বৰোবুদুৰ

বৰোবুদুৰ
বৰোবুদুৰৰ প্ৰদক্ষিণ কৰা অৱস্থাত বৌদ্ধ ভিক্ষু
অৱস্থান	মাগেলাং ৰিজেন্সি, কেন্দ্ৰীয় জাভা, ইণ্ডোনেছিয়া
স্থানাংক	7°36′29″S 110°12′14″E / 7.608°S 110.204°E / -7.608; 110.204স্থানাংক: 7°36′29″S 110°12′14″E / 7.608°S 110.204°E / -7.608; 110.204
নিৰ্মাণ	মূলতঃ নৱম শতিকাত শৈলেন্দ্ৰ বংশৰ ৰাজত্বকালত নিৰ্মিত
পুনৰুদ্ধাৰ	১৯১১, ১৯৮৩
পুনৰুদ্ধাৰক	থিওড'ৰ ভান এৰ্প
স্থপতিবিদ	গুণধৰ্ম
ৱেবচাইট	borobudurpark.com, kebudayaan.kemdikbud.go.id/bkborobudur
ইউনেস্কো বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ
ধৰণ	সাংস্কৃতিক
চৰ্ত	i, ii, vi
নিৰ্ধাৰিত	১৯৯১ (পঞ্চদশ অধিবেশন)
অংশ	বৰোবুদুৰ মন্দিৰ চৌহদ
প্ৰসংগ  সংখ্যা	592
অঞ্চল	দক্ষিণ-পূব এছিয়া

বৰোবুদুৰ বা বাৰাবুদুৰ (ইংৰাজী: Borobudur) ইণ্ডোনেছিয়াৰ মধ্য জাভা অঞ্চলৰ মাগেলাং ৰিজেন্সিৰ মাগেলাং চহৰ আৰু মুণ্টিলান চহৰৰ ওচৰত অৱস্থিত নৱম শতিকাৰ এক মহাযান বৌদ্ধ মন্দিৰ।

ধূসৰ ৰঙৰ এণ্ডেচাইটৰ দৰে শিলেৰে নিৰ্মিত এই মন্দিৰটো ছটা বৰ্গক্ষেত্ৰ আৰু তিনিটা বৃত্তাকাৰ গম্বুজ এটাৰ ওপৰত এটাকৈ নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। ইয়াৰ ওপৰত এটা কেন্দ্ৰীয় গম্বুজ আছে। গোটেই মন্দিৰ ২৬৭২টা ভাস্কৰ্যৰ লগতে আৰু ৫০৪টা বুদ্ধৰ মূৰ্তিৰে সজাই তোলা হৈছে। মূল গম্বুজটোৰ চাৰিওফালে ৭২টা বুদ্ধ মূৰ্তি আছে আৰু প্ৰত্যেকটো মূৰ্তি ছিদ্ৰযুক্ত স্তুপৰ ভিতৰত স্থাপন কৰা আছে।^[1] তীৰ্থযাত্ৰীসকলে চিৰি আৰু কৰিডৰৰ এক বহল পথৰ মাজেৰে এই স্মৃতিসৌধৰ ঘূৰি চাব পাৰে। ইয়াৰ দেৱাল আৰু স্তম্ভসমূহত ১৪৬০টা আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্য আছে। ইয়াত বৌদ্ধ ধৰ্মৰ ভাস্কৰ্যৰ বিশ্বৰ অন্যতম বিশাল সংগ্ৰহ আছে।

জাভানীজ বৌদ্ধ স্থাপত্য অনুসৰণ কৰি শৈলেন্দ্ৰ বংশৰ ৰাজত্বকালত এই মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। এই শৈলী ইণ্ডোনেছিয়াৰ থলুৱা পুৰুষানুক্ৰমে চলি অহা পূজাৰ পৰম্পৰা আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মৰ নিৰ্বাণ লাভৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সৃষ্টি কৰা হৈছে।^[2] এই স্মৃতিসৌধটো বুদ্ধ মন্দিৰ আৰু বৌদ্ধ তীৰ্থযাত্ৰাৰ স্থান। প্ৰমাণৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে অষ্টম শতিকাত বৰোবুদুৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল আৰু তাৰ পিছত চতুৰ্দশ শতিকাত জাভাত হিন্দু ৰাজ্যৰ অৱনতি আৰু জাভাসকলে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত ইয়াক পৰিত্যাগ কৰা হৈছিল।^[3] ১৮১৪ চনত তদানীন্তন জাভাৰ ব্ৰিটিছ শাসক ছাৰ থমাছ ষ্টেমফৰ্ড ৰেফেলেছে ইয়াৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে গম পায়। তেওঁক স্থানীয় ইণ্ডোনেছিয়ানসকলে ইয়াৰ অৱস্থানৰ বিষয়ে অৱগত কৰিছিল।^[4] তাৰ পিছত বৰোবুদুৰক কেইবাটাও পুনৰুদ্ধাৰৰ জৰিয়তে সংৰক্ষণ কৰা হৈছে। ১৯৮৩ চনত ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰ আৰু ইউনেস্কোৰ দ্বাৰা সৰ্ববৃহৎ পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পটো সম্পূৰ্ণ কৰা হয় আৰু তাৰ পিছত এই স্মৃতিসৌধটো ইউনেস্কোৰ বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে তালিকাভুক্ত কৰা হয়।^[2]

বৰোবুদুৰ বিশ্বৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ বৌদ্ধ মন্দিৰ^[5][2] আৰু ইয়াৰ স্থান ম্যানমাৰৰ বাগান আৰু কম্বোডিয়াৰ এংকৰ ৱাটৰ সৈতে দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থান হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ইণ্ডোনেছিয়াৰ বৌদ্ধসকলে এই কীৰ্তিচিহ্নটোত বেসক দিৱস পালন কৰে। ইণ্ডোনেছিয়াৰ পৰ্যটনস্থলীসমূহৰ ভিতৰত বৰোবুদুৰ হৈছে আটাইতকৈ বেছি দৰ্শন কৰা স্মৃতিসৌধ।^[6]

ব্যুৎপত্তি

উত্তৰ-পশ্চিমৰ পৰা চালে কেণ্ডি বৰোবুদুৰ। কৰংটেঙা আৰু ত্ৰি তেপুছান শিলালিপিত এই স্মৃতিসৌধৰ কথা উল্লেখ আছে।

ইণ্ডোনেছিয়ান ভাষাত প্ৰাচীন মন্দিৰবোৰক কেণ্ডি বুলি কোৱা হয়। এইদৰে স্থানীয় লোকসকলে "বৰোবুদুৰ মন্দিৰ"ক কেণ্ডি বৰোবুদুৰ বুলি কয়। কেণ্ডি শব্দটোৱে প্ৰাচীন গঠনসমূহ যেনে প্ৰৱেশ তোৰণ, স্নানাগাৰ আদিকো বুজায়। বৰোবুদুৰ নামৰ উৎপত্তি স্থানীয় ভাষাৰ "বৰো" অৰ্থাৎ ডাঙৰ বা মহান আৰু "বুদুৰ" অৰ্থাৎ বুদ্ধৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে।^[7] ডাচ পণ্ডিত জে এল ম'য়েন্সে কয় যে দৰবাৰৰ কবি ম্পু প্ৰপাঞ্চাই ১৩৬৫ চনত "বুদুৰ"ত থকা পবিত্ৰ অঞ্চলৰ কথা উল্লেখ কৰিছিল।^[8] ষ্টেমফোৰ্ড ৰেফেলেছে "বোৰো বডো"ৰ কথা উল্লেখ কৰিছে আৰু ১৮১৭ চনত লিখা জাভান ইতিহাসৰ গ্ৰন্থখনত এই মন্দিৰৰ বৰ্ণনা কৰিছে।^[9][10] এটা পাদটিকাত ৰেফেলেছে কৈছে, "বোৰো হৈছে জিলাখনৰ নাম, আৰু ব'ডোৰ অৰ্থ প্ৰাচীন।" ^[7] বেছিভাগ কেণ্ডিৰ নাম ওচৰৰ গাঁৱৰ নামেৰে ৰখা হৈছে। জাভা ভাষাৰ নীতি-নিয়ম অনুসৰণ কৰা হ'লে ওচৰৰ ব'ৰে গাঁওখনৰ নামেৰে নামকৰণ কৰা হৈছিল, তেন্তে এই স্মৃতিসৌধটোৰ নাম "বুদুৰবৰো" ৰখা উচিত আছিল। ছ'কমোনোৱে কয় যে ৰেফেলেছে ভাবিছিল যে বুদুৰ আধুনিক জাভা ভাষাৰ শব্দ বুডা ("প্ৰাচীন")ৰ সৈতে মিল থাকিব পাৰে—অৰ্থাৎ "প্ৰাচীন বড়ো।" ^[7] তেওঁ এইটোও মত প্ৰকাশ কৰিছিল যে এই নামটো বৰোৰ পৰা উদ্ভৱ হ'ব পাৰে, যাৰ অৰ্থ হৈছে "মহান" বা "সন্মানীয়" আৰু বুদ্ধৰ বাবে বুদুৰ। কিন্তু আন এজন পুৰাতত্ত্ববিদে এই নামটোৰ দ্বিতীয় উপাদান (বুদুৰ) জাভানী শব্দ ভুধৰা ("পৰ্বত")ৰ পৰা আহিছে বুলি কয়।^[11]

ডাচ প্ৰত্নতত্ত্ববিদ এ.জে. বাৰ্নেট কেম্পাৰ্ছে কৈছে যে বৰোবুদুৰ হৈছে সংস্কৃতৰ বিহাৰ বুদ্ধ উহ নামেৰে লিখা বিয়াৰা বেদুহুৰৰ এটা বিকৃত সৰলীকৃত স্থানীয় জাভানী উচ্চাৰণ। বুদ্ধ-উহৰ শব্দটোৰ অৰ্থ হ'ব পাৰে "বুদ্ধৰ চহৰ।" আনহাতে আন এটা সম্ভাৱ্য শব্দ বেদুহুৰ সম্ভৱতঃ পুৰণি জাভা ভাষাৰ শব্দ। এই শব্দ ধুহুৰ বা লুহুৰৰ (উচ্চ) পৰা নিৰ্মিত বালি শব্দভাণ্ডাৰত বৰ্তমানেও প্ৰচলিত আছে আৰু ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে "উচ্চ স্থান।" ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে বৰোবুদুৰৰ অৰ্থ হ'ল ওখ ঠাইত বা পাহাৰত অৱস্থিত বুদ্ধৰ বিহাৰ।^[12]

