জন্তুৰ যৌন আচৰণ

মাইকী পহুৰ বাবে প্ৰতিযোগিতা কৰি থাকোঁতে় দুটা মতা পহুৰ যুঁজ—এটা সাধাৰণ যৌন আচৰণ

একাধিক মতাৰ সৈতে মাইকী লেকৰ যৌন আচৰণ

ঘৰুৱা টাৰ্কিৰ মূৰ আৰু ডিঙিত শাৰীৰিক গাঁথনি। 1. কাৰাঙ্কেল 2। স্নুড ৩। ৱাটল (ডেউলাপ) 4. মেজৰ কাৰাঙ্ক ৫। দাড়ি। যৌন আচৰণৰ সময়ত, এই গাঁথনিবোৰ ডাঙৰ হয় বা উজ্জ্বল ৰঙৰ হয়।

জন্তুৰ যৌন আচৰণ ইংৰাজী: Animal sexual behaviour একে প্ৰজাতিৰ ভিতৰতে ভিন্ন ৰূপ ধাৰণ কৰিব পাৰে। সাধাৰণ সংগম বা প্ৰজনন প্ৰেৰিত ব্যৱস্থাসমূহৰ ভিতৰত একপত্নী, বহুবিবাহ, পলিগাইনি আৰু অনৈতিকতা অন্তৰ্ভুক্ত। অন্যান্য যৌন আচৰণ প্ৰজননৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰেৰিত হ'ব পাৰে (যেনে বলপূৰ্বক আৰু পৰিস্থিতিগত যৌন আচৰণৰ ফলত যৌন সম্পৰ্ক) বা অ-প্ৰজননমূলক অনুপ্ৰেৰিত (যেনে সমকামী যৌন আচৰণ, উভকামী যৌন আচৰণ, ক্ৰছ-প্ৰজাতিৰ যৌন সম্পৰ্ক, বস্তু বা স্থানৰ পৰা যৌন উত্তেজনা, মৃত জন্তুৰ সৈতে যৌন সম্পৰ্ক^[1], ইত্যাদি)। যেতিয়া জন্তুৰ যৌন আচৰণ প্ৰজননৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰেৰিত হয়, ইয়াক প্ৰায়ে সঙ্গম বা সহবাস বুলি কোৱা হয়; বেছিভাগ অ-মানৱ স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ বাবে, সঙ্গম আৰু যৌনসঙ্গম অষ্ট্ৰাছত হয় (স্তন্যপায়ী মাইকী জন্তুৰ প্ৰজনন চক্ৰৰ আটাইতকৈ উৰ্বৰ সময়), যি সফল গৰ্ভধাৰণৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি কৰে।^[2][3] কিছুমান জন্তুৰ যৌন আচৰণত একাধিক মতা জন্তুৰ মাজত প্ৰতিযোগিতা,আৰু কেতিয়াবা একাধিক মতা জন্তু যুঁজতো জড়িত হোৱা দেখা যায়। মাইকী জন্তুসকলে প্ৰায়ে মতাসকলক কেৱল তেতিয়াহে সঙ্গমৰ বাবে বাছনি কৰে যদি মতাসকল দেখাত শক্তিশালী হয় আৰু তেওঁলোকক সুৰক্ষিত কৰিবলৈ সক্ষম হয়। যুঁজত জয়ী হোৱা মতাজনে অধিক সংখ্যক মাইকীৰ সৈতে সঙ্গম কৰাৰ সুযোগ পায় আৰু সেয়েহে ইহঁতে নিজৰ জিনসমূহ তেওঁলোকৰ সন্তানলৈ সফলতাৰে প্ৰেৰণ কৰিব পাৰে। ^[4]এইদৰে ই সফল প্ৰজননত অৰিহণা যোগায়।

