Чолышман (суу)

Чолышман суу
орус. Чулышман
Характеристиказы
Узуны	241 км
Бассейн	16 800 км²
Сууныҥ чыгымы	158 м³/с
Водоток
Бажы   (Т) (B)
• Турган јери	Јылу-Кӧл
• Бийиги	2200 м
• Координаталары	50°25′15″ с. ш. 89°47′22″ в. д.^HGЯOL
Оозы    (Т) (B)	Алтын Кӧл
• Бийиги	436 м
• Координаталары	51°21′50″ с. ш. 87°45′45″ в. д.^HGЯOL
Турган јери
Суузыныҥ системазы	Алтын Кӧл → Бий → Оп → Кара талай
Ороон	Россия
Регион	Алтай Республика
Аймак	Улаган аймак
Чолышман (суу) (Алтай Республика)
— бажы, — оозы
Код ГСР	13010100112115100001524
Медиафайлдар Викискладта

Чолышман суу (орустап Чулышма́н) — Россияда Алтай Республиканыҥ јаан деген сууларыныҥ бирӱзи. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинеҥ тӱндӱк јаар агып, Алтын Кӧлгӧ кирип јат, Улаган аймактыҥ јериле агат. Узуны 241 км.

Этимологиязы

Чолышман телеҥиттеп

Физико-географиялык темдектери

Гидрологиязы

Кадын ла Бийдиҥ коолы

Талайдыҥ кеминеҥ 2200 метрге бийик јерде јаткан Јылу-Кӧлдиҥ јанында састалган јердеҥ Чолышманныҥ суузы чыгара агып, Алтын-Кӧлгӧ барып кирет. Бу суу Алтын-Кӧлгӧ кирген суулардыҥ эҥ ле јааны. Узуны — 241 км, сууныҥ коолыныҥ текши јери — 16 800 км²^[1]. Суузыныҥ кеми — 158 м³/с. Чолышманныҥ тууразы орто агынында — 30—50 м, тереҥи — бир метр кире. Суузы соок, бӱрӱҥкӱй, чаҥкыр, эмезе јажылзымак ӧҥдӱ.

Алтын-Кӧлгӧ эки јарым километр јетпей јӱрӱп, Чолышманныҥ аржаны бар (Чулышманский источник), бу аржан байлу, улуска болужын јетирет, эмдӱ-тусту, сероводородту суу.

Кӧлгӧ кирген оозында Чолышман дельталу, мында Чебачья деп айрылу, Камаин деп ортолыкту^[2], ставшего с конца XIX века одним из оазисов сибирского садоводства и виноградарства ввиду своего мягкого климата^[3].

Чолышман суу тайга-ташту јерле агат. Јарадында Кӧӧ лӧ Балыкчы јурттар турат. Сууны јараттай бу јурттарды кечире кӧӧлик јол Чолышман суу бажына, Кату-Јарык боочыга јетире барып, оноҥ ары боочыны ажала, Балыкту Јул, Улаган ла Акташ јурттарды ӧдӱп, «Чуйдыҥ трагы» на М-52 кирет.

Балыктары

Чолышман суу балыкла бай. Сууныҥ бажында чараган (орустап хариус), алтайский осман ла сибирский голец; орто агынында — чараган, сибирский голец ле подкаменщиктер; оозында — јылмай (орустап таймень), ӱчкӧс (орустап ускуч), сиг, чараган, щука, елец, окунь, налим ле о.ӧ. бӱдӱмдӱ балыктар бар.