এটা পবিত্ৰ বৌদ্ধ ভৱন নিৰ্মাণ আৰু উদ্বোধনৰ কথা—সম্ভৱতঃ বৰোবুদুৰৰ উল্লেখ—দুটা শিলালিপিত উল্লেখ কৰা হৈছে। এই দুয়োটা শিলালিপি টেমাংগুং ৰিজেন্সিৰ কেডুত আৱিষ্কাৰ কৰা হৈছিল। ৮২৪ খ্ৰীষ্টাব্দৰ কৰংটেঙাৰ শিলালিপিত সমৰতুংগৰ কন্যা প্ৰমোধৱৰ্ধনীয়ে উদ্বোধন কৰা জিনালয় (সাংসাৰিক কামনাক জয় কৰি জ্ঞান লাভ কৰাসকলৰ ৰাজ্য) নামৰ এটা পবিত্ৰ ভৱনৰ উল্লেখ আছে। ৮৪২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ত্ৰি টেপুচন শিলালিপিৰ কথা ছিমাত উল্লেখ কৰা হৈছে, যি ভূমি কহুলুন্নান (প্ৰমোধৱৰ্ধনী)-এ ভূমিসম্ভাৰ নামৰ কামুলানৰ পুঁজি আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণ নিশ্চিত কৰিবলৈ প্ৰদান কৰা (কৰমুক্ত) মাটি।^[13] কামুলান মুল শব্দৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে "উৎপত্তিস্থল", পূৰ্বপুৰুষসকলক সন্মান জনোৱাৰ বাবে সম্ভৱতঃ শৈলেন্দ্ৰসকলৰ এটা পবিত্ৰ অট্টালিকা। জোহানেছ গিজবাৰ্টাছ ডি কাস্পাৰিছে মত প্ৰকাশ কৰিছিল যে বোধিসত্ত্বত্বৰ দহটা পৰ্যায়ৰ পিছত সংযুক্ত গুণৰ পৰ্বতৰ বাবে সংস্কৃত ভূমি সম্ভাৰ ভূধৰা বৰোবুদুৰৰ মূল নাম।^[14]

অৱস্থিতি

তিনি মন্দিৰ

বৰোবুদুৰ, পাৱন, আৰু মেণ্ডুটৰ সৰলৰেখাৰ ব্যৱস্থা

যোগাকাৰ্টাৰ পৰা প্ৰায় ৪০ কিলোমিটাৰ (২৫ মাইল) উত্তৰ-পশ্চিমে আৰু চুৰাকাৰ্টাৰ পৰা ৮৬ কিলোমিটাৰ (৫৩ মাইল) পশ্চিমে বৰোবুদুৰ যমজ আগ্নেয়গিৰি, চুণ্ডোৰো-ছাম্বিং আৰু মেৰবাবু-মেৰাপি আৰু দুখন নদী প্ৰগো আৰু এলোৰ মাজৰ উচ্চ অঞ্চলত অৱস্থিত।^[15] স্থানীয় লোককথা অনুসৰি কেডু সমভূমি নামেৰে জনাজাত এই অঞ্চলটো জাভাৰ "পবিত্ৰ" স্থান আৰু ইয়াৰ উচ্চ কৃষি উৰ্বৰতাৰ বাবে ইয়াক "জাভাৰ বাগিচা" বুলি অভিহিত কৰা হৈছে।^[16]

২০ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে পুনৰুদ্ধাৰৰ সময়ত থিয়ড'ৰ ভান এৰ্পে আৱিষ্কাৰ কৰে যে এই অঞ্চলৰ তিনিটা বৌদ্ধ মন্দিৰ বৰোবুদুৰ, পাৱন আৰু মেণ্ডুট সৰলৰেখাৰ কাষেৰে অৱস্থিত।^[17] তিনিওটা মন্দিৰৰ মাজত এটা ৰীতি-নীতিৰ সম্পৰ্ক নিশ্চয় আছিল যদিও সঠিক ৰীতি-নীতিৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ বিষয়ে জনা নাযায়।^[18]

প্ৰাচীন হ্ৰদৰ অনুমান

২০ শতিকাত মন্দিৰৰ চাৰিওফালৰ এটা হ্ৰদৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে জল্পনা-কল্পনা কৰা হৈছিল আৰু এই ধাৰণাটো অন্বেষণ কৰি থকাৰ সময়তে বিশেষজ্ঞসকলে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছিল যে কোনো হ্ৰদ নাছিল^[19] বা কেতিয়াও মন্দিৰটোক আগুৰি থকা নাছিল।^[3] ১৯৩১ চনত হ্ৰদৰ অনুমানটো আগুৱাই নিয়াৰ সময়ত ডাচ চিত্ৰশিল্পী ডব্লিউ.অ.জে. নিউৱেনকেম্পে ভাবিছিল যে বৰোবুদুৰে বৰ্তমানৰ কেডু সমভূমিৰ এটা হ্ৰদত ওপঙি থকা পদুম ফুলক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।^[20] ২০০৪ চনত আন কিছুমানে দাবী কৰিছিল যে বৰোবুদুৰক শুকান প্ৰাচীন হ্ৰদৰ বুকুৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।^[21] ১৯৭৪ আৰু ১৯৭৭ চনত খননৰ নমুনা পৰীক্ষা কৰি গণপতি থানিকাইমনিয়ে কোনো পৰাগ বা বিজাণু বিচাৰি নাপালে যিয়ে জল পৰিৱেশৰ স্থানীয় গছ-গছনিৰ ইংগিত দিয়ে। ১৯৭৭ চনত জেক ডুমাৰ্চেই এই তথ্য প্ৰকাশ কৰে আৰু ১৯৮৩ চনত থানিকাইমনিও একে তথ্য প্ৰকাশ কৰে।^[19] ১৯৮৫–৮৬ চনত ছিজাৰ ভ’টে আৰু জে.জে. ন'ছিনে ক্ষেত্ৰভিত্তিক অধ্যয়ন কৰি ঠাৱৰ কৰিছিল যে বৰোবুদুৰৰ নিৰ্মাণ কৰাৰ সময়ত ইয়াৰ আশে-পাশে কোনো হ্ৰদ নাছিল।^[22]

ইতিহাস

নিৰ্মাণ

জি. বি. হুইজেৰৰ এখন ছবি (প্ৰায় ১৯১৬–১৯১৯ খ্ৰীষ্টাব্দ) বৰোবুদুৰৰ পুনৰ নিৰ্মাণৰ দৃশ্য

হিন্দু ধৰ্মগুৰুসকলে প্ৰজন্ম ধৰি জাভাৰ জনসাধাৰণক আকৰ্ষণ কৰি আহিছিল। এই বিষয়ে স্থপতিবিদ আৰু লেখক জেক ডুমাৰ্চেই প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৪৫০ খ্ৰীষ্টাব্দত উল্লেখ কৰিছিল।^[23] ইয়াৰ পিছতে শৈলেন্দ্ৰ আৰু সঞ্জয় বংশৰ প্ৰভাৱ পৰিল। ডুমাৰ্চেই কয় যে ডি কাস্পাৰিছে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছিল যে সঞ্জয় আৰু শৈলেন্দ্ৰ ৰাজবংশয়ে ডেৰ শতিকাৰ বাবে মধ্য জাভাত ক্ষমতা ভোগ কৰিছিল আৰু ডি কাস্পাৰিছে ৭৩২ চনৰ পৰা ৮৮২ খ্ৰীষ্টাব্দত পৰ্যায়ক্ৰমে উত্তৰাধিকাৰীত্বৰ সন্ধান কৰিছিল।^[24] এই সময়ছোৱাত কেডু সমভূমিৰ আশে-পাশে থকা সমভূমি আৰু পাহাৰত বহুতো হিন্দু আৰু বৌদ্ধ কীৰ্তিচিহ্ন নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। হিন্দু প্ৰম্বানন মন্দিৰ চৌহদৰ প্ৰায় একে সময়ছোৱাতে বৌদ্ধ ধৰ্মৰ কীৰ্তিচিহ্ন স্থাপন কৰা হৈছিল। ৭৩২ খ্ৰীষ্টাব্দত ৰজা সঞ্জয় বৰোবুদুৰৰ পৰা মাত্ৰ ১০ কিলোমিটাৰ (৬.২ মাইল) পূবে ৱুকিৰ পাহাৰত শিৱলিংগৰ সমাহাৰ নিৰ্মাণৰ নিৰ্দেশ দিয়ে।^[25]

বৰোবুদুৰৰ নিৰ্মাণ বা উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত উদ্দেশ্যৰ কোনো তথ্য জনা নাযায়।^[26] মন্দিৰৰ গুপ্ত ৰূপত থকা ভৰিৰ খোদিত চিহ্ন আৰু অষ্টম আৰু নৱম শতিকাৰ সময়ছোৱাত ৰাজকীয় চনদত সাধাৰণতে ব্যৱহৃত শিলালিপিসমূহৰ তুলনা কৰি নিৰ্মাণৰ সময়সীমা অনুমান কৰা হৈছে।^[26] মন্দিৰৰ মাজেৰে ভাৰতীয় স্থাপত্য প্ৰক্ৰিয়াৰ তুলনা আৰু ক্ষমতাত কোন আছিল সেই কথা স্বীকাৰ কৰিলে ডুমাৰ্চেইয়ে বৰোবুদুৰৰ নিৰ্মাণৰ সময়সীমা প্ৰায় পাঁচটা পৰ্যায়ত নিৰ্ণয় কৰিবলৈ সক্ষম হয়।^[27] শৈলেন্দ্ৰয়ে ৭৮০ খ্ৰীষ্টাব্দত ইয়াৰ নিৰ্মাণৰ আৰম্ভণি কৰাৰ পিছত দ্বিতীয় আৰু তিনিটা পৰ্যায় ৭৯২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা তেওঁলোকৰ অৱনতিৰ সময়ত এক অলক্ষণীয় চতুৰ্থ পৰ্যায়লৈকে ৮২৪ খ্ৰীষ্টাব্দলৈ অব্যাহত আছিল।^[28] সঞ্জয়ে বৰোবুদুৰৰ পঞ্চম পৰ্যায় ৮৩৩ খ্ৰীষ্টাব্দত সম্পূৰ্ণ কৰে।^{[29][টোকা 1]}