ঐতিহাসিকভাৱে, এইটো বিশ্বাস কৰা হৈছিল যে কেৱল মানুহ আৰু কিছু সংখ্যক প্ৰজাতিয়েহে প্ৰজননৰ বাহিৰে আন যৌন কাৰ্য্য কৰিছিল। জন্তুবোৰৰ যৌনতাক সহজাত আৰু এক সৰল "উদ্দীপনা-সঁহাৰি" আচৰণ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। অৱশ্যে, সমকামী আচৰণৰ উপৰিও, বিভিন্ন প্ৰজাতিয়ে হস্তমৈথুন কৰে আৰু বহুত জন্তুৱে এনে কৰাত সহায় কৰিবলৈ বস্তু বা সঁজুলিও ব্যৱহাৰ কৰে (যেনে বান্দৰ)^[5]। যৌন আচৰণে জটিল সামাজিক বন্ধন গঠন আৰু বজাই ৰখাত সহায় কৰিব পাৰে যি প্ৰজননৰ বাহিৰতো জনসংখ্যাক লাভান্বিত কৰে। প্ৰজনন আৰু অ-প্ৰজনন দুয়োটা আচৰণত আধিপত্য প্ৰদৰ্শন কৰা বা মানসিক চাপ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাও অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব পাৰে, যেনে বলপূৰ্বক যৌনসম্পৰ্ক।

সঙ্গম প্ৰণালী

সামাজিক-জীৱবিজ্ঞান আৰু আচৰণগত পৰিস্থিতিবিজ্ঞানত, যৌন আচৰণৰ সন্দৰ্ভত পশু সমাজবোৰ কেনেদৰে গঠন কৰা হয় বৰ্ণনা কৰিবলৈ "সঙ্গম প্ৰণালী" শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়। চাৰিটা মৌলিক "সঙ্গম প্ৰণালী" আছে:

চাৰিটা মৌলিক সঙ্গম প্ৰণালী[6]:160–161[7]
	এক স্ত্ৰী	একাধিক স্ত্ৰী
এক পুৰুষ	একক-সঙ্গী বা মনগেমী	পলিগাইনি
একাধিক পুৰুষ	পলিয়াণ্ড্ৰি	পলিগাইনেণ্ড্ৰী

