Alto Karabakh

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

   Territorio azerín baixo control d'as fuerzas militars d'Armenia (1991-2020).

   Nagorno-Karabakh.

L'Alto Karabakh (en armenio Լեռնային Ղարաբաղ, en azerín Dağlıq Qarabağ, en ruso Нагорный Карабах, Nagorno Karabakh) ye una rechión situada en o Caucas Sud, perteneixient a Azerbaichán, controlada por a Republica d'Artsakh entre 1991 a 2024.

Ye situata a 270 kilometros a l'ueste d'a capital Bacú y amán d'a muga con Armenia.

Historia

[editar | modificar o codigo]
Os cinco prencipaus de Karabakh

Dimpués de l'armenización d'os albans caucasians (antipasaus d'os Udis), l'Alto Karabakh estió una zona de población armenia. Entre os sieglos XVI y XVIII yera un bastión d'a cultura armenia y una d'as pocas zonas habitatatas por armenios que no yeran en l'Imperio Otomán. Una dinastía armenia local, os Melik, resistiba contra a expansión otomana entre 1720 y 1730 en o contexto d'as guerras entre Persia y l'Imperio Otomán.

A principios d'o sieglo XIX os rusos conquirioron a l'Imperio Persa os territorios a lo norte de l'Araxes, con l'aduya d'os armenios locals. En 1828 se firmó o tractau de Turlmenchai entre os l'Imperio Ruso y l'Imperio Persa y permitió a 50.000 armenios de Persia que s'establisen en a rechión de Ereván, Nakhicheván y Karabakh.

En chunyo de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a cuestión de Karabakh. Una asamblea local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de ceder. Os otomans con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas preneban posicions en Transcaucasia.

Mapa de l'Oblast Autonomo de Nagorno-Karabakh y d'o Districto de Kurdistani en 1930

Dimpués de desapareixer o periglo otomán plegó l'inte que os armenios s'enfrentasen con os suyos vecins azerins. Os britanicos facioron de meyadors y establioron a principios de 1919 que Nakhicheban quedase en Armenia y Karabakh en Azerbaichán.

Nagorno Karabakh no feguraba en o tractau ruso-turco de Kars d'o 13 d'octubre de 1921, tractau que repartiba l'Armenia independient entre Turquía y a URSS, dimpués d'una invasión conchunta, pero poco dimpués fue atribuito a Azerbaichán y se creyó a rechión autónoma d'Alto Karabakh o 7 de chulio de 1923.

Con a disolución d'a URSS, en 1991, Armenia proclamó a suya independencia d'a URSS, estando a sola republica socialista sovietica que siguió o cauz legal, con un referendum y tamién proclamó a suya independencia Azerbaichán.

En ixos primers anyos d'independencia y de descomposición d'a URSS magnificoron la luita por o control de l'Alto Karabakh, en ixos anyos os conflictos armaus que i habió son conoixidos como a Primera guerra de l'Alto Karabakh. I habió tropas sovieticas que colaboraban en a deportación d'armenios en a muga d'Armenia y Azerbaichán, mientres os armenios de Karabakh yeran en rebelión ubierta y encomenzoron a vencer a los chenocidas azerins a servició d'a republica d'Azerbaichán, y dimpués a forachitar a los azerins de l'Alto Karabakh, (y a los meskhetas asentatos por os azerins). Os armenios de Karabakh y os armenios d'Azerbaichán refuchiatos en Karabakh consiguioron controlar o 10 % d'Azerbaichán, y creyar un corredor con Armenia en una zona habitata por kurdos. Plegoron a controlar dica a ribera ezquierda de l'Araxes, en a muga con Irán, dica que l'exercito iraní intervinió creyando una zona de seguridat de 10 km.

Dende alavez as mugas continaron mas u menos estables dica a Segunda guerra de l'Alto Karabakh en 2020, cuan en a suya finalización y con o reafirme de Rusia, se sinya un alto al fuego y s'estableixen nuevas mugas con o control d'o corredor entre Karabaj y Armenia por parte de Rusia.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]