সেই সময়ত বৰোবুদুৰকে ধৰি বৌদ্ধ মন্দিৰ নিৰ্মাণ সম্ভৱ হৈছিল কাৰণ সঞ্জয়ৰ তাৎক্ষণিক উত্তৰাধিকাৰী ৰকাই পাংকৰণে বৌদ্ধ অনুগামীসকলক এনে মন্দিৰ নিৰ্মাণৰ অনুমতি প্ৰদান কৰিছিল।^[31] দৰাচলতে পাংকৰণে নিজৰ সন্মান প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ কালাছান গাঁওখন বৌদ্ধ সম্প্ৰদায়ক দান কৰিছিল। ৭৭৯ খ্ৰীষ্টাব্দৰ কালাছান চনদত এয়া লিখা আছে।^[32]ইয়াৰ ফলত কিছুমান পুৰাতত্ত্ববিদে বিশ্বাস কৰিছে যে জাভাত ধৰ্ম সম্পৰ্কে কেতিয়াও গুৰুতৰ সংঘাত হোৱা নাছিল কাৰণ হিন্দু ৰজাই বৌদ্ধ কীৰ্তিচিহ্ন স্থাপনৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰাটো সম্ভৱ আছিল বা বৌদ্ধ ৰজাৰ বাবেও একেধৰণৰ কাম কৰা নিদৰ্শন আছিল।^[33] ৮৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দত ৰাতুবাকা মালভূমিত হোৱা যুদ্ধৰ বহু পিছত হৈছিল আৰু ই আছিল এক ৰাজনৈতিক যুদ্ধ।^[34] প্ৰম্বাননত শৈলেন্দ্ৰৰ জড়িততা শান্তিপূৰ্ণ সহাৱস্থানত আছিল।^[35]

পৰিত্যাগ

বৰোবুদুৰ স্তূপ

বৰোবুদুৰ আগ্নেয়গিৰিৰ ছাই আৰু জংঘলৰ বৃদ্ধিৰ তৰপৰ তলত শতিকাজুৰি লুকাই আছিল। ইয়াক পৰিত্যাগ কৰাৰ আঁৰৰ তথ্য এতিয়াও ৰহস্যৰ আৱৰ্তত। কীৰ্তিচিহ্নটোৰ সক্ৰিয় ব্যৱহাৰ আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মীয় তীৰ্থযাত্ৰা কেতিয়া বন্ধ হ’ল সেয়া জনা নাযায়। ৯২৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা ১০০৬ খ্ৰীষ্টাব্দৰ মাজৰ কোনোবা এক সময়ত ৰজা ম্পু ছিণ্ডোকে ধাৰাবাহিকভাৱে আগ্নেয়গিৰিৰ বিস্ফোৰণৰ পিছত মাতাৰাম ৰাজ্যৰ ৰাজধানী পূব জাভা অঞ্চললৈ স্থানান্তৰিত কৰে। ইয়াৰ ফলত বৰোবুদুৰ পৰিত্যাগত প্ৰভাৱ পৰিছিল নে নাই সেয়া নিশ্চিত নহয়, কিন্তু কেইবাটাও সূত্ৰই ইয়াক পৰিত্যাগৰ আটাইতকৈ সম্ভাৱ্য সময় বুলি উল্লেখ কৰিছে।^[3][21] কীৰ্তিচিহ্নটোৰ উল্লেখ অস্পষ্টভাৱে ১৩৬৫ খ্ৰীষ্টাব্দত মাজাপাহিত যুগত লিখিত ম্পু প্ৰপাঞ্চৰ নাৰাক্ৰেতাগামত "বুদুৰৰ বিহাৰ" বুলি উল্লেখ পোৱা যায়।^[36]

ৰেডেন ছ'কমোনোৱে মন্দিৰ পৰিত্যাগ কৰা ধাৰণাটোৰ কথা উল্লেখ কৰি কৈছে যে এয়া ১৫ শতিকাত জাভাৰ জনসাধাৰণে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত সংঘটিত হৈছিল।^[3] তেওঁ লগতে উল্লেখ কৰে যে এই স্মৃতিসৌধটো সম্পূৰ্ণৰূপে পাহৰণিৰ গৰ্ভত নোসোমাই লোকগল্পসমূহৰ যোগেদি ক্ৰমান্বয়ে দুৰ্ভাগ্য আৰু দুৰ্দশাৰ সৈতে জড়িত অন্ধবিশ্বাসৰ বিশ্বাসলৈ পৰিণত হৈছিল। বাবাদ তানাহ জাৱী (বা জাভাৰ ইতিহাস)ৰ মতে ১৭০৯ চনত মাতাৰামৰ ৰজাৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰা এজন বিদ্ৰোহীৰ বাবে এই কীৰ্তিচিহ্নটো আছিল এক মাৰাত্মক কাৰক। বিদ্ৰোহীজনক পৰাস্ত কৰি মৃত্যুদণ্ডৰ শাস্তি দিয়া হয়। বাবাদ মাতাৰামত (বা মাতাৰাম ৰাজ্যৰ ইতিহাস) এই স্মৃতিসৌধটো ১৭৫৭ চনত যোগাকাৰ্টা চুলতান ৰাজ্যৰ যুৱৰাজৰ দুৰ্ভাগ্যৰ সৈতে জড়িত আছিল।^[37] স্মৃতিসৌধটো চাবলৈ নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰা সত্ত্বেও ৰাজকুমাৰে "'পিঞ্জৰাত বন্দী হোৱা সৈনিকজনৰ (অৰ্থাৎ ছিদ্ৰযুক্ত স্তুপৰ এটাত থকা মূৰ্তিটো)ৰ প্ৰতি ইমানেই কৰুণা কৰিছিল যে তেওঁ নিজৰ 'দুৰ্ভাগ্যজনক বন্ধুজনক চাবলৈ আহিব নোৱাৰিলে। ' ৰাজপ্ৰসাদলৈ উভতি অহাৰ লগে লগে ৰাজকুমাৰজন অসুস্থ হৈ পৰে আৰু এদিন পিছত তেওঁৰ মৃত্যু হয়।^[38]

পুনৰ আৱিষ্কাৰ

১৯ শতিকাৰ মাজভাগত বৰোবুদুৰৰ মূল স্তূপ, মূল স্তূপৰ ওপৰত কাঠৰ ডেক স্থাপন কৰা হৈছিল।

জাভা ১৮১১ চনৰ পৰা ১৮১৬ চনলৈকে ব্ৰিটিছ প্ৰশাসনৰ অধীনত আছিল। ব্ৰিটেইনৰ প্ৰতিনিধি আৰু গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল ষ্টেমফৰ্ড ৰেফেলছে জাভাৰ ইতিহাসৰ প্ৰতি অতি আগ্ৰহী আছিল। তেওঁ জাভাৰ প্ৰাচীন সামগ্ৰী সংগ্ৰহ কৰিছিল আৰু সমগ্ৰ জাভাদ্বীপ ভ্ৰমণৰ সময়ত স্থানীয় বাসিন্দাসকলৰ সৈতে যোগাযোগৰ জৰিয়তে টোকা লিখিছিল।^[39] ১৮১৪ চনত চেমাৰাংলৈ পৰিদৰ্শন ভ্ৰমণৰ সময়ত তেওঁক বুমিচেগোৰো গাঁৱৰ ওচৰৰ জংঘলৰ গভীৰত থকা এটা বৃহৎ কীৰ্তিচিহ্নৰ বিষয়ে জনোৱা হয়।^[38] তেওঁ হাৰ্মান কৰ্নেলিয়াছ নামৰ এজন ডাচ অভিযন্তাক পঠিয়াইছিল যিয়ে অন্যান্য প্ৰাচীন অন্বেষণৰ লগতে ১৮০৬–০৭ চনত চেউ কমপ্লেক্স উন্মোচন কৰিছিল। দুমাহত কৰ্ণেলিয়াছ আৰু তেওঁৰ ২০০জন লোকে গছ কাটি গছ-গছনি জ্বলাই মাটি খান্দি কীৰ্তিচিহ্নটো উন্মোচন কৰিলে। ভাঙি যোৱাৰ আশংকাৰ বাবে তেওঁ সকলো অংশ উন্মোচন কৰিব নোৱাৰিলে। কৰ্ণেলিয়াছে বিভিন্ন অংকনৰ সৈতে নিজৰ তথ্য ৰেফেলছক জনাইছিল। যদিও ৰেফেলেছে তেওঁৰ কিতাপখনত এই আৱিষ্কাৰৰ কথা মাত্ৰ কেইটামান বাক্যতহে উল্লেখ কৰিছিল আৰু নিজেই সেই স্থানলৈ যোৱা নাছিল, তথাপিও তেওঁক এই স্মৃতিসৌধটো পুনৰ আৱিষ্কাৰৰ কৃতিত্ব দিয়া হৈছে। পিছলৈ তেওঁ ইয়াক বিশ্বৰ দৃষ্টিগোচৰ কৰিছিল।^[38]

কেডু অঞ্চলৰ বাসিন্দা ক্ৰীষ্টিয়ান লোডেৱিক হাৰ্টমেনে কৰ্ণেলিয়াছৰ কাম অব্যাহত ৰাখিছিল আৰু ১৮৩৫ চনত অৱশেষত গোটেই কমপ্লেক্সটো উন্মোচন কৰা হৈছিল। বৰোবুদুৰৰ প্ৰতি তেওঁৰ আগ্ৰহ চৰকাৰীতকৈ ব্যক্তিগত আছিল। হাৰ্টমেনে তেওঁৰ কাৰ্যকলাপৰ কোনো প্ৰতিবেদন লিখা নাছিল। বিশেষকৈ মূল স্তুপটোত বুদ্ধৰ বৃহৎ মূৰ্তিটো আৱিষ্কাৰ কৰা বুলি কোৱা কাহিনী তেওঁ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা নাছিল।^[40] ১৮৪২ চনত হাৰ্টমেনে মূল গম্বুজটোৰ অনুসন্ধান কৰে যদিও তেওঁ কি আৱিষ্কাৰ কৰে সেয়া অজ্ঞাত আৰু মূল স্তূপ ৰিক্ত অৱস্থাত থাকিল।^[41]

ইয়াৰ পিছত ডাচ ইষ্ট ইণ্ডিজ চৰকাৰে ডাচ অভিযান্ত্ৰিক বিষয়া ফ্ৰান্স কেৰেল উইলচেনক নিযুক্তি দিয়ে আৰু তেওঁ কীৰ্তিচিহ্নটো অধ্যয়ন কৰি শ শ ভাস্কৰ্যৰ ছবি আঁকিছিল। ১৮৫৯ চনত সম্পূৰ্ণ হোৱা এই স্মৃতিসৌধৰ বিশদ অধ্যয়ন কৰিবলৈ জান ফ্ৰেডেৰিক গেৰিট ব্ৰুমাণ্ডকো নিযুক্তি দিয়া হৈছিল। চৰকাৰে ব্ৰুমুণ্ডৰ অধ্যয়নৰ আধাৰত উইলচেনৰ অংকনৰ পৰিপূৰক হিচাপে এটা প্ৰবন্ধ প্ৰকাশ কৰাৰ উদ্দেশ্য আছিল যদিও ব্ৰুমুণ্ডে সহযোগ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল। ইয়াৰ পিছত চৰকাৰে আন এজন পণ্ডিত কনৰাডাছ লিমেন্সক নিযুক্তি দিয়ে আৰু তেওঁ ব্ৰুমাণ্ড আৰু উইলচেনৰ উৎসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এখন মনোগ্ৰাফ প্ৰস্তুত কৰে। ১৮৭৩ চনত বৰোবুদুৰৰ বিশদ অধ্যয়নৰ প্ৰথম মনোগ্ৰাফ প্ৰকাশ পায় আৰু তাৰ এবছৰৰ পিছত ইয়াৰ ফৰাচী অনুবাদ প্ৰকাশ পায়।^[40] ১৮৭২ চনত ডাচ-ফ্লেমিছ খোদিতকাৰী ইছিড'ৰ ভান কিন্সবাৰ্গেনে এই স্মৃতিসৌধৰ প্ৰথম ফটো তুলিছিল।^[42]