একক-সঙ্গী বা মনগেমী

একক-সঙ্গী হয় যেতিয়া এজন মতা আৰু এগৰাকী মাইকীৰ মাজত যৌনসংগম হয়। এই সঙ্গম প্ৰণালীৰ দুয়োজনে দীৰ্ঘম্যাদী যোৰ গঠন কৰে আৰু সন্তান প্ৰতিপালনত সহযোগ কৰে। এই যোৰবোৰ জীৱনজুৰি থাকিব পাৰে, যেনে পাৰ চৰাইৰ ক্ষেত্ৰত,^[8] বা ই মাজে মাজে এটা সঙ্গম ঋতুৰ পৰা আন এটালৈ পৰিৱৰ্তন হ'ব পাৰে, যেনে সম্ৰাট পেংগুইনৰ ক্ষেত্ৰত। ^[9] প্ৰাণীবিজ্ঞানী আৰু জীৱবিজ্ঞানীসকলৰ ওচৰত এতিয়া প্ৰমাণ আছে যে একক-সঙ্গী জন্তুৰ যোৰ সদায় যৌনভাৱে একচেটিয়া নহবও পাৰে। বহুতো প্ৰাণী যিয়ে সন্তানক ডাঙৰ-দীঘল কৰিবলৈ যুটি গঠন কৰে, তেওঁলোকে নিয়মীয়াকৈ অতিৰিক্ত যোৰা সঙ্গীৰ সৈতেও যৌন কাৰ্যকলাপত লিপ্ত হʼব পাৰে।^{[10][11][12][13]} ইয়াৰ উদাহৰণ যেনে হাঁহ। কেতিয়াবা, এই অতিৰিক্ত যোৰা যৌন কাৰ্যকলাপৰ ফলত পোৱালীও হয়। আনুবংশিক পৰীক্ষাবোৰে সঘনাই দেখুৱায় যে একগামী যোৰাৰ দ্বাৰা ডাঙৰ হোৱা কিছুমান সন্তান অতিৰিক্ত যোৰা মতা সঙ্গীৰ সৈতে মাইকীৰ সঙ্গমৰ পৰা আহে।^{[11][14][15][16]} এই আৱিষ্কাৰসমূহে জীৱবিজ্ঞানীসকলক একবিবাহৰ বিষয়ে কোৱাৰ নতুন উপায় অৱলম্বন কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰিছে। উলৰিচ ৰিচাৰ্ডৰ মতে (২০০৩): সামাজিক একবিবাহ হৈছে মতা আৰু মাইকীৰ কোনো যৌন আদান-প্ৰদান বা প্ৰজনন প্ৰকাৰ অবিহনে সামাজিক জীৱন ধাৰণৰ ব্যৱস্থা (যেনে, অঞ্চল এটাৰ অংশীদাৰী ব্যৱহাৰ, সামাজিক যোৰাৰ পৰিচায়ক আচৰণ, আৰু/বা মতা আৰু মাইকীৰ মাজত ঘনিষ্ঠতা)। মানুহৰ ক্ষেত্ৰত, সামাজিক একবিবাহে, একবিবাহৰ ৰূপ লয়। "যৌন একবিবাহক" যৌন আদান-প্ৰদানৰ পৰ্যৱেক্ষণৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি মাইকী আৰু মতাৰ মাজত এক বিশেষ যৌন সম্পৰ্ক হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰা হয়।" যেতিয়া ডিএনএ বিশ্লেষণে নিশ্চিত কৰিব পাৰে যে মাইকী-মতাযোৰ এযোৰে কেৱল ইজনে সিজনৰ সৈতে প্ৰজনন কৰে তেতিয়া "আনুবংশিক একবিবাহ" শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়।^[17]

পলিগাইনি

পলিগাইনিৰ সৃষ্টি হয় যেতিয়া এটা মতা প্ৰাণীয়ে একাধিক মাইকী প্ৰাণীৰ সৈতে একচেটিয়া সংগমৰ অধিকাৰ লাভ কৰে। কিছুমান প্ৰজাতিত, বিশেষকৈ হেৰেমৰ দৰে গঠন থকা প্ৰজাতিৰ মাইকী চৰাইৰ গোটৰ কেইটামান মতা চৰাইৰ ভিতৰত এটা মতা চৰায়েহে সংগম কৰে। যদি সক্ৰিয় মতাটোক গোটৰ পৰা খেদি পঠিওৱা হয়, হত্যা কৰা হয় বা অন্য কোনো ধৰণে আঁতৰাই পেলোৱা হয়, তেন্তে কেইবাটাও প্ৰজাতিত নতুন মতাটোৱে সংগমৰ ক্ষমতা লাভ কৰিব। তেওঁ নিশ্চিত কৰিব যে প্ৰজনন সম্পদ আন এটা মতাৰ ওপৰত যাতে অপচয় নহয়।^[18] নতুন মতাটোৱে এই কাম বহুতো ভিন্ন ধৰণেৰে লাভ কৰিব পাৰে, যেনে:

