Эрчиш | |
---|---|
кыд. 额尔齐斯河, каз. Ертіс, хант. Тангат, сиб.-тат. Эрчиш, орус. Иртыш | |
Характеристиказы | |
Узуны | 4248 км |
Бассейн | 1 643 000 км² |
Сууныҥ чыгымы | 3000 м³/с (оозында) |
Водоток | |
Бажы | слияние рек: Джалгызагат-Хэ и Ул-Тургэн-Хэ |
• Турган јери | Монгол ло Кыдат кыйу |
• Координаталары | 47°24′52″ с. ш. 90°12′56″ в. д.HGЯO |
Оозы | Оп |
• Турган јери | Ханты-Мансийск |
• Бийиги | 17,8 м |
• Координаталары | 61°04′50″ с. ш. 68°49′50″ в. д.HGЯO |
Сууныҥ келтеҥи | 0,03 м/км |
Турган јери | |
Суузыныҥ системазы | Оп → Карский талай |
|
|
Кыдат Јондык Республика | Синьцзян-Уйгурский автоном аймак |
Казахстан | Кӱнчыгыш-Казахстан область, Павлодар область |
Россия | Омский область, Тюмен область, Ханты-Мансий автономный округ — Югра |
Россия Сибирский ФО
ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Россия Сибирский ФО|позиционной карты]]. |
|
Кыдат Синьцзян-Уйгурский автономный аймак
ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Кыдат Синьцзян-Уйгурский автономный аймак|позиционной карты]]. |
|
Код ГСР | 14010100112115300000027 |
Медиафайлдар Викискладта |
Эрчиш (орустап Иртыш) — Россияда јаан суулардыҥ бирӱзи, телекейде алтынчы јерде.
Эрчиш суу (казахтап Ертіс, кыдаттап 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé, Ӱлекер:Lang-kca, Ӱлекер:Lang-sty[1]). Кара Эрчиш суу, орустап Чёрный Иртыш, (кыдаттап 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé или 喀拉额尔齐斯河 (Kālā-É'ěrqísī hé)Ӱлекер:Ref+; казахтап Қара Ертіс) — бу ӱстӱги агыны, башталганынаҥ ала Јайзаҥ кӧлгӧ (орустап озеро Зайсан) јетире. Тӱрк тилдеҥ Кара-Ирцис, јердеҥ чыккан карасуу деп учурлу[2].
Эҥ ле озо сууныҥ ады Тонйукуктыҥ (646—724) ла Кӱл-тегинниҥ (684—731) эпитафияларында туштайт. Олор экӱ Кӱнчыгыш-тӱрк-каандыктыҥ черӱрериниҥ башчылары (орустап полководцы) болгон[3] Баштапкы катап Эрчиш сууныҥ адын тӱрк филолог Махмуд аль-Кашгари јартаарга ченешкен (1029—1101). Оныҥ јартаганыла, сууныҥ ады «эртишмак»Ӱлекер:Ref+ (быстро перейти)[3].
Соојындар аайынча персид географ аль-Гардизи (божогон. 1061) «иртыш» деп сӧс токтогор (орустап «остановитесь») дегени деп јартайт[4].
Г.Ф.Миллер сууны Иртышка деп каанныҥ адыла адаган деп бодоштырат, бу каан Он-Сом деп татар каанныҥ балдарынаҥ болгон[5]
Сууныҥ ады тӱрк сӧстӧрдӧҥ турат: Јер, «ир» — орустап земля, «тыш» — казар, јарар, орустап рыть, айдарда, орустап «роющий землю» болот[6].
Профессор Ж. О. Артыкбаев сууныҥ ады казак эпостыҥ баатырыныҥ адыла «Ӱлекер:Iw» аташ деп ајарат, эпосто керектер Эрчиштиҥ јарадында ӧдӧт[3].
Венгер хроникаларда тӱӱкиде Тогора деп суу, эмезе, бу ла суу Туроца-Тогата деп адалат. Хунфальви мыны венгрлар Эрчишти эске алган деп бодойт, не дезе, Матиас Александр Кастрен айтканыла, ханты-остяктар бу сууны Тангат айса Тлангатль деп адайдылар[7](Лангал[8]).
Эрчиш — телекейде эҥ ле узун кош суу, экинчи јерде Миссури суу. Эрчиштиҥ коолы куулып јадар, койрык-тейрик, кӧп јеҥдерлӱ. Коолыныҥ јалбагы 5 ала 19 км јетире[9].
Эрчиштиҥ суузы Кыдаттыҥ Синьцзян-Уйгурский автоном аймагында, Казахстанда ла Россияда (Омский областьта ла Тюменский областьта) агып јат, Оп сууныҥ сол јаан кош суузы — Эрчиш[10]. Узуны — 4248 км, Оптыҥ суузынаҥ 598 км узун (3650 км). Эрчиш ле Оп јаба Россияда эҥ ле узун суу, узуныла Азияда ӱчинчи, телекейде алтынчы (орустап Список рек по длине, шестой в мире, 5410 км). Јыл туркунына аккан сууныҥ кеми 94,6 км³.
Эрчиштиҥ бажы Кыдат ла Калка-монголдыҥ јериниҥ кыйузында башталат, Монгол-Алтайдыҥ сын тайгаларында[11]. Кыдатта сууныҥ ады Кара Эрчиш (орустап Чёрный Иртыш), Эрцисыхэ[12] Казахстанга кийдире агып, Јайзаҥныҥ јар-јалаҥын ӧткӱре агат (Зайсанская котловина), Јайзаҥ кӧлгӧ кирет. Кара Эрчиштиҥ оозында јаан дельта бар. Јайзаҥ кӧлгӧ (озеро Зайсан) темирлӱ-рудалу Алтайдыҥ (Рудного Алтая), Тарбагатайдыҥ сындарынаҥ ла Саур кырдаҥ кӧп тоолу суулар кийдире агат. Канча катапка суузы кӧптӧп, Эрчиш Јайзаҥ кӧлдӧҥ чыгара агып, тӱндӱк-кӱнбадыш јаар, Бухтарма ГЭС ажыра, Серебрянск кала јаныла, Усть-Каменогорск ГЭС-ти ӧдӱп барат. Алты јанында Шульбинск ГЭС ле Семей деп кала (Семипалатинск). Семейге јетире јаан кош суулары — Бухтарма ла Уба[9]. Павлодардыҥ эмеш ӱсти јанында Эрчиштиҥ суузын Иртыш — Караганда деп канал кӱнбадыш јаар туура апарат. Ханты-Мансийск каланыҥ јеринде Эрчиш Оп сууга кирет. Сууныҥ оозы талайдыҥ кемјӱзинеҥ 17,8 м бийик.
Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча коды 14010100112115300000027.
<ref>
; для сносок БРЭ
не указан текст