বৰোবুদুৰৰ মন্দিৰৰ ছাদ, ১৯১৩

১৮৮২ চনত সাংস্কৃতিক সামগ্ৰীৰ মুখ্য পৰিদৰ্শকে কীৰ্তিচিহ্নটোৰ অস্থিৰ অৱস্থাৰ বাবে ভাস্কৰ্যসমূহ সংগ্ৰহালয়লৈ স্থানান্তৰিত কৰাৰ লগে লগে বৰোবুদুৰক সম্পূৰ্ণৰূপে বিভাজিত কৰাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।^[42] ফলত চৰকাৰে বাটাভিয়ান ছ’চাইটি অৱ আৰ্টছ এণ্ড চাইন্সেছৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক সংগ্ৰহৰ কিউৰেটৰ উইলেম পিটাৰ গ্ৰ’নেভেল্ডক এই স্থানৰ সম্পূৰ্ণ তদন্ত কৰিবলৈ আৰু কমপ্লেক্সটোৰ প্ৰকৃত অৱস্থাৰ মূল্যায়ন কৰিবলৈ নিযুক্তি দিয়ে। তেওঁৰ প্ৰতিবেদনত এই আশংকাসমূহ অযুক্তিকৰ বুলি ধৰা পৰিছিল আৰু ইয়াক অক্ষত অৱস্থাত ৰখাৰ পৰামৰ্শ দিয়া হৈছিল।^[43]

বৰোবুদুৰক স্মৃতিৰ উৎস হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ ভাস্কৰ্য্যৰ কিছু অংশ লুটপাত কৰা হৈছিল।^[44] কিছুমানে আনকি ঔপনিৱেশিক-চৰকাৰৰ সন্মতি লৈও ইয়াৰ লুটপাত কৰিছিল। ১৮৯৬ চনত চিয়ামৰ ৰজা চুলালংকৰ্ণে জাভা ভ্ৰমণ কৰি অনুৰোধ কৰিছিল আৰু বৰোবুদুৰৰ পৰা লোৱা আঠ গাড়ী ভৰ্তি ভাস্কৰ্য্য ঘৰলৈ নিবলৈ অনুমতি লাভ কৰিছিল। তেওঁ কেইবাটাও ভাস্কৰ্যৰ পেনেলৰ পৰা লোৱা ত্ৰিশটা টুকুৰা, পাঁচটা বুদ্ধৰ প্ৰতিমূৰ্তি, দুটা সিংহ, এটা গাৰ্গয়্‌ল, খট-খটি আৰু প্ৰৱেশপথৰ পৰা কেইবাটাও কলাৰ ডিজাইন, আৰু এটা অভিভাৱক মূৰ্তি (দ্বাৰপাল) তেওঁ নিজৰ লগত লৈ যায়। এই শিল্পকৰ্মসমূহৰ ভিতৰত কেইবাটাও, বিশেষকৈ সিংহ, দ্বাৰপাল, কাল, মকৰ আৰু বিশাল জলস্তম্ভ এতিয়া বেংককৰ দ্য নেচনেল মিউজিয়ামৰ জাভা আৰ্ট ৰুমত প্ৰদৰ্শিত কৰা হৈছে।^[45]

পুনৰুদ্ধাৰ

১৯১১ চনত ভ্যান এৰ্পৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ পিছত বৰোবুদুৰ। ছত্ৰ শিখৰ এতিয়া ভাঙি পেলোৱা হৈছে।

অসমাপ্ত বুদ্ধ (আগফালে) আৰু মূল স্তুপৰ ছত্ৰ (পিছফালে), কৰ্মৱীভংগা সংগ্ৰহালয়

বৰোবুদুৰ মন্দিৰৰ নিষ্কাশন ব্যৱস্থাৰ জলস্তম্ভ

কংক্ৰিট আৰু পিভিচি পাইপে নিষ্কাশন ব্যৱস্থা উন্নত কৰাৰ ব্যৱস্থা (১৯৭৩)

১৮৮৫ চনত যোগাকাৰ্টাৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক সমিতিৰ অধ্যক্ষ ডাচ অভিযন্তা জান উইলেম আইজেৰমেনে আৱিষ্কাৰ কৰে যে মন্দিৰৰ তলত লুকাই থকা অৱস্থাত এক ভিত্তি আছে। এই ঘটনাৰ বাবে বৰোবুদুৰে সকলোৰে দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছিল।^[43]১৮৯০–১৮৯১ চনত তোলা ফটোত লুকাই থকা ভিত্তিৰ ওপৰত ভাস্কৰ্যবোৰ দেখা যায় আৰু তাৰ পিছত আৱৰণবোৰ সলনি কৰা হয়।^[46] এই আৱিষ্কাৰৰ ফলত ডাচ ইষ্ট ইণ্ডিজ চৰকাৰে এই কীৰ্তিচিহ্নটো সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে। ১৯০০ চনত সুৰক্ষাৰ পৰিকল্পনা কৰিবলৈ তিনিজনীয়া আয়োগ গঠন কৰা হয় আৰু ১৯০২ চনত আয়োগে তিনিদফীয়া প্ৰস্তাৱ দাখিল কৰে।^[46] প্ৰথমতে, বেদীৰ চুকসমূহ পুনৰ স্থাপন কৰি কাষৰীয়া অংশবোৰ বিপন্ন কৰা শিলবোৰ আঁতৰাই প্ৰথম বেলুষ্ট্ৰেডবোৰ শক্তিশালী কৰি আৰু কেইবাটাও স্থান, তোৰণ, স্তূপ আৰু মূল গম্বুজ পুনৰুদ্ধাৰ কৰি মূল গঠন ভাঙি পৰাৰ পৰা হাত সাৰিব পৰা যাব। দ্বিতীয়তে যত্নৰ সৈতে মজিয়া আৰু জলস্তম্ভ পুনৰুদ্ধাৰ কৰি পানীৰ নিষ্কাশন উন্নত কৰিব লাগিব। তৃতীয়তে, সকলো ঢিলা শিল আঁতৰাই পেলাই স্মৃতিসৌধটো প্ৰথম বেলুষ্ট্ৰেডলৈকে পৰিষ্কাৰ কৰিব লাগিব আৰু বিকৃত শিল আঁতৰাই মূল গম্বুজটো পুনৰুদ্ধাৰ কৰিব লাগিব।^[46] ১৯০৫ চনত এই প্ৰস্তাৱত অনুমোদন জনোৱা হয় আৰু সেই সময়ত মুঠ খৰচ প্ৰায় ৪৮,৮০০ ডাচ গিল্ডাৰ (২০২২ চনত ƒ১,৩৯২,২৭৯ ৰ সমতুল্য) বুলি অনুমান কৰা হৈছিল।^[46]

১৯০৭ চনত ডাচ সেনা অভিযন্তা থিয়ড'ৰ ভান এৰ্পৰ নেতৃত্বত পুনৰুদ্ধাৰ আৰম্ভ হয়।^[47] পুনৰুদ্ধাৰৰ প্ৰথম সাত মাহত কীৰ্তিচিহ্নটোৰ চাৰিওফালে থকা মাটিখিনি খনন কৰি হেৰাই যোৱা বুদ্ধৰ মূৰ আৰু পেনেল শিল বিচাৰি উলিওৱা হৈছিল। ভ্যান এৰ্পে ওপৰৰ তিনিটা বৃত্তাকাৰ মঞ্চ আৰু স্তূপ ভাঙি পুনৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল। বাটত ভ্যান এৰ্পে কীৰ্তিচিহ্নটোৰ উন্নতিৰ বাবে কৰিব পৰা আৰু অধিক কাম আৱিষ্কাৰ কৰিলে। ১৯০৮ চনত তেওঁ আন এটা প্ৰস্তাৱ দাখিল কৰে আৰু সেয়া ৩৪,৬০০ গিল্ডাৰৰ অতিৰিক্ত বাজেটৰ সৈতে অনুমোদিত হয় (২০২২ চনত ƒ৮৭৫,১৭৬ ৰ সমতুল্য)।^[48] ১৯১১ চনত পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম সম্পূৰ্ণ হয় আৰু প্ৰথম দৃষ্টিত বৰোবুদুৰৰ পুৰণি গৌৰৱ ঘূৰাই অনা হৈছিল।^[49] ভ্যান এৰ্পে মূল স্তুপৰ ওপৰত থকা ছত্ৰ (তিনি স্তৰৰ) শিখৰটো সযতনে পুনৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল। কিন্তু পিছলৈ তেওঁ শিখৰটো পুনৰ নিৰ্মাণত পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ মৌলিক শিল ব্যৱহাৰ কৰা হোৱা নাছিল বুলি উল্লেখ কৰি ছত্ৰখন ভাঙি পেলায়। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল বৰোবুদুৰৰ শিখৰটোৰ মূল ডিজাইন প্ৰকৃততে অজ্ঞাত। বৰোবুদুৰৰ পৰা কেইশ মিটাৰ উত্তৰ দিশত অৱস্থিত কৰ্মৱীভাংগা সংগ্ৰহালয়ত এতিয়া ভাঙি পেলোৱা ছত্ৰটো সংৰক্ষিত কৰা হৈছে।

সীমিত বাজেটৰ বাবে পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম মূলতঃ ভাস্কৰ্য্যসমূহ পৰিষ্কাৰ কৰাত মনোনিৱেশ কৰা হৈছিল আৰু ভ্যান এৰ্পে পানী নিষ্কাশনৰ সমস্যা সমাধান কৰিব পৰা নাছিল। পোন্ধৰ বছৰৰ ভিতৰতে গেলেৰীৰ দেৱালবোৰ তললৈ নামি আহিল আৰু ৰিলিফবোৰত নতুন ফাট আৰু অৱক্ষয়ৰ লক্ষণ দেখা গ'ল।^[47] ভ্যান এৰ্পে কংক্ৰিট ব্যৱহাৰ কৰিছিল য’ৰ পৰা ক্ষাৰকীয় লৱণ আৰু কেলচিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড নিগৰি হৈ বাকী নিৰ্মাণৰ অংশলৈ পৰিবহণ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ ফলত কিছু সমস্যাৰ সৃষ্টি হৈছিল যাৰ বাবে আৰু অধিক পুংখানুপুংখ সংস্কাৰৰ জৰুৰী প্ৰয়োজন হৈছিল।