Кош суулары

оозынаҥ ала узуны

• 7 км: Ачылман (Ачелман);
• 13 км: Кайру (Кайру);
• 22 км: Башкуш (Башкаус) — сол;
• 38 км: Ӱстӱги Кӧӧ (Устюгико);
• 44 км: Карасу (Карасу);
• 47 км: Чулчы (Чульча) — оҥ;
• 69 км: ады јок суу (река без названия);
• 78 км: Кӱркӱре (Куркуре);
• 83 км: Тайбулга (Тайбулга);
• 103 км: Телелӱ (Телелю);
• 104 км: Аксу (Аксу);
• 107 км: Шабла (Шавла (Онгураш, Сай-Гоныш));
• 115 км: Субак (Сукбак, Сунбик, Кара-Су);
• 116 км: Алтыгы Кулаш (Нижний Кулаш);
• 118 км: ады јок суу (река без названия);
• 120 км: Адылкем (Адулукем);
• 124 км: Јыланду (Еланду);
• 128 км: Ортодо Кулаш (Средний Кулаш);
• 132 км: Байдыш (Байдыш);
• 133 км: Алтыгы Тартагай (Нижний Тартагай);
• 135 км: Ӱстӱги Тартагай (Верхний Тартагай);
• 139 км: Кичӱ Каракем (Малый Каракем);
• 143 км: Ӱстӱги Кулаш (Верхний Кулаш);
• 145 км: Каракем (Каракем);
• 152 км: Майрык (Майрык);
• 153 км: Судуртем (Садеуртем);
• 159 км: Куганду (Куганду, Кугандух);
• 161 км: Мӧштӱайры (Муштуайры);
• 164 км: Јебелӱ (Эбелю);
• 166 км: Уганду (Уанду);
• 172 км: ады јок суу (река без названия);
• 182 км: Узун Ойык (Узун-Оюк);
• 188 км: Тепши Ойык (Тепшиоюк);
• 195 км: ады јок суу ;
• 197 км: ады јок суу ;
• 198 км: Богојаш (Богояш);
• 201 км: Тусту Ойык (Тустуоюк);
• 204 км: ады јок суу ;
• 205 км: Магату (Макату).

В скобках название рек орустап.

Россияныҥ государстволык суу реестрында

Россияныҥ государстволык суу реестрында (орустап государственного водного реестра России) Чолышманныҥ суузы Ӱстӱгиобской бассейновый округка кирип јат, Алтын-Кӧлдиҥ сууээлем бӧлӱгине кирип, Бий ле Кадынныҥ коолында (бассейнде) деп чотолот. Ӱстӱги Оп сууныҥ бассейны Эрчиш сууныҥ киргенине јетире^[4]. Код — 13010100112115100001524^[4].

Јараттай јурттар

Алтын-Кӧлдиҥ эҥ ле тӱштӱк јанында Кырсай деп учукка једеле 7 километрдеҥ Балыкчы јурт башталат. Бого алдында Јаҥыс ла кӧл кечире катерле, паромло кош экелер арга болгон, совет ӧйинде јурттыҥ јоны Улалу калага, Акташ јуртка вертолетту учар аргалу болгон. Кӧӧ јурт база Чолышман сууныҥ јарадында турат. Кӧӧнӧҥ ары кӧӧлик јол Кату-Јарыкка јетире барып, боочыны ажала Чуйдыҥ трагына једет.

Кереес јерлери

Чолышман сууныҥ јанында кереес јерлер кӧп. Кайкамчылу боочы Кату-Јарык кайыр ла каскак јол Балыктујул келтейинеҥ тӱндӱк јаныла Ак-Чолушпа ӧзӧккӧ тӱжет. Ӱстӱнеҥ тӧмӧн узуны 3 км, бийиги 800 метрдеҥ артык. Јаан ла кичинек кӧп тоолу учар суулар, «Кӱркӱре» олордыҥ јаан дегендериниҥ бирӱзи, Кайкамчылу «Таш мешкелер» ле о.ӧ. Суула спортчы-туристтер сплав ӧткӱрет («категория сложности V—VI»). Чолышман сууны јараттай кӧп тоолу турбазалар бар. В этом же районе есть пешеходный подвесной мост через Чулышман. Мында 1980 јылда тудулган јойу кечер кӱр болгон, ол кӱрди, 2014 јылда Алтайда суулар кӧпчиирде, Чолышманныҥ суузы быза тепкен. Јаҥы кӱрди 2015 јылда кӱскиде бӱдӱре туткан^[5].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Кату-Јарык боочы
• 
  Чолышман сууныҥ ичи, ӧзӧк

Ајарулар

1. Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
2. Лист карты M-45-20 Беле. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1980 год. Издание 1985 г.
3. Садоводство на Телецком озере — Алтай Туристский. Туристический портал (ја. эм.). www.vtourisme.com. Дата обращения: чаган айдыҥ 16 кӱни, 2020.
4. Государственный водный реестр. Чулышман (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
5. Новости Горного Алтая (ја. эм.). www.gorno-altaisk.info. Дата обращения: чаган айдыҥ 16 кӱни, 2020.

Литературазы

• Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.

• Г. М. Егоров. Туристические районы СССР. Алтайский край (орус.). — М.: Профиздат, 1987.
• Киняев В. В., Мазуров В. В., Паршиков М. И. Водные маршруты Алтая и Саян (орус.). — Тула, 1994.
• Аргут // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Аргут // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Тайантылар