• প্ৰতিযোগিতামূলক শিশুহত্যা:সিংহ, শিহু আৰু কিছুমান বান্দৰত নতুন আলফা মতাটোৱে পূৰ্বৰ আলফা মতাটোৰ সন্তানক হত্যা কৰি মাকে তেওঁৰ যৌন অগ্ৰগতিৰ প্ৰতি গ্ৰহণযোগ্য কৰি তোলে। যিহেতু মাতৃসকলে তেতিয়া আৰু নিজৰ কেঁচুৱাক স্তনপান কৰাব নালাগে তেওঁলোকে তেতিয়া এনে প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰিব পাৰা অৱস্থাত থাকে। তথাপিও মতাসকলৰ যৌন অগ্ৰগতি ৰোধ কৰিবলৈ বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ বহুতো মাইকী প্ৰাইমেটে মতা প্ৰাইমেটবোৰক ডিম্বাণু নিঃসৰণৰ ইংগিত প্ৰদৰ্শন কৰে, আৰু পৰিস্থিতি-নিৰ্ভৰশীল গ্ৰহণযোগ্যতা দেখুৱায়। ^[19]
• গৰ্ভপাতৰ সৃষ্টি কৰিবলৈ হাৰাশাস্তি
• ফেৰ’মন ভিত্তিক স্বতঃস্ফূৰ্ত গৰ্ভপাত
• কিছুমান নিগনিৰ ক্ষেত্ৰত, বেলেগ গোন্ধ বা ফেৰোমʼন(pheromone) থকা নতুন মতা নিগনিয়ে গৰ্ভৱতী মাইকি নিগনিসকলক শেহতীয়াকৈ নিষিক্ত কণী ৰোপণ কৰাত স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে বিফল হোৱাব পাৰে। ইয়াৰ বাবে যৌন সম্পৰ্কৰ প্ৰয়োজন নাই; এইটো কেৱল ফেৰোমʼনৰ দ্বাৰা মধ্যস্থতা কৰা হয়। ইয়াক ব্ৰুছ প্ৰভাৱ বুলি কোৱা হয়।

ভন হাৰ্টমেনে বিশেষভাৱে ইউৰোপীয় পাইড ফ্লাইকেচাৰ নামৰ চৰাইবিধৰ সংগমৰ আচৰণক একেৰাহে বহুবিবাহ বুলি বৰ্ণনা কৰিছে।^[20] এই ব্যৱস্থাত প্ৰাথমিক মাইকী চৰাইয়ে প্ৰথম কণী পৰাৰ পিছত মতাবোৰে নিজৰ গৃহ ভূখণ্ড এৰি যায়। তাৰ পিছত মতা চৰাইয়ে দ্বিতীয় ভূখণ্ড সৃষ্টি কৰে, অনুমানিকভাৱে বেলেগ মাইকী চৰাইক প্ৰজননৰ বাবে আকৰ্ষণ কৰিবলৈ। আনকি যেতিয়া তেওঁলোকে দ্বিতীয় সংগী লাভ কৰাত সফল হয়, তেতিয়াও মতা চৰাইবোৰে সাধাৰণতে দ্বিতীয়গৰাকীক এৰি প্ৰথম মাইকী চৰাইৰ ওচৰলৈ উভতি যায় আৰু কেৱল প্ৰথমগৰাকীৰ সন্তানৰহে লালন পালন আৰু যোগান ধৰে।^[21] স্তন্যপায়ী প্ৰজাতিৰ 90% লৈকে পলিগাইনি বা বহুস্ত্ৰী(মানুহৰ ক্ষেত্ৰত) সঙ্গম হোৱাবুলি অনুমান কৰা হয়। ^[22] যিহেতু মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ (মানুহকে ধৰি) মাজত বহুবিবাহৰ আটাইতকৈ সচৰাচৰ প্ৰকাৰ হৈছে পলিগাইনি, ইয়াক পলিয়েণ্ড্ৰীত বা পলিগাইনেণ্ড্ৰীতকৈ বহুত বেছি বিস্তৃতভাৱে অধ্যয়ন কৰা হৈছে।

পলিয়াণ্ড্ৰি

এংগলাৰফিছ মাছৰ ভিতৰত এবিধ হৈছেহেপ্লোফ্ৰাইন মোলিছ। ইয়াৰ যৌন আচৰণ পলিয়াণ্ড্ৰি। ছবিখনত দেখা গৈছে, এক মাইকি এংগলাৰফিছৰ দেহত সংলগ্ন হৈ পৰা মতা মাছৰ দেহৰ ক্ষতিগ্ৰস্ত অৱশিষ্টবোৰ।

