Platón

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo u sección ha menester d'un wikificato con un formato adecuato a lo manual d'estilo de Biquipedia. Por favor, edita-lo ta cumplir con ellas. No borres iste aviso dica que no l'haigas feito. Colabora wikificando!

Platón
Información personal
Calendata de naixencia	427 aC
Puesto de naixencia	Atenas
Calendata de muerte	347 aC
Puesto de muerte	Atenas
Ocupación	Filosofo

Platón (en griego antigo Πλάτων) (ca. 427 aC – 347 aC) estió un filosofo griego, disciplo de Socrates y mayestro d'Aristótil.

As suyas obras mas importants son: A Republica, O Fedro, O Timeu, O Banquete, O Teeteto y O Critias.

Ye nombrato en o "Liber Regum":

Murie Euilmerodac e rregno en so logar el rei Astriages (sic) En aquel tiempo fo Hipocras el buen mege, e Sócrates e Diogenes, Democrite. En aquel tiempo regnaua Atarserses en Persia. Murie Astiages e rregno el rei Cirus en so logar e fo muit buen rei. Est embio todos los iudios qui eran cativos en toda so tierra que uiniessen fraugar el temple de Deus a Iherusalem. Et estonz hi uinieron grandes gentes con Salathiel, el padre de Zorobabel. Estonz prophetizaua en Caldea Ageus s Zacharias, estas dos prophetas. Et en eix tiempo fo Platón el Philosofo, e Demostenes el buen parlero.

Sobre las esquenas de Platón se devanta l'edificio d'a filosofía occidental.

Entre o 427 e 347 a.C. estió discilo de Socrates. Conoixe la escuela pitagorica. Funda L'Academia, una escuela ta estudiar matematicas e filosofía (u Dialectica u ciencias d'as Ideas). Tien una gran preocupación per cuestions politicas (influyito per a condemna a muerte de Socrates, tracta de resolver a inchusticia d'a ciudat).

Escribe a suya filosofía en traza de dialogos, pus ye lo metodo ta que la intelichencia arribe a conoixer a verdat. A ormino fa servir-ne de mitos, con valor metaforica, ta exposar as suyas ideas.

O nuclio d'a filosofía platonica: a Teoría d'as Ideas

Versión latina d'a Republica de Platón.

Sobre ista teoría influyen: a confitanza socratica en a existencia de verdaz universals; a ontolochía de Parmenides, pus as ideas son unicas, eternas e immutables; a teoría pitagorica d'os numeros, pus as ideas son immaterials.

A razón nos permite conoixer-ne d'entidaz universals e immaterials (la idea de blanco, la de caballo, la de manzana...) distintas d'a realidat que nos amuestran os sentitos (caballos, manzanas, graus diferents de blancura...), e no podérbanos plegar a conoixer-las si no existisen, por tanto existen realment. + As Ideas son a verdadera realidat e conoixer-las en proporciona de ciencia (ἐπιστήμη):

• Son universals e perfectas, cada una d'ellas contién d'un modo perfecto la esencia común a totas as cosas d'una determinata mena.
• Existen per ella mesmas (a causa d'a suya existencia ye en ellas mesmas), estando per tan eternas e independients d'a nuestra ment. Se troban en un mundo deseparato d'o sensible, en o Mundo d'as Ideas u κόσμος νοητός.
• Cada Idea, d'alcuerdo con a ontolochía de Parmenides, ye unica e immutable.
• Entre las Ideas bi ha una cherarquía: a superior a totas ye a Idea de Bien', e immediatament per debaixo d'ella se troban as Ideas de Chusticia e Polideza.
• Antimás, as cosas d'o Mundo Sensible (u mundo d'as entidaz particulars que captamos per os sentitos) només que existen a causa d'as Ideas, en cuanto participan d'o ser d'as Ideas, imitando-las. Son, por tanto, copias materials e imperfectas d'as Ideas.
• En os zaguers dialogos, Platón afirma que las cosas d'o mundo sensibles son estatas feitas per un ser divino, bueno e intelichent, a qui diz Demiurgo (que quier dicir "artesán" u "feitor", que identifica con a Idea suprema d'o Bien), o cual dio forma a una materia (indeterminata y existent dende cutio) habendo como modelo a las Ideas.

