Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Elefant | ||||||||||||||
Elefant africano | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Loxodonta / Elephas | ||||||||||||||
Gray, 1821 | ||||||||||||||
Distribución d'o elegant en primerías d'o sieglo XX (colors claras) y en primerías d'os sieglo XXI (colors foscas) |
Os elefants (u alifants) son grans mamifers terrestres de l'orden d'os proboscidios. Bi'n ha tres especies vivients: l'elefant africano de sabana, l'elefant africano de selva y l'elefant asiatico (tamién conoixiu como elefant d'a India). Atras especies de proboscidios s'han extinguiu dende a zaguera edat glacial. Os mamuts, as formas nanas d'os cuals podrían haber sobreviviu dica o 2000 aC,[1] son as mas conoixidas. D'antis mas se'n clasificaba, chuntament con atros animals de piel gorda, adintro de l'orden actualment descartau d'os paquidermos.
Os elefants son os animals terrestres mas grans que existen en l'actualidat,[2] encara que en o pasau existioron dinosauros y mesmo atros mamifers que los superaban en peso y mida. O periodo de chestación d'os elefants ye de 22 meses, o mas luengo de toz os animals terrestres. Ye habitual que as crias d'elefant pesen bels 120 kilogramos en naixer. Gosan vivir entre cincuanta y setanta anyos, pero l'animal mas viello conoixiu vivió 82 anyos.[3] O elefant mas gran nunca no conoixiu morió d'un tiro en Angola en 1956. Yera un masclo que pesaba bellas 12 toneladas,[4] con una altaria en a esquena de 4,2 metros, un metro mas gran que o elefant africano meyano.[5] Os elefants mas chicoz, que teneban a mida aproximada d'un vetiello u un tocín gran, fuoron una especie prehistorica que vivió en a isla de Creta mientres a epoca d'o Pleistoceno.[6]
O elefant ha apareixiu en culturas de tot o mundo. En as culturas asiaticas son un simbolo de sapencia y son conoixius por a suya memoria y intelichencia, ya que se creye que son d'o grau intelectual d'os cetacios[7] y os hominidos.[8] Aristótil dició que o elefant yera "a bestia que supera toda as atras en inchenio y mente".[9]
Os elefants adultos sanos no tienen depredadors naturals,[10] pero os lions pueden cazar crías u individuos febles.[11][12] Manimenos, cada vegada son mas menazaus por a intrusión y a caza por parti d'os humans. Mientres que d'antis mas bi'n heba millons, a població actual d'elefants africanos s'ha desplomau entre 470.000 y 690.000 individuos, seguntes una estimación de marzo de 2007.[13] Encara que l'elefant ye un animal protechiu en tot o mundo, con restriccions sobre a suya captura, uso domestico y o comercio en productos como o vori, a reapertura por parti d'o CITES d'a venda de catirons de vori ha resultau en una puyada d'a caza furtiva. Bel estau d'o centro d'Africa ha informau d'una cayida d'as suyas poblacions d'elefants de dica dos tercios y as poblacions de bella aria protechida se troban en periglo de desaparición.[14] Como a caza furtiva recient ha augmentau dica un 45%, a población actual ye desconoixida (2008).[15]
A palabra "elefant" tien o suyo orichen en o etimo griego ἐλέφας, que significa "vori" u "elefant".[16]
En aragonés medieval se feban servir as palabras orifant y oriflan antimás d'elefant.[17]
Os elefants han estato emplegatos por os humans ta fer treballos y atras fayenas
Os elefants son emplegatos ta portiar cargas, estibar cargas pesatas y carriar personas. A suya utilización como animal de treballo vién de luent y ye documentata a suya utilización en a Cultura d'o val de l'Indo dica l'actualidat.
Os elefant han estato emplegatos historicament como instrumentos de guerra, equipatos con armaduras ta protechir-los y entrenatos ta luitar contra os caballos y hombres enemigos. A primera referencia como animal de guerra ye en a epopeya india Mahabharata escrita en o sieglo IV a.C. anque se creye que relata succesos entre os sieglos XI a.C y VIII a.C., actualment no s'emplega como animal de guerra.
Os elefants han estato emplegatos dica l'Antigüedat ta fer exhibicions anque a forma de exhibir-lo cambeya seguntes a cultura y a epoca historica a on se fa. En l'antigo Echipto, antiga China, antiga Grecia, y l'antiga Roma yeran amostraus en una mena de zoolochicos, anque en Roma tamién se feban luitas entre humans, y atros animals con elefants. En a Edat Moderna a suya exhibición ye prencipalment en zoolochicos y circos, a on que fan trucos ta entretenedera d'a chent, o mas conoixito d'istos elefants estió un elefant dito Jumbo que estió muito popular en zaguerias d'os sieglo XIX.
Os elefants son un tema muito recurrent en as diferents culturas y epocas en as que teneban presencia y son representatos dende o Paleolitico. En Africa d'o Sud y o Sahara bi ha pinturas y petroglifos rupestres a on están representatos. En l'Extremo Orient son un tema recurrent en os santuarios y templos budistas y hindús.