তেতিয়াৰ পৰাই সৰু সৰু পুনৰুদ্ধাৰ কৰা হৈছিল যদিও সম্পূৰ্ণ সুৰক্ষাৰ বাবে পৰ্যাপ্ত নাছিল। দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধ আৰু ১৯৪৫ চনৰ পৰা ১৯৪৯ চনলৈকে ইণ্ডোনেছিয়াৰ জাতীয় বিপ্লৱৰ সময়ত বৰোবুদুৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ প্ৰচেষ্টা বন্ধ হৈ পৰে। বতৰ আৰু পানী নিষ্কাশনৰ সমস্যাৰ বাবে এই স্মৃতিসৌধটো আৰু অধিক ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়। ইয়াৰ ফলত মন্দিৰৰ ভিতৰৰ মাটিৰ ভৰ প্ৰসাৰিত হৈ শিলৰ গঠনটো ঠেলি দি দেৱালবোৰ হেলনীয়া হৈ পৰে। ১৯৫০ চনৰ ভিতৰত বৰোবুদুৰৰ কিছুমান অংশ ভাঙি যোৱাৰ আগতীয়া বিপদৰ সন্মুখীন হৈছিল। ১৯৬৫ চনত ইণ্ডোনেছিয়াই বৰোবুদুৰ আৰু অন্যান্য কীৰ্তিচিহ্নসমূহৰ বতৰৰ পৰিৱৰ্তনৰ সমস্যা প্ৰতিহত কৰাৰ উপায়ৰ বিষয়ে ইউনেস্ক’ৰ পৰা পৰামৰ্শ বিচাৰিছিল। ১৯৬৮ চনত ইণ্ডোনেছিয়াৰ তেতিয়াৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক সেৱাৰ মুৰব্বী ছ'কেমনোৱে তেওঁৰ "ব'ৰ'বুদুৰ বচাওক" অভিযান আৰম্ভ কৰে, যাৰ ফলত এক বৃহৎ পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পৰ আয়োজন কৰা হয়।^[50]

১৯৬০ চনৰ শেষৰ ফালে ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্প্ৰদায়ৰ পৰা এই স্মৃতিসৌধটোক সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে বৃহৎ সংস্কাৰৰ অনুৰোধ জনাইছিল। ১৯৭৩ চনত বৰোবুদুৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ বাবে এক গুৰু পৰিকল্পনা তৈয়াৰ কৰা হয়।^[51] বৰোবুদুৰ সংৰক্ষণৰ প্ৰকল্পটো সম্পন্ন কৰিবলৈ দিয়া স্বেচ্ছামূলক অৱদান সম্পৰ্কীয় এখন চুক্তিৰ জৰিয়তে (পেৰিছ, ২৯ জানুৱাৰী ১৯৭৩) অষ্ট্ৰেলিয়া, বেলজিয়াম, চাইপ্ৰাছ, ফ্ৰান্স আৰু জাৰ্মানীয়ে পুনৰুদ্ধাৰত অৰিহণা যোগাবলৈ সন্মত হয়।^[52] ইয়াৰ পিছত ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰ আৰু ইউনেস্কোৱে ১৯৭৫ চনৰ পৰা ১৯৮২ চনৰ ভিতৰত এক বৃহৎ পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পত স্মৃতিসৌধটোৰ সম্পূৰ্ণ পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম হাতত লয়।^[47]

১৯৭৫ চনত মূল পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম আৰম্ভ হয়। পুনৰুদ্ধাৰৰ সময়ত ১০ লাখৰো অধিক শিল ভাঙি আঁতৰাই পেলোৱা হৈছিল আৰু এটা বিশাল জিগ-চ' পাজলৰ টুকুৰাৰ দৰে আঁতৰাই ৰখা হৈছিল যাতে পৃথকে পৃথকে চিনাক্ত কৰিব পাৰি, তালিকাভুক্ত কৰিব পাৰি, পৰিষ্কাৰ কৰিব পাৰি আৰু সংৰক্ষণৰ বাবে শোধন কৰিব পাৰি। বৰোবুদুৰৰ শিলবোৰক আক্ৰমণ কৰা অণুজীৱৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ নতুন পদ্ধতিকে ধৰি নতুন সংৰক্ষণ কৌশলৰ পৰীক্ষাৰ ক্ষেত্ৰ হৈ পৰিছিল।^[50] পুনৰ সংযোগ কৰা মূল সামগ্ৰী (এনাষ্টাইল'ছিছ পদ্ধতি) ব্যৱহাৰ কৰি গঠনটো যিমান পাৰি পুনৰুদ্ধাৰ কৰাৰ প্ৰয়াস কৰা হৈছিল। কেৱল গাঁথনিগত অখণ্ডতা নিশ্চিত কৰিবলৈ কিছুমান হেৰাই যোৱা শিলৰ ঠাইত নতুন এণ্ডেচাইট শিলৰ ব্লক ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। এই কাৰ্যৰ দ্বাৰা মন্দিৰৰ মূল ভেটিটো সুস্থিৰ কৰা হ’ল আৰু ১৪৬০টা পেনেলৰ সকলোবোৰ পৰিষ্কাৰ কৰা হ’ল। পুনৰুদ্ধাৰৰ কামত পাঁচটা বৰ্গক্ষেত্ৰৰ মঞ্চ ভাঙি পেলোৱাৰ লগতে স্মৃতিসৌধটোত পানীৰ নলা স্থাপন কৰি পানী নিষ্কাশনৰ উন্নতি সাধন কৰা হৈছিল। অভেদ্য আৰু ফিল্টাৰ দুয়োটা স্তৰ যোগ কৰা হৈছিল। এই বিশাল প্ৰকল্পটোৰ বাবে প্ৰায় ৬০০ লোক জড়িত হৈ এই স্মৃতিসৌধটো পুনৰুদ্ধাৰ কৰিছিল আৰু ইয়াৰ বাবে মুঠ ৬,৯০১,২৪৩ মাৰ্কিন ডলাৰ (২০২৩ চনত ৪৭,৩৬৭,১৫২ মাৰ্কিন ডলাৰৰ সমতুল্য) খৰচ হৈছিল।^[53]

সংস্কাৰ সমাপ্ত হোৱাৰ পিছত ইউনেস্কোৱে ১৯৯১ চনত বৰোবুদুৰক বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ হিচাপে তালিকাভুক্ত কৰে।^[2] ইয়াক সাংস্কৃতিক মাপকাঠীৰ অধীনত (i) "মানৱ সৃষ্টিশীল প্ৰতিভাৰ এক শ্ৰেষ্ঠ কৃতি প্ৰতিনিধিত্ব কৰা", (ii) "মানৱীয় মূল্যবোধৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আদান-প্ৰদান, সময়ৰ ভিতৰত বা বিশ্বৰ কোনো সাংস্কৃতিক অঞ্চলৰ ভিতৰত, বৰ্ষৰ উন্নয়নৰ ওপৰত স্থাপত্য বা প্ৰযুক্তি, স্মৃতিসৌধ, নগৰ-পৰিকল্পনা বা লেণ্ডস্কেপ ডিজাইন", আৰু (vi) "পৰিঘটনা বা জীৱন্ত পৰম্পৰাৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ বা স্পষ্টভাৱে জড়িত হোৱা, ধাৰণা, বা সৈতে বিশ্বাসসমূহ, অসাধাৰণ সৰ্বজনীন তাৎপৰ্য্যৰ কলাত্মক আৰু সাহিত্যিক ৰচনাৰ সৈতে" শ্ৰেণীত তালিকাভুক্ত কৰা হৈছে।^[2]

২০১৭ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত বৰোবুদুৰৰ মূল স্তূপৰ যস্থিৰ ওপৰত ছত্ৰ পুনৰ সংস্থাপন কৰাৰ ধাৰণাটো পুনৰ চৰ্চা কৰা হৈছে। অৱশ্যে এজন বিশেষজ্ঞই কয় যে ছাতিৰ আকৃতিৰ শিখৰটো পুনৰুদ্ধাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক সম্যক অধ্যয়নৰ প্ৰয়োজন। ২০১৮ চনৰ আৰম্ভণিতে ছত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰ এতিয়াও আৰম্ভ হোৱা নাই।^[54]

স্থাপত্য

পুনৰ্নিৰ্মাণৰ সময়ত বৰোবুদুৰত কৰা প্ৰত্নতাত্ত্বিক খননৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে হিন্দু ধৰ্ম^[55] বা প্ৰাক-ভাৰতীয় ধৰ্মৰ অনুগামীসকলে ইতিমধ্যে বৌদ্ধসকলে এই ঠাইখন নিজৰ কৰি লোৱাৰ আগতেই বৰোবুদুৰৰ পাহাৰত এটা বৃহৎ গঠন স্থাপন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। ভেটিসমূহ কোনো হিন্দু বা বৌদ্ধ মন্দিৰ গঠনৰ দৰে নহয়, আৰু সেয়েহে, প্ৰাৰম্ভিক গঠনক হিন্দু বা বৌদ্ধতকৈ অধিক থলুৱা জাভানীজ বুলি গণ্য কৰা হয়।^[56]

ৰূপাঙ্কণ

মণ্ডল অকৃতিকৰ বৰোবুদুৰৰ গাঁথনি

বৰোবুদুৰক একক বৃহৎ স্তূপ হিচাপে নিৰ্মাণ কৰা হৈছে আৰু ওপৰৰ পৰা চালে ই এটা বিশাল তান্ত্ৰিক বৌদ্ধ মণ্ডলৰ ৰূপ লয়। এই গঠনে একেলগে বৌদ্ধ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞান আৰু মনৰ প্ৰকৃতিক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।^[57] কিছুমান পণ্ডিতে ইয়াক মণ্ডল বুলি ধাৰণাটো নাকচ কৰে কাৰণ তেওঁলোকৰ মতে শৈলেন্দ্ৰসকল তান্ত্ৰিক বা বজ্ৰযান বৌদ্ধ ধৰ্মৰ অনুগামী আছিল বুলি কোনো প্ৰমাণ পোৱা নাযায়। তদুপৰি বৰোবুদুৰত উদ্ধাৰ হোৱা বুদ্ধসকল পঞ্চতথাগত হয় নে নহয় তাৰ পৰিচয় পোৱা নাযায়। ইয়াৰ মূল ভেটিটো এটা বৰ্গক্ষেত্ৰ আৰু প্ৰতিটো ফালে প্ৰায় ১১৮ মিটাৰ (৩৮৭ ফুট)। ইয়াত নটা মঞ্চ আছে আৰু ইয়াৰে তলৰ ছটা বৰ্গক্ষেত্ৰ আৰু ওপৰৰ তিনিটা বৃত্তাকাৰ।^[58] ওপৰৰ মঞ্চত এটা ডাঙৰ কেন্দ্ৰীয় স্তূপক আগুৰি থকা বাসত্তৰটা সৰু সৰু স্তূপ আছে। প্ৰতিটো স্তূপসমূহ ঘণ্টা আকৃতিৰ আৰু অসংখ্য সজ্জাগত খোলাৰে বিন্ধাযুক্ত। বিন্ধা ঘেৰাওৰ ভিতৰত বুদ্ধৰ মূৰ্তি বহি থকা ৰূপত নিৰ্মিত।