Ista concepción d'os dos mundos -o sensible e lo d'as Ideas- la exposó Platón en o dialogo Republica meyant o famoso "Mito d'a Espluga: Nos bi presenta a bels hombres encatenatos que se troban dintro d'una espluga subterrania e que només pueden dirichir a suya vista enta la parete d'o fundo d'a espluga, en a cual se prochectan ombras producitas per un fuego exterior cuya luz dentra a traviés d'una apertura situata en una elevación d'o terreno a esquena d'aquels hombres. Con iste mito Platón pretende de significar que nusatros en veyemos habitualment d'ombras (as cosas d'o Mundo Sensible), mientres que la verdadera realidat que las causa u produce només puet arribar a conoixer-se meyant una ruptura con o costumbre de veyer-ne d'ombras u apariencias gracias a una educación que nos permita ir ascendiendo per os distintos sapers -Arte, Fisica, Matematicas e Dialectica- dica alcanzar a "veyer" con os "uellos de l'alma", ye dicir, con a razón, a verdadera realidat eterna e immutable, a d'as Ideas.

A teoría d'o conoiximiento

Mosaico de l'Academia de Platón de Pompeya.

Influyito per Parmenides, Platón distingue dos menas de conoiximiento: o sensible (o que nos proporcionan os sentitos, que tien como obchecto o devenir e que ye simpla opinión -δόξα-) e l'intelichible (o d'a razón, que tien como obchecto a esencia d'o real u εἶδος), ye dicir, as Ideas, e que ye propiament intelección, y en o suyo grau superior se clama ciencia u ἐπιστήμη.

O conoiximiento, si quier arribar a estar ciencia (ἐπιστήμη), ha de pasar per cuatre graus, d'abaixo ent'alto:

• Conchectura u imachinación (εἰκασία): o saper d'iste grau ye o que nos proporciona l'Arte (conoiximiento d'imachens d'obchectos d'o mundo sensible).
• Creyencia (πίστις): o saper que nos da iste grau de conoiximiento ye la Fisica (conoiximiento d'os obchectos fisicos, d'o mundo sensible).
• Intelichencia discursiva-deductiva (διάνοια): o saper d'iste grau son as Matematicas (conoiximiento d'os obchectos matematicos alcanzatos meyant deducción e demonstración a partir d'hipotesis u axiomas).
• Intuición intelectual (νόησις): o saper propio d'iste grau ye a Dialectica u Ciencias d'as Ideas (conoiximiento intuitivo d'a esencia immutable d'as cosas).

Influyito per Socrates, Platón afirma que plegar a conoixer as Ideas no ye sino que remerar-las. A educación (παιδεία), per tanto, persigue l'anamnesi u reminiscencia (remerar as verdaz que l'alma ha xuplidatas).

A teoría de l'alma

L'hombre ye composato de cuerpo (material e sensible) e alma (racional e immortal).

L'alma de cada hombre vivió en o Mundo d'as Ideas antis de "cayer" e "quedar enzarrata" en o cuerpo. Per ixo, conoixer as Ideas consiste en remerar-las. E per ixo, as Ideas son verdaz universals, validas ta toz. Cuan o cuerpo s'amorta, torna a lo suyo puesto propio, ye dicir, a lo Mundo d'as Ideas.

L'alma ye unica, pero en chuntar-se con o cuerpo parixen orichinar-se-ne en ellas de partis. Platón lo exposa meyant o Mito d'o Carro Alato: l'alma ye representata con a imachen d'un carro menato per un auriga e tirato per dos caballos, uno blanco e atro negro. L'auriga representa la intelichencia u alma racional; o caballo blanco, docil ta os dictatos d'a intelichencia, ye l'alma irascibe; e o caballo negro, impulsivo sinse moderación e atrayito per tota mena de deseyos, ye l'alma concupiscible. Estará la educación (παιδεία) a encargata de conseguir l'harmonía entre la parti de l'alma, o que significa alcanzar a virtut d'a Chusticia, cualque cosa que només que ye posible cuan a parti racional diriche u gubierna con sabiduría a las atras dos.

A etica

Cada una d'as partis de l'alma ha d'alcanzar una virtut (u una excelencia en o suyo modo d'estar).