পলিয়াণ্ড্ৰিৰ সৃষ্টি হয় যেতিয়া এটা মাইকী প্ৰাণীয়ে একাধিক মতা প্ৰাণীৰ সৈতে একচেটিয়া সংগমৰ অধিকাৰ লাভ কৰিলে পলিগাইনি হোৱা বুজায়। কিছুমান প্ৰজাতিত, যেনে ৰেডলিপ ব্লেনি, বহুস্ত্ৰী আৰু বহুবিবাহ দুয়োটা দেখা যায়। মাছৰ মাজত এইটো এটা সাধাৰণ প্ৰক্ৰিয়া। কিছুমান গভীৰ সাগৰৰ এংগলাৰ মাছৰ মতা মাছবোৰ মাইকীতকৈ আকাৰত বহুত সৰু। চেৰেটিঅ’ইড নামৰ এই এংগালাৰ মাছবোৰে যৌন পৰজীৱীৰ জৰিয়তে বংশবৃদ্ধি কৰে, য’ত ক্ষুদ্ৰ মতা মাছবোৰে সংগম কৰিবলৈ নিজৰ বহুত ডাঙৰ মাইকী সমকক্ষৰ লগত সংলগ্ন হৈ পৰে। তেওঁলোকে মাইকী সমকক্ষৰ ছালত কামোৰ মাৰি সংলগ্ন হৈ পৰে।কিছু ক্ষেত্ৰত মতাটোৱে মাইকী মাছটোৰ তেজৰ দ্বাৰা পৰিবহণ কৰা পুষ্টিৰ বাবে মাইকী মাছৰওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ পৰে। আনহাতে মাইকী মাছটো এক প্ৰকাৰৰ স্বনিষেচনত (self-fertilization) লিপ্ত হয়।^[23] মতা মাছটোৱে এনেদৰে লাহে মৃত্যুৰ মুখলৈ যায়। মতা মাছে প্ৰথমে পাচন অংগবোৰ হেৰোৱায়, তাৰ পিছত মগজু, হৃদযন্ত্ৰ আৰু চকু, শেষত এযোৰ গনাডলৈ পৰিনত হয়। ইয়াৰ ফলত মাইকী মাছৰ তেজত কণী নিৰ্গত হোৱাৰ ইংগিত দিয়া হৰম’নৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হয়। এই চৰম যৌন দ্বিৰূপতাই নিশ্চিত কৰে যে, যেতিয়া মাইকী মাছটোৱে পোনা মেলিবলৈ সাজু হয়, তেতিয়া তেওঁৰ সংগী যাতে তৎক্ষণাত কাষতে ঊপলব্ধ থাকে।^[24]

পলিগাইনেণ্ড্ৰী

একাধিক মতাই একাধিক মাইকী প্ৰাণীৰ সৈতে নিৰ্বিচাৰে সংগম কৰিলে বহুস্ত্ৰীত্বৰ বা পলিগাইনেণ্ড্ৰীৰ সৃষ্টি হয়। এই ক্ষেত্ৰত মতা আৰু মাইকী চৰাইৰ সংখ্যা সমান হোৱাৰ প্ৰয়োজন নাথাকে আৰু এতিয়ালৈকে অধ্যয়ন কৰা মেৰুদণ্ডী প্ৰজাতিৰ ক্ষেত্ৰত সাধাৰণতে মতা প্ৰাণী কম। প্ৰাইমেটৰ ব্যৱস্থাৰ দুটা উদাহৰণ হ’ল যৌন সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা চিম্পাঞ্জী আৰু ব’ন’ব’। এই প্ৰজাতিবোৰে কেইবাটাও মতা আৰু কেইবাটাও মাইকীৰে গঠিত সামাজিক গোটত বাস কৰে। বনোবোসকলৰ মাজৰ যৌন সম্পৰ্কৰ পৰিমাণ বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য কাৰণ বনোবোৱে প্ৰজননৰ ঊপৰিও সামাজিক সংঘাত দূৰ কৰিবলৈ যৌন আচৰণ ব্যৱহাৰ কৰে।^[25] এই পাৰস্পৰিক যৌন আচৰণত পোনা মেলা জীৱ-জন্তুৱে আটাইতকৈ বেছি ব্যৱহাৰ কৰা পদ্ধতি।^[6]:161 ইয়াৰ উদাহৰণ হ’ল মাছৰ সংগম ব্যৱস্থা। হেৰিঙৰ দৰে মাছে, অগভীৰ পানীত বিশাল সংগমৰ গোট গঠন কৰে। শুক্ৰাণুৰ দ্বাৰা পানী ঘুলা হৈ পৰে আৰু তাৰ তলত লাখ লাখ নিষিক্ত কণীৰে আবৃত হয়।^[6]:161

