Somalia (òrere Soomaliya me usem Somali, mè ire Federal Republic of Somalia me uketchieen̄) ìre ido me Otu-utọn̄ Afirika. Ido ìkukup ikana ọmọ ìre Etiopia me agan̄ ichep-ura, Ọfọ-okwaan̄ Aden me agan̄ inyọn̄, Okolo Gwadafuyi mè Okwaan̄ Somali me agan̄ mbum-ura, sà Kenya okup me agan̄ osiki mbum-ura kan̄. Ama-ibot kan̄ ìre Mogadishu. Somalia okaan̄ otu-okpoon̄ òjọjọn̄ọ ijọn̄ ichit [longest shore line] me otutuuk ido ìkup me akparalek ijọn̄ Afirika [mainland Africa]. Lek ijọn̄ ido ya ìre òla-ijọn̄ mè ijọn̄ ogọọn̄ ogọọn̄. Me ido ya, ìbòt ìkakimalek ìrep; ere ìkiyoyok otuuk kè acha; efet mọnsuun okekiwut si me ibot mgbọ.
Otu-ifuk ene ìluk me Somalia ìre efie akọp mè go. Ọmọ si ore ido eyi ebi ìnan̄a me otoko ge mè ikaan̄ orọmijọn̄ ge ewabe me emen ichit [most culturally homogenous]. Me lek ebi ìluk me ido ya, inu môsobe irek jeeta mè go me efit (85%) ìre ebi otoko Somali ìkiluk me agan̄ inyọn̄ me ido ya akarake oka mgbọ.
Ebi asabọn otoko ìkup me ido ya ekup me agan̄ osiki. Usem-mkpulu me Somalia ìre usem Somali mè usem Arabu. Owuwa ene me ido ya ìre ebi musilim; owuwa ene me lek kiban̄ ere ebi otu ogbo Suni.
Me ukot ikaan̄, Somalia ìre ama òsisibi isi me inyam-ewe.[1][2] Ọmọ ore ere owuwa ene echieekbe ibe ke Ama Punt ukot ikaan̄ okup. Mgbọ keyi, ọmọ osibi isi ichit me inyanyam furankinsensi mè mâa.[3]
Me utut òta senturi akọp mè onaan̄ge, esese ido me Yurop mînikpulu Somalia. Adasi ìre Jameni sà Biriten mè Itali enigọọk[4] mgbọ ebi Jameni ejuukbe itele iyayaka ikpulu ido ya me acha 1890. Ebi Biriten enenichili Somalilan agan̄ Biriten, Itali echichili Somalilan agan̄ Itali, sà Muwamed Abidula Asan okekikpulu agan̄ etete. Sa me Dawish, ebi akọn̄ kan̄, ọmọ îkeke ida ebi akọn̄ Biriten mgbọ mgbọ ini, mè ililaba ema ifo agba okwaan̄ sabum ebi Biriten enitim ikpan̄ ema me 1920.[5] Itali onikikpulu agan̄ inyọn̄ mbum-ura, agan̄ etete mè agan̄ osiki mgbọ ema etimbe ikpan̄ Mkpulu Sọlitan eyi Majeerteen mè Mkpulu Sọlitan eyi Obyo. Me acha 1960, agan̄ iba cha mînigbaan̄ iriaak mè ibọkọ utelelek kire ido ge me irak mkpulu ebi ikike.
Ido yi îkup me Ogbo Mgbambọp Ido, Ntitiin̄ Arabu, Ntitiin̄ Afirika, Non-Aligned Movement mè OIC.