• A la "parti racional" u "intelichencia" li corresponde alcanzar la Sabiduría (σοφία) u Prudencia (φρόνησις): que consiste en saper dirichir bien a las atras partis de l'alma, alcanzando l'harmonía entre ellas.
• A la "parti irascible" li corresponde alcanzar la "Valentía" (ἀνδρεία): fuerza u corache ta seguir as indicacions de l'alma racional.
• E a la "parti concupiscible" li corresponde alcanzar a Templanza (σωφροσύνη): moderación racional u prudent d'as apetencias e deseyos corporals.

Cuan a "parti racional" consigue, a traviés d'a Sabiduría, dotar-ne de Valentía a la parti irascible e moderar con Templanza las apetencias d'a parti concupiscible, allora l'alma entera alcanza la virtut suprema e fundamental: a Chusticia (δικαιοσύνη), que consiste en l'harmonía u equilibrio entre as partis.

A teoría politica

En o dialogo Republica exposa Platón a suya teoría d'a Ciudat Chusta e de cómo deben estar gubernatos os suyos ciudadans ta conseguir-la.

A Ciudat ideal que Platón disenya ye composata (a semellanza de l'alma) per tres partis u clases de sers humans, cada una d'as cuals será educata ta cumplir una función dintro d'a ciudat:

• Os treballadors e artesans (hombres de bronce): en producen d'alimentos, vestitos, viviendas etc... que a ciudat necesita. Serán aquels ciudadans en os que predomine l'alma concupiscible (son a mayoría). Serán educatos en a virtut d'a Templanza: moderación d'as apetencias.
• Os guerrers' (hombres d'archent): esfienden a ciudat, exercitando-se en l'arte d'a guerra. Serán aquels ciudadans en os que predomine l'alma irascible. Levarán un modo de vida comunista, ye dicir, no n'habrán de propiedat privata ni familia, estando educatos per a Ciudat, que se converte asinas en a suya gran familia. A suya educación habrá como obchectivo la consecución d'a Valentía, fuerza u voluntat ta seguir as indicacions d'a intelichencia.
• Os gubernants (hombres d'oro): gubiernan a ciudat fendo "leis chustas" (que persiguen o "bien común") introducindo-ne d'harmonía en o tot social). Ta ixo, cal que sigan filosofos, ye dicir, aquels en qui predomina l'alma racional. Serán educatos en a Dialectica, en a Ciencia que lis permita d'alcanzar o conoiximiento racional d'as Ideas y, en zaguer termin, a suprema e principal entre ellas, ye dicir, a Idea de Bien. A suya educación perseguirá fomentar-ie a Sabiduría u Prudencia, capacidat d'a intelichencia ta enfilar enta lo Bien a tota la Ciudat). Tampoc en poseyerán de propiedat privata ni familia.

Pero la virtut mes important d'a Ciudat ye la Chusticia, solo alcanzable cuan cada parti d'a ciudat cumple bien con a suya función propia e, por tanto, existe harmonía u equilibrio en o tot social.

En a ciudat platonica, as mullers participan en a vida politica en condicions d'igualdat con os hombres.

En o respective a las formas de gubierno, bi ha bellas que son prebants (persiguen o Bien común) e atras que son malaudas (han tresbatito l'equilibrio entre las partis, perseguindo un bien parcial): Entre las prebants, e como a mes perfecta, Platón prefiere l'aristocracia, o gubierno d'os millors, d'os mes sabios (os filosofos), d'aquels cuya intelichencia levará necesariament a la ciudat enta la Chusticia, e per tanro, enta lo Bien Común.

Si lo gubierno d'os millors se corrompe, ye dicir, si a polis abandona la racionalidat u equilibrio, bi apareixen formas de gubierno inchustas:

• A timocracia u gubierno d'os guerrers, solo menatos per a suya anglucia e deseyo de gloria;
• A oligarquía u gubierno d'os mes ricos, només que guiatos per a suya cobdicia;
• A democracia u gubierno d'a mayoría, guiata per tota mena de deseyos sinse moderación; remata perén en o libertinache y lo disprecio d'as leis chustas;
• E a tiranía u gubierno d'un despota u dictador; ye la forma de gubierno mes baixa, ruina absoluta d'a Chusticia en a ciudat; gosa apareixer como consecuencia d'a immoderata libertat (libertinache) d'a democracia, pus arriba un inte en que la mesma mayoría, tractando d'"apanyar" a ixartigada existent, li da toz os poders de l'Estato a un solo individuo, o cual se converte asinas en o tirán.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Platón.