বৰোবুদুৰৰ ডিজাইনে খটিখটিযুক্ত বা ষ্টেপ পিৰামিডৰ ৰূপ লয়।^[59] ইয়াৰ পূৰ্বে ইণ্ডোনেছিয়াৰ প্ৰাগঐতিহাসিক অষ্ট্ৰ'নেছিয়ান মেগালিথিক সংস্কৃতিয়ে চিছ'লকৰ ওচৰৰ পাংগুয়াংগান স্থানত^[60] আৰু কুনিংগানৰ ওচৰৰ চিপাৰিত আৱিষ্কাৰ কৰা ধৰণে পুণ্ডেন বেৰুণ্ডক নামৰ কেইবাটাও মাটিৰ টিলা আৰু শিলৰ ষ্টেপ পিৰামিডৰ গঠন নিৰ্মাণ কৰিছিল।^[61] পাহাৰ আৰু ওখ ঠাইবোৰ পূৰ্বপুৰুষৰ আত্মা বা হিয়াংৰ বাসস্থান বুলি স্থানীয় বিশ্বাসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি শিলৰ পিৰামিড নিৰ্মাণ কৰা হয়।^[62]

বৰোবুদুৰৰ আকাশী দৃশ্যত ষ্টেপ পিৰামিড আৰু মণ্ডল পৰিকল্পনা

কীৰ্তিচিহ্নটোৰ তিনিটা বিভাজনে বৌদ্ধ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ তিনিটা "ক্ষেত্ৰ"ৰ প্ৰতীক ক্ৰমে - কামধাতু (কামনা জগত), ৰূপধাতু (ৰূপৰ জগত), আৰু শেষত অৰুপধাতুক (নিৰাকাৰ জগত) প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। সাধাৰণ জ্ঞানশীল সত্তাই নিজৰ জীৱনটো নিম্নতম স্তৰত অৰ্থাৎ কামনাৰ ক্ষেত্ৰখনত কটায়। যিসকলে অবিৰত অস্তিত্বৰ সকলো আকাংক্ষা শেষ কৰি পেলাইছে, তেওঁলোকে কামনাৰ জগতখন এৰি কেৱল ৰূপৰ স্তৰত জগতখনত বাস কৰে। তেওঁলোকে ৰূপবোৰ দেখে কিন্তু তাৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত নহয়। শেষত, পূৰ্ণ বুদ্ধসকলে আনকি ৰূপৰ ঊৰ্ধলৈ গৈ বাস্তৱক ইয়াৰ বিশুদ্ধতম, অতি মৌলিক স্তৰত, নিৰ্বাণৰ নিৰাকাৰ সাগৰত অনুভৱ কৰে।^[63] য'ত জ্ঞানপ্ৰাপ্ত সাধক আৰু লৌকিক ৰূপৰ প্ৰতি আকৃষ্ট নহয়, সেই চক্ৰৰ পৰা মুক্তি শূন্যতাৰ ধাৰণা, সম্পূৰ্ণ শূন্যতা বা আত্মাৰ অস্তিত্বৰ সৈতে মিল খায়। কামধাতুক ভিত্তি, ৰূপধাতুক পাঁচ বৰ্গক্ষেত্ৰ (দেহ) আৰু অৰুপধাতুক তিনিটা বৃত্তাকাৰ মঞ্চ আৰু সৰ্বোচ্চ বৃহৎ স্তূপেৰে প্ৰতিনিধিত্ব কৰা হয়। তিনিওটা পৰ্যায়ৰ মাজত থকা স্থাপত্যৰ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ ৰূপৰ পাৰ্থক্য আছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰূপধাতুৰ বৰ্গক্ষেত্ৰৰ আৰু বিশদ সজ্জাসমূহ অৰুপধাতুৰ সাধাৰণ বৃত্তাকাৰ মঞ্চত নোহোৱা হৈ যায় যাতে ৰূপৰ জগতখন—য'ত পুৰুষ এতিয়াও ৰূপ আৰু নামৰ সৈতে জড়িত হৈ আছে—নিৰাকাৰৰ জগতখনলৈ সলনি হয়।^[64]

বৰোবুদুৰত মণ্ডলীয় পূজা খোজকাঢ়ি তীৰ্থযাত্ৰাত কৰা হয়। তীৰ্থযাত্ৰীসকলক ওপৰৰ মঞ্চলৈ উঠি যোৱা চিৰি আৰু কৰিডৰৰ ব্যৱস্থাৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়। প্ৰতিখন মঞ্চই জ্ঞানলাভৰ এটা পৰ্যায়ক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। তীৰ্থযাত্ৰীসকলক পথ প্ৰদৰ্শন কৰা পথটো বৌদ্ধ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ প্ৰতীক হিচাপে ডিজাইন কৰা হৈছিল।^[65]

১৮৮৫ চনত ভুলবশতঃ ভিত্তিৰ তলত এটা লুকাই থকা গঠন আৱিষ্কাৰ কৰা হয়।^[66] এই অংশটোত অসংখ্য ভাস্কৰ্য আছে আৰু ইয়াৰে ১৬০ টাত কামনাৰ জগতখনৰ বৰ্ণনা কৰা আখ্যান চিত্ৰিত কৰা হৈছে। বাকী থকা ভাস্কৰ্যবোৰ হৈছে চুটি শিলালিপি থকা পেনেল যিয়ে খোদিত কৰিবলগীয়া দৃশ্যসমূহৰ চিত্ৰণ ভাস্কৰ্য্যশিল্পীসকলক নিৰ্দেশনা প্ৰদান কৰে।^[67] ইয়াৰ প্ৰকৃত ভিত্তিটো এটা বেদীৰ দ্বাৰা লুকুৱাই ৰখা হৈছিল যাৰ উদ্দেশ্য এতিয়াও ৰহস্যৰ আৱৰ্তত। প্ৰথমে ভবা হৈছিল যে স্মৃতিসৌধটো পাহাৰৰ ভিতৰলৈ বিপৰ্যয়জনকভাৱে সোমাই যোৱাটো ৰোধ কৰিবলৈ প্ৰকৃত ভিত্তিটো লুকুকাই ৰখা হৈছিল।^[67] স্থাপত্য আৰু নগৰ পৰিকল্পনা সম্পৰ্কীয় ভাৰতীয় প্ৰাচীন গ্ৰন্থ বাস্তু শাস্ত্ৰৰ মতে, মূল লুকাই থকা ভৰিখনৰ ডিজাইন ভুল হোৱাৰ বাবেই এই বেদী যোগ কৰা হৈছিল বুলি আন এটা তত্ত্ব আছে।^[66] বিশদ আৰু নিখুঁত ডিজাইনৰ সৈতে এই বেদী নান্দনিক আৰু ধৰ্মীয় বিবেচনাৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।

কেশৰীয়া স্থানৰ সৈতে সাদৃশ্য

বৰোবুদুৰ আৰু বিহাৰৰ কেশৰীয়া স্তূপৰ মাজত ডিজাইনৰ যথেষ্ট সাদৃশ্য আছে। দুয়োটা স্থানতে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ অংশবোৰৰ সন্মুখত মণ্ডল আৰু বুদ্ধৰ আকৃতি আছে। দুয়োটা স্থানতে বৌদ্ধ প্ৰতিমূৰ্তিৰে ভৰি থকা পাহাৰৰ দৰে মণ্ডল গঠন আছে। ইয়াৰ পৰা পাল সাম্ৰাজ্য আৰু শ্ৰীবিজয় সাম্ৰাজ্যৰ মাজত বিদ্যমান ৰীতি-নীতি সম্বলিত গ্ৰন্থ আৰু ধাৰণাসমূহৰ ভ্ৰমণৰ ইংগিত পোৱা যায়।^[68]

সংৰচনাৰ গঠন

ভিত্তি, শৰীৰ আৰু শীৰ্ষৰ উচ্চতাৰ অনুপাত ৪:৬:৯

চুবুৰীয়া শিলৰ কুৱেৰী ​​বা প্ৰগো নদীৰ বিছনাৰ পৰা প্ৰায় ৫৫,০০০ ঘনমিটাৰ (৭২,০০০ ঘন গজ) এণ্ডেচাইট শিলেৰে এই স্মৃতিসৌধ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।^[69][70] শিলসমূহৰ আকাৰ অনুসৰি কাটি নিৰ্দিষ্ট ঠাইলৈ লৈ যোৱা হৈছিল আৰু কোনো চিমেণ্ট নোহোৱাকৈ ৰখা হৈছিল। শিলৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰিবলৈ গাঁঠি, ইনডেণ্টেচন আৰু ড’ভটেইল ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। স্তূপ, বেদীস্থান আৰু খিলানযুক্ত প্ৰৱেশপথৰ চাল কৰ্বেলিং পদ্ধতিৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। অট্টালিকাটো সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পিছত স্থানীয়ভাৱে ভাস্কৰ্যসমূহ সৃষ্টি কৰা হৈছিল।^[71]

এই স্মৃতিসৌধটোত পানী বৈ যোৱাৰ বাবে ভাল নিষ্কাশন ব্যৱস্থা আছে। বানপানী ৰোধ কৰিবলৈ চুকসমূহত ১০০টা জলস্তম্ভ স্থাপন কৰা হৈছিল আৰু প্ৰতিটোতে এটা দৈত্য বা মকৰৰ আকৃতিৰ একক খোদিত গাৰ্গোইল থাকে।^[72][73]

এই উদ্দেশ্যে নিৰ্মিত অন্যান্য গঠনৰ সাধাৰণ ডিজাইনৰ পৰা বৰোবুদুৰ লক্ষণীয়ভাৱে পৃথক। বৰোবুদুৰ সমতল পৃষ্ঠত নিৰ্মাণ কৰাৰ পৰিৱৰ্তে প্ৰাকৃতিক পাহাৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছে। কিন্তু নিৰ্মাণ কৌশল জাভাৰ অন্যান্য মন্দিৰৰ দৰে একে। আন মন্দিৰত দেখা পোৱা ভিতৰৰ ঠাইবোৰৰ অবিহনে আৰু পিৰামিডৰ আকৃতিৰ দৰে সাধাৰণ ডিজাইনৰ সৈতে বৰোবুদুৰে প্ৰথমে মন্দিৰৰ পৰিৱৰ্তে স্তুপ হিচাপে নিৰ্মাণ কৰাৰ সম্ভাৱনা বেছি বুলি ভবা হৈছিল।^[69] এটা স্তূপ বুদ্ধৰ বাবে মন্দিৰ হিচাপে উদ্দেশ্য কৰা হৈছে। বৌদ্ধ ধৰ্মৰ ভক্তি প্ৰতীক হিচাপেহে সাধাৰণতে স্তূপ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। আনহাতে মন্দিৰ এটাক পূজাঘৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। কীৰ্তিচিহ্নটোৰ ডিজাইনৰ নিখুঁত জটিলতাই বুজাইছে যে বৰোবুদুৰ আচলতে এটা মন্দিৰ।

এই মন্দিৰ কমপ্লেক্সৰ স্থপতি গুণধৰ্মৰ বিষয়ে বহুত কমেইহে জনা যায়।^[74] তেওঁৰ নাম লিখিত শিলালিপিৰ পৰা নহয় বৰং জাভাৰ লোককথাসমূহত হে পোৱা গৈছে।

কালৰ তোৰণৰ মাজেৰে দেখা চিৰি।

কৰিডৰৰ দেৱালৰ ভাস্কৰ্য

নিৰ্মাণৰ সময়ত ব্যৱহাৰ কৰা জোখৰ মূল একক আছিল তাল। ইয়াৰ সংজ্ঞা হ’ল মানুহৰ মুখৰ কপালৰ চুলিৰ ৰেখাৰ পৰা খুঁতুৰিলৈকে দৈৰ্ঘ্য বা বুঢ়া আঙুলিৰ আগৰ পৰা মধ্যমা আঙুলিৰ আগৰ দূৰত্ব যেতিয়া দুয়োটা আঙুলি থাকে সৰ্বোচ্চ দূৰত্বত বিস্তৃত হৈ থাকে।^[75]এইদৰে এই একক এজন ব্যক্তিৰ পৰা আনজন ব্যক্তিলৈ আপেক্ষিক। কিন্তু স্মৃতিসৌধটো সঠিক জোখ-মাখত নিৰ্মিত। ১৯৭৭ চনত কৰা এক সমীক্ষাত কীৰ্তিচিহ্নটোৰ চাৰিওফালে প্ৰায়ে ৪:৬:৯ অনুপাতৰ তথ্য পোৱা গৈছিল। স্থপতিবিদজনে এই সূত্ৰটো ব্যৱহাৰ কৰি বৰোবুদুৰৰ ডিজাইনত ফ্ৰেক্টল আৰু স্ব-সদৃশ জ্যামিতিৰ সঠিক মাত্ৰা নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল।^[75][76] এই অনুপাত ওচৰৰ বৌদ্ধ মন্দিৰ পাৱন আৰু মেণ্ডুটৰ ডিজাইনতো পোৱা যায়। প্ৰত্নতত্ত্ববিদসকলে অনুমান কৰিছে যে ৪:৬:৯ অনুপাত আৰু তালৰ কেলেণ্ডাৰ, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ তাৎপৰ্য আছে। এনে অনুপাত কম্বোডিয়াৰ এংকৰ ৱাটৰ মন্দিৰৰ ক্ষেত্ৰতো দেখা যায়।^[74]

মূল গঠনটোক তিনিটা উপাদানত ভাগ কৰিব পাৰি: ভিত্তি, দেহ আৰু শীৰ্ষ।^[74] ভিত্তিৰ আকাৰ ১২৩ মিটাৰ × ১২৩ মিটাৰ (৪০৪ ফুট × ৪০৪ ফুট) আৰু ইয়াৰ বেৰ ৪ মিটাৰ (১৩ ফুট)।^[69] শৰীৰটো পাঁচটা বৰ্গক্ষেত্ৰৰ মঞ্চৰে গঠিত আৰু প্ৰত্যেকৰে উচ্চতা কমি অহা ধৰণৰ। প্ৰথম ছাদখনৰ ভিত্তিৰ প্ৰান্তৰ পৰা ৭ মিটাৰ (২৩ ফুট) পিছলৈ ৰখা হৈছে। পৰৱৰ্তী প্ৰতিটো ছাদ ২ মিটাৰ (৬.৬ ফুট) পিছুৱাই দিয়া হয় আৰু প্ৰতিটো পৰ্যায়তে এটা সৰু কৰিডৰ এৰি দিয়া হৈছে। ওপৰৰ অংশটো তিনিটা বৃত্তাকাৰ মঞ্চৰে গঠিত আৰু প্ৰতিটো মঞ্চই ছিদ্ৰযুক্ত স্তূপৰ এটা শাৰীক ধৰি ৰাখে। এই মঞ্চসমূহ সমকেন্দ্ৰিক বৃত্তত সজোৱা হয়। কেন্দ্ৰত এটা মূল গম্বুজ আছে আৰু ইয়াৰ ওপৰ অংশ মাটিৰ পৰা ৩৫ মিটাৰ (১১৫ ফুট) উচ্চতাত কীৰ্তিচিহ্নটোৰ সৰ্বোচ্চ বিন্দু। চাৰিওফালৰ প্ৰতিটোৰ মাজত চিৰিৰে ওপৰলৈ যাব পাৰি। কেইবাটাও খোলাযুক্ত প্ৰৱেশপথৰ পৰা ৩২টা সিংহৰ মূৰ্তি দেখা যায়। প্ৰৱেশপথৰ ওপৰত কালৰ মূৰ খোদিত কৰা হৈছে আৰু প্ৰতিটো ফালৰ পৰা মকৰ ওলাই থকা ৰূপত প্ৰকাশ কৰা হৈছে।^[77] এই কাল-মকৰৰ ভাস্কৰ্য সাধাৰণতে জাভাৰ মন্দিৰৰ দুৱাৰত পোৱা যায়। মূল প্ৰৱেশদ্বাৰটো পূব দিশত। এয়া প্ৰথম আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্যৰ স্থান। পাহাৰৰ ঢালত থকা চিৰিবোৰেও কীৰ্তিচিহ্নটোক নিম্নভূমিৰ সমভূমিৰ সৈতে সংযোগ কৰে।

ভাস্কৰ্যসমূহ

বৰোবুদুৰৰ দেৱালত আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্যসমূহৰ অৱস্থান

বৰোবুদুৰক এনেদৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছে যে, ই বিভিন্ন স্তৰৰ ছাদ সৃষ্টি কৰিছে। ইয়াৰ জটিল স্থাপত্যৰ সৈতে বহু ভাস্কৰ্যৰ সহায়ত অতিশয় অলংকৃত ছাদৰ পৰা অৰুপধাতু বৃত্তাকাৰ ছাদৰ সাধাৰণ ছাদলৈ অগ্ৰসৰ হয়।^[78] প্ৰথম চাৰিখন ছাদৰ দেৱাল বহু আলংকাৰিক ভাস্কৰ্যৰে সজোৱা। এই শিল্পকৰ্মসমূহ বৌদ্ধ জগতৰ উত্তম শিল্পকৰ্মৰ ভিতৰত অন্যতম বুলি গণ্য কৰা হয়।^[79]

বৰোবুদুৰৰ বেদীৰ ভাস্কৰ্যসমূহ অষ্টম শতিকাৰ প্ৰাচীন জাভাৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ বহুতো দৃশ্য চিত্ৰিত কৰা হৈছিল।^[80][81] দৰবাৰী ৰাজপ্ৰসাদৰ জীৱনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি অৰণ্যৰ সন্ন্যাসী, গাঁৱৰ সাধাৰণ মানুহৰ জীৱনলৈকে ইয়াত প্ৰদৰ্শন কৰা হৈছে। ইয়াত মন্দিৰ, বজাৰ, বিভিন্ন উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীজগতৰ লগতে থলুৱা ভাষাৰ স্থাপত্যও চিত্ৰিত কৰা হৈছিল। ইয়াত চিত্ৰিত মানুহবোৰ হৈছে ৰজা, ৰাণী, ৰাজকুমাৰ, সম্ভ্ৰান্ত, দৰবাৰী, সৈনিক, দাস, সাধাৰণ মানুহ, পুৰোহিত আৰু সন্ন্যাসীৰ প্ৰতিমূৰ্তি। ভাস্কৰ্যসমূহত বৌদ্ধ ধৰ্মৰ আধ্যাত্মিক সত্ত্বা যেনে অসুৰ, দেৱতা, বোধিসত্ত্ব, কিন্নৰ, গন্ধৰ্ব আৰু অপ্সৰা আদিও অংকন কৰা হৈছিল। বেদীৰ ভাস্কৰ্যসমূহত চিত্ৰিত ছবিসমূহ ইতিহাসবিদসকলৰ বাবে প্ৰায়ে কিছুমান বিশেষ বিষয়ৰ গৱেষণাৰ উল্লেখ হিচাপে কৌতুলহৰ বিষয়, যেনে স্থাপত্য, অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ, অৰ্থনীতি, ফেশ্বন, আৰু লগতে অষ্টম শতিকাৰ সামুদ্ৰিক দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ পৰিবহণৰ পদ্ধতিৰ অধ্যয়ন। অষ্টম শতিকাৰ দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ ডাবল আউটৰিগাৰ জাহাজৰ অন্যতম বিখ্যাত ৰেণ্ডাৰ হৈছে বৰোবুদুৰ জাহাজ।^[82] ২০০৪ চনত ইণ্ডোনেছিয়াৰ পৰা আফ্ৰিকালৈ যোৱা বৰোবুদুৰ জাহাজৰ প্ৰকৃত আকাৰৰ প্ৰতিৰূপ বৰ্তমানে বৰোবুদুৰৰ পৰা কেইশ মিটাৰ উত্তৰে অৱস্থিত সমুদ্ৰ ৰক্ষা সংগ্ৰহালয়ত প্ৰদৰ্শিত কৰা হৈছে।^[83]

আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্যৰ বিতৰণ^[84]

শাখা	অৱস্থান	কাহিনী	পেনেলৰ সংখ্যা
লুকাই থকা বেদী	দেৱাল	কৰ্মবিভংগ	১৬০
প্ৰথম গেলেৰী	মুখ্য দেৱাল	ললিতবিস্তাৰ	১২০
		জাতক/অৱদান	১২০
	ৰেলিং	জাতক/অৱদান	৩৭২
		জাতক/অৱদান	১২৪
দ্বিতীয় গেলেৰী	ৰেলিং	জাতক/অৱদান	১০০
	মুখ্য দেৱাল	গণ্ডব্যূহ	১২৮
তৃতীয় গেলেৰী	মুখ্য দেৱাল	গণ্ডব্যূহ	৮৮
	ৰেলিং	গণ্ডব্যূহ	৮৮
চতুৰ্থ গেলেৰী	মুখ্য দেৱাল	গণ্ডব্যূহ	৮৪
	ৰেলিং	গণ্ডব্যূহ	৭২
মুঠ			১,৪৬০