অভিভাৱকৰ বিনিয়োগ আৰু প্ৰজনন সফলতা

মাইকী আৰু মতা জীৱৰ যৌন আচৰণ প্ৰজাতিবিষেশে পৃথক। প্ৰায়ে, মতাসকলে সঙ্গম আৰম্ভ কৰাত অধিক সক্ৰিয় হয়। তাৰ বাবে মতা প্ৰাণীবোৰে মাইকী সমকক্ষক আকৰ্ষণ কৰিবলৈ বিৱৰ্তনশীলভাৱে কিছুমান শাৰীৰিক অলংকাৰ বিকশিত কৰে। যেনে মতা হৰিণৰ বিশাল শিং (এণ্টলাৰ) বা মতা ময়ুৰ চৰাইৰ পেখমৰ দৰে অধিক সুস্পষ্ট যৌন অলংকাৰসমুহ।

তথ্য সংগ্ৰহ

1. de Mattos Brito, L. B., Joventino, I. R., Ribeiro, S. C., & Cascon, P. (2012). "Necrophiliac behavior in the "Cururu" toad, Rhinella Jimi Steuvax, 2002, (Anura, Bufonidae) from Northeastern Brazil" (PDF). North-Western Journal of Zoology. 8 (2): 365. Archived (PDF) from the original on 5 February 2015. Retrieved 23 February 2015.
2. Kent, Michael (2000). Advanced biology. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 250–253. ISBN 978-0-19-914195-1. https://books.google.com/books?id=8aw4ZWLABQkC&pg=PA250. 
3. Thorpe, Showick; Thorpe, Edgar (2009). General Studies Manual. Pearson Education India. পৃষ্ঠা. 17. ISBN 9788131721339. https://books.google.com/books?id=oAo1X2eagywC&pg=RA1-PR17. 
4. Wickler, Wolfgang; Lorenz; Konrad; Kacher, Hermann (1974). The sexual code : the social behaviour of animals and men. 
5. Cenni, C., Christie, J. B., Van der Pant, Y., Gunst, N., Vasey, P. L., Wandia, I. N., & Leca, J. B. (2022). Do monkeys use sex toys? Evidence of stone tool‐assisted masturbation in free‐ranging long‐tailed macaques. Ethology, 128(9), 632-646.
6. Moyle PB and Cech JJ (2004) Fishes, An Introduction to Ichthyology. 5th Ed, Benjamin Cummings. আই.এচ.বি.এন. 978-0-13-100847-2
7. Berglund A (1997) "Mating systems and sex allocation" Pages 237–265 in JJ Godon, ed. Behavioural ecology of teleost fishes. Oxford University Press. আই.এচ.বি.এন. 0-19-850503-5.
8. "Pigeon". Encyclopædia Britannica. Retrieved 26 August 2014. 
9. Lily Whiteman (13 February 2013). "Animal Attraction: The Many Forms of Monogamy in the Animal Kingdom". National Science Foundation. https://www.nsf.gov/discoveries/disc_summ.jsp?cntn_id=126932। আহৰণ কৰা হৈছে: 26 August 2014. 
10. Ågren, G.; Zhou, Q.; Zhong, W. (1989). "Ecology and social behaviour of Mongolian gerbils, Meriones unguiculatus, at Xilinhot, Inner Mongolia, China". Animal Behaviour খণ্ড 37: 11–27. doi:10.1016/0003-3472(89)90002-X. 
11. Birkhead, T.R.; Møller, A.P. (1995). "Extra-pair copulations and extra-pair paternity in birds". Animal Behaviour খণ্ড 49 (3): 843–848. doi:10.1016/0003-3472(95)80217-7. 
12. Reichard, U.H. (2003). Monogamy: Past and present. In U.H. Reichard and C. Boesch (Eds.), Monogamy: Mating strategies and partnerships in birds, humans, and other mammals, pp. 3–25, Cambridge: Cambridge University Press, আই.এচ.বি.এন. 0521819733.
13. Westneat, D. F.; Stewart, I. R. K. (2003). "Extra-Pair Paternity in Birds: Causes, Correlates, and Conflict". Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics খণ্ড 34: 365–396. doi:10.1146/annurev.ecolsys.34.011802.132439. 
14. Birkhead, T.R. & Møller, A.P. (1996) "Monogamy and sperm competition in birds". In J. M. Black (Ed.), Partnerships in Birds: The Study of Monogamy, pp. 323–343, Oxford: Oxford University Press আই.এচ.বি.এন. 0-19-854860-5.
15. Owens, I. P. F.; Hartley, I. R. (1998). "Sexual dimorphism in birds: Why are there so many different forms of dimorphism?". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences খণ্ড 265 (1394): 397–407. doi:10.1098/rspb.1998.0308. 
16. Solomon, N. G.; Keane, B.; Knoch, L. R.; Hogan, P. J. (2004). "Multiple paternity in socially monogamous prairie voles (Microtus ochrogaster)". Canadian Journal of Zoology খণ্ড 82 (10): 1667–1671. doi:10.1139/z04-142. 
17. Reichard, U.H. (2003). Monogamy: Past and present. In U.H. Reichard and C. Boesch (Eds.), Monogamy: Mating strategies and partnerships in birds, humans, and other mammals, pp. 3–25, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0521819733.
18. This section and examples taken from Robert Sapolsky (1998) Why Zebras Don't Get Ulcers, W.H. Freeman and Co., আই.এচ.বি.এন. 0-7167-3210-6, pp. 140–141.
19. Fürtbauer, Ines; Heistermann, Michael; Schülke, Oliver; Ostner, Julia (2011-08-10). "Concealed Fertility and Extended Female Sexuality in a Non-Human Primate (Macaca assamensis)". PLOS ONE খণ্ড 6 (8): e23105. doi:10.1371/journal.pone.0023105. ISSN 1932-6203. PMID 21853074. 
20. Haartman, L. V. (1951). "Successive Polygamy". Behaviour খণ্ড 3: 256–273. doi:10.1163/156853951X00296. 
21. Silverin, B. (1979). "Effects of long-acting testosterone administration on testes in free living pied flycatchers Ficedula hypoleuca". Endokrinologie খণ্ড 74 (2): 141–146. PMID 583410. 
22. Aloise King, Edith D.; Banks, Peter B.; Brooks, Robert C. (2011). "Sexual conflict in mammals: consequences for mating systems and life history". Mammal Review খণ্ড 43 (1): 47–58. January 2013. doi:10.1111/j.1365-2907.2011.00200.x. 
23. Pietsch, T. W. (1976). Dimorphism, parasitism and sex: reproductive strategies among deepsea ceratioid anglerfishes. Copeia, 781-793.
24. Theodore W. Pietsch (1975). "Precocious sexual parasitism in the deep sea ceratioid anglerfish, Cryptopsaras couesi Gill". Nature খণ্ড 256 (5512): 38–40. doi:10.1038/256038a0. 
25. "Homosexual Activity Among Animals Stirs Debate". 2004-07-23. http://news.nationalgeographic.com/news/2004/07/0722_040722_gayanimal_2.html.