Чоо

Јурт
Чоо
орустап Чоя
52°00′48″ с. ш. 86°32′44″ в. д.^HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чоо
Јурт јеезе	Чооныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1876
Бийиги	289[1] м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗1948[2] кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 92 % (2002)[3]
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649180
АТТК-ныҥ коды	84245860001
МТТК-ныҥ коды	84645460101
Номер в ГКГН	0013539
choi.ru
Чоо Москва Чоо (Алтай Республика) Улалу Чоо
Медиафайлдар Викискладта

Чоо (орустап Чоя) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Чоо орустап чугун, железная руда^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Буланчак, Кучук (бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 500—600 метр), Чаптыган, Сугул сындарыныҥ эдегинде, Ыжы сууныҥ јарадында турат. Айландыра тайга койу агашла бӱркелген.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 289 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Аҥ-куштары

Чоо аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы^[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар^[6].

Ӧзӱмдери

Тайга-тажы мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, јодро, карагай, тал, каргана, толоно, арчын, эрмен, ээне агаштарла бӱркелген. Јайгыда аркада да, ак та јерде башка-башка чечектер јайылып, соок тӱшкенче ле кӧс сӱӱндирет: ай-каајы, адарткы, айу-сырга, буланат, быркырууш, јаргак-ӧлӧҥ, јылан-чечек, јыракы-ӧлӧҥ. Јӱзӱн-јӱӱр мешкелер, јиилектер тӱжӱм берет: кайыҥат, јерјиилек, кызылкат, тайа, кара-кат, кӧк-кат, агаш-јиилек, ийт-тумчук, бороҥот, толоно, торбос, уй-кӧс^[6]. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл^[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 39 ором: Кирпичтӱ, Горькийдиҥ, Ворошиловтыҥ, Солдаттардыҥ, Чооныҥ кыры , Успенский, Ыжыныҥ ла о.ӧ.

Чоо јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чоо	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо	0 км
Республикан тӧс кала Улалу	65 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	155 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	74 км

Тӱӱкизи

Јурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн. Кӧчкӱн орус којойымдар эптӱ јерди талдап, Бийдиҥ трагында Чоого токтогылаган. Удабай ла бу јурт Алтай ичинде база бир саду ӧдӧтӧн јер боло берген. Чоо јуртка Тобол, Перм, Саратов, Курск губерниялардаҥ кӧчкӱндер толгон. Олор мал азырап, аҥдап, балыктап, агашла иштенип, чанактар, айыл-јуртка эдимдер јазап, саду ӧткӱргилеген. Јуртта 1905 јылда 53 кижи(ӱй улус ла балдар чотко кирбейт). Тургун алтайлар (чалкандулар, тубалар, телеуттар, кумандылар) Чоодо садыжарга алу (баалу аҥныҥ терези), балык, эт, сарју, мӧт,јиилек, кузук, эм-ӧлӧҥдӧр, чагана экелетен. Бойлоры орус којойымдардаҥ кулур, аш, тус, темир, мылтык, ок-тары, ӧдӧк, бӧс садып алатан.

Ыжы сууга парла иштеер теермен тургузылган. Совет ӧйдӧ национализация болуп, государствого кӧчкӧн. 1938 јылга јетире иштеген ол теермен. Оноҥ дизельэлектростанция келерде, оныҥ ижи токтогон. Электроотло кожо сарју-сырзавод ачылып, 2000 јылдарга јетире иштеген. Онойдо ок Чооноҥ ала Улалуга јетире јолдор јазалган. 1950 јылдарда јуртка телефон келген.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1939[8]	1989[9]	2002[10]	2010[11]	2011[12]	2012[12]	2013[12]	2014[13]	2015[14]	2016[2]
1045	↗1831	↗1919	↘1916	↗1917	↘1914	↗1935	↗1936	↘1922	↗1948

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1919 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[15].

Инфраструктуразы

• Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
• Орто ӱредӱлӱ школ (400 ӱренчикке);
• балдардыҥ туразы (110 јерлӱ);
• кӱӱлик сургал;
• балдардыҥ творчество туразы;
• спортшкол;
• аймакта культураныҥ байзыҥы;
• аймактыҥ эмчилиги;
• аптека — 5;
• конор тура — 3;
• ашкана — 4;
• магазин — 5;
• пилорама — 4.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1320).(1985 ј.,Ленина,34 мемориалдыҥ јеринде)^[16][17];
• Граждан јууныҥ геройы Г. Я. Королевтыҥ мӧҥкӱзи (1953 ј.,Ленинниҥ оромы,1)^[16][17].

Ар-бӱткендик

• Чаптыган туу (1316)^[18];
• Тоҥмок суу (1317)^[18];
• Аккайа кыр (1308)^[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[18].

Јарлу улузы

Ајарулар

1. Чоя (Чоо)
2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
6. Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
8. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам (ја. эм.). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
9. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу (ја. эм.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
10. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (ја. эм.). Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
11. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
12. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
14. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
15. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
16. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036014. Архивировано 1610213696.
17. Список-объектов-культурного-наследия.pdf (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605363407. Архивировано 1699690606.
18. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар