Akum ìre orukan̄ òkijijaka nniniin̄ lek ebilene. Îre orie-ikanyi [parasite] okirọ orukan̄ yi, sa mkpuk eyi orie-ikanyi yi okupbe me emen okichon orukan̄ yi mgbọ îkifiik ene. Ebi ene ekikaan̄ orukan̄ yi mgbọ orie-ikanyi yi isinin̄ emen eje kiban̄. Orie-ìkanyi yi isinin̄ emen eje ene, îra ikirọ inyi ebi ene ekefiak ijo orukan̄ yi eyi okikpan̄ ogbogbo ene acha geelek.
Achubọk inu òkibene orukan̄ yi ìre <Protozoa parasite> ekigwen pilasimodiọm. Orukan̄ yi ìkukup ibia [endemic] me ido agan̄ tọrọpik cha. Ọmọ ore ge me lek orukan òkimalek isusaak ebi ene ichit. Îre mkpùk eyi anofiles [anopheles] mè eyi kulekisi [culex] ere vekitọ [achubọk inu òkibeme orukan̄ yi ikana mè ikichon, ire, orukan̄ yi ìkakisisaak ema]. Mkpuk chi isiyibi ene, pilasimodiọm òkiben orukan̄ yi îra inana me emen ataak mkpuk cha inin̄ ene lek. Ataak mkpuk isinin̄ ene lek, îra isook inu ge eyi ìkakichieek ibe eje ene igọọn̄ [clot] itap me emen eje ene. Pilasimodiọm yi îra inin̄ eje ene, mè irọ inyi ene ikaan̄ orukan̄ akum.
Îre mkpuk eyi uman gaalek okinyi orukan̄ akum, mije echi uman chi gaalek okinwọ eje. Mkpuk echi orie ekinwọ unin̄i inu [nectar] òkinan̄a me lek ebi kè ajakajak otu oron. Uman mkpuk chi ekisa eje irọ ere ema ekibọm purotin isa ikpukpo nkwa kiban̄.
Usini ene kpekifiak orukan̄ akum inan̄a me lek mkpuk. Gwun̄ òkup me owot môkọt ifiak akum mgbọ îkupbe me emen owot ogwu uga. Ebi ene si mêkọt ifiak orukan̄ akum me mgbọ ekibọkọ eje [blood transfusion]. Mêkọt ikaan̄ si inan̄a me lek alaga.