বৰোবুদুৰত প্ৰায় ২,৬৭০টা একক ভাস্কৰ্য আছে। তাৰে ১,৪৬০টা আখ্যানমূলক আৰু ১,২১২টা সজ্জাগত পেনেল। এই ভাস্কৰ্যসমূহ মুখাৱয়ব আৰু ৰেলিংসমূহ আবৰি আছে। মুঠ ভাস্কৰ্যৰ পৃষ্ঠভাগ ২,৫০০ বৰ্গমিটাৰ (২৭,০০০ বৰ্গফুট) আৰু ইহঁত লুকাই থকা অংশ (কামধাতু) আৰু পাঁচটা বৰ্গক্ষেত্ৰত (ৰূপধাতু) বিতৰণ কৰা হৈছে।^[84]

লুকাই থকা অংশ আৰু কীৰ্তিচিহ্নটোৰ প্ৰথম চাৰিটা গেলেৰীৰ চাৰিওফালে ৩,০০০ মিটাৰ (৯,৮০০ ফুট) দৈৰ্ঘ্যৰ ১১টা শৃংখলাত আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্যসমূহ সজাই তোলা হৈছে।^[84] লুকাই থকা অংশত ১৬০টা আখ্যানমূলক পেনেলৰ সৈতে প্ৰথম ছশৃংখলা আছে আৰু বাকী ১০টা শৃংখলা পূবৰ প্ৰৱেশদ্বাৰৰ চিৰিৰ পৰা বাওঁফালে আৰম্ভ কৰি চাৰিটা গেলেৰীত সমগ্ৰ দেৱাল আৰু ৰেলিঙত বিতৰিত কৰা হৈছে। দেৱালত থকা আখ্যানমূলক পেনেলবোৰ সোঁফালৰ পৰা বাওঁফালে পঢ়া হয়, আনহাতে ৰেলিঙত থকা পেনেলবোৰ বাওঁফালৰ পৰা সোঁফালে পঢ়া হয়। এই পদ্ধতি প্ৰদক্ষিণৰ সৈতে মিলাই লোৱা হৈছে। সাধৰণতে তীৰ্থযাত্ৰীসকলে ঘড়ীৰ কাঁটাৰ দিশত গতি কৰি মন্দিৰক সোঁফালে ৰাখি কৰা প্ৰদক্ষিণ কৰে।^[84]

লুকাই থকা অংশত কৰ্মনীতিৰ কাম-কাজ চিত্ৰিত কৰা হৈছে। প্ৰথম গেলেৰীৰ দেৱালত দুটা ওপৰে ওপৰে মিলা শৃংখলাৰ ভাস্কৰ্য আছে। ইয়াৰ প্ৰতিটো ১২০টা পেনেলৰে গঠিত। ওপৰৰ অংশত বুদ্ধৰ জীৱনী দেখুওৱা হৈছে আনহাতে দেৱালৰ তলৰ অংশ আৰু লগতে প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় গেলেৰীত থকা ৰেলিংবোৰে বুদ্ধৰ পূৰ্বৰ জীৱনৰ কাহিনী দৰ্শোৱা হৈছে।^[84] বাকী পেনেলবোৰৰ ভাস্কৰ্যসমূহত সুধনাই নিজৰ অনুসন্ধানৰ বিষয়ে অধিক বিচৰণ কৰাৰ বাবে নিবেদিত আৰু তেওঁৰ প্ৰকৃত জ্ঞানলাভৰ দ্বাৰা সমাপ্ত এয়া সমাপ্ত হয়।

কৰ্মৰ নীতি (কৰ্মবিভংগ)

বৰোবুদুৰৰ লুকাই থকা অংশৰ ওপৰত কৰ্মবিভংগ সূত্ৰৰ এটা আখ্যান চিত্ৰিত কৰা দৃশ্য^{[টোকা 2]}

১৬০টা লুকাই থকা অংশৰ ভাস্কৰ্যসমূহে এটা অবিৰত কাহিনী গঠন নকৰে। কিন্তু প্ৰতিটো পেনেলে কাৰণ আৰু প্ৰভাৱৰ এটা সম্পূৰ্ণ চিত্ৰণ আগবঢ়ায়।^[84] ইয়াত কথাৰ মহলা মৰাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি হত্যালৈকে দোষী সাব্যস্ত কৰা কাৰ্যকলাপৰ চিত্ৰণ আছে। তাৰ লগতে সংশ্লিষ্ট শাস্তিকো চিত্ৰিত কৰা হৈছে। ইয়াৰ উপৰিও প্ৰশংসনীয় কাম-কাজ যেনে দান-বৰঙণি আৰু তীৰ্থযাত্ৰা আৰু ইয়াৰ পৰৱৰ্তী পুৰস্কাৰ আদিও চিত্ৰিত কৰা আছে। নৰকৰ যন্ত্ৰণা আৰু স্বৰ্গৰ সুখৰ চিত্ৰও দেখুওৱা হৈছে। দৈনন্দিন জীৱনৰ দৃশ্য, সংসাৰ (জন্ম-মৃত্যুৰ অন্তহীন চক্ৰ)ৰ সম্পূৰ্ণ পেনোৰামাৰে সম্পূৰ্ণ। লুকাই থকা অংশ উন্মোচন কৰিবলৈ বৰোবুদুৰ মন্দিৰৰ আচ্ছাদন বেদী ভাঙি পেলোৱা হৈছিল আৰু ১৮৯০ চনৰ পৰা ১৮৯১ চনৰ ভিতৰত কেচিজান চেপাছে ইয়াৰ ভাস্কৰ্যসমূহৰ ফটো তুলিছিল।^[85] এই ফটোসমূহেই মন্দিৰৰ পৰা মাত্ৰ কেইবাশ মিটাৰ উত্তৰে অৱস্থিত বৰোবুদুৰ সংগ্ৰহালয় (কৰ্মবিভংগ সংগ্ৰহালয়)ত প্ৰদৰ্শিত হৈছে।^[86] পুনৰুদ্ধাৰৰ সময়ত এই বেদীৰ আৱৰণখন পুনৰ স্থাপন কৰা হৈছিল। ই কৰ্মবিভংগৰ ভাস্কৰ্যসমূহক আবৰি ৰাখিছিল। বৰ্তমান সময়ত কেৱল লুকাই থকা অংশখিনিৰ দক্ষিণ-পূব কোণটোহে উন্মোচিত আৰু দৰ্শনাৰ্থীৰ বাবে মুকলি।^[87]

ৰাজকুমাৰ সিদ্ধাৰ্থ আৰু বুদ্ধৰ জন্মৰ কাহিনী (ললিতবিস্তাৰ)

ঘোঁৰাগাড়ীত উঠি ৰাজকুমাৰ সিদ্ধাৰ্থ গৌতমক জন্ম দিবলৈ লুম্বিনীলৈ যোৱা ৰাণী মায়া

এই কাহিনীটো বুদ্ধৰ তুষিত স্বৰ্গৰ পৰা অৱতৰণৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু সাৰনাথৰ হৰিণ উদ্যানত তেওঁৰ প্ৰথম ধৰ্মজ্ঞানৰ সৈতে শেষ হয়।^[88] ভাস্কৰ্যসমূহত বুদ্ধৰ জন্ম কপিলবস্তুৰ ৰজা শুদ্ধোধন আৰু ৰাণী মায়াৰ পুত্ৰ ৰাজকুমাৰ সিদ্ধাৰ্থৰ ৰূপত দেখা গৈছে।

বুদ্ধৰ জন্মৰ ভাস্কৰ্যৰ পূৰ্বৰ ২৭টা পেনেল আছে। ইয়াত বোধিসত্ত্বৰ চূড়ান্ত অৱতাৰক আদৰিবলৈ আকাশ আৰু পৃথিৱীত বিভিন্ন প্ৰস্তুতি দেখুওৱা হৈছে।^[88] তুষিত স্বৰ্গৰ পৰা অৱতৰণ কৰাৰ আগতে বোধিসত্ত্বই তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰী ভৱিষ্যত বুদ্ধ মৈত্ৰেয়ক নিজৰ মুকুট অৰ্পণ কৰিছিল। ছটা দাঁত থকা বগা হাতীৰ আকৃতিত তেওঁ পৃথিৱীলৈ নামি আহি ৰাণী মায়াৰ সোঁ গৰ্ভলৈ সোমাই যায়। ৰাণী মায়াৰ এই ঘটনাৰ সপোন আছিল। ইয়াৰ দ্বাৰা ব্যাখ্যা কৰা হৈছিল যে তেওঁৰ পুত্ৰ হয় সৰ্বেজয় বা বুদ্ধ হ’ব।

সিদ্ধাৰ্থ গৌতমে তপস্বী হ’বলৈ চুড়াকৰণ কৰা মুহূৰ্ত

ৰাণী মায়াই সন্তান জন্ম দিয়াৰ সময় বুলি অনুভৱ কৰাৰ সময়তে কপিলাবস্তুৰ ওচৰৰ লুম্বিনীলৈ যায়। তেখেতে সোঁহাতেৰে এটা ডাল ধৰি শাল গছৰ তলত থিয় হৈ কাষৰ পৰা ৰাজকুমাৰ সিদ্ধাৰ্থ নামৰ এজন পুত্ৰ সন্তান জন্ম দিয়ে। পেনেলবোৰৰত কাহিনীটো সাৰনাথৰ হৰিণ উদ্যানত দিয়া ধৰ্মধ্বনিলৈকে চিত্ৰিত কৰা হৈছে। বুদ্ধয়ে পৰমজ্ঞান লাভ কৰাৰ পিছত তেওঁৰ প্ৰথম ধৰ্মজ্ঞান সাৰনাথত প্ৰদান কৰিছিল।^[89]

বুদ্ধৰ পূৰ্বজন্মৰ কাহিনী (জাতক) আৰু অন্যান্য কিংবদন্তি লোক (অৱদান)

জাতক হৈছে বুদ্ধ ৰাজকুমাৰ সিদ্ধাৰ্থ হিচাপে জন্ম লোৱাৰ আগৰ কাহিনী।^[90] এই কাহিনীসমূহত বুদ্ধৰ পূৰ্বৰ জীৱনৰ কথা, মানুহ আৰু প্ৰাণী উভয় ৰূপত কোৱা কাহিনীৰ সমাহাৰ দেখিবলৈ পোৱা যায়। ভৱিষ্যত বুদ্ধয়ে ৰজা, বহিষ্কৃত, দেৱতা, হাতী হিচাপে দেখা অৱতৰিত হ'ব পাৰে। কিন্তু, যি ৰূপতেই নহওক কিয়, তেওঁ কিছুমান গুণ প্ৰদৰ্শন কৰে। এই কাহিনীবোৰ জাতকৰ মূল।^[91] অৱদান সাহিত্যৰ সৈতে জাতকৰ সৈতে মিল আছে যদিও ইয়াৰ মূল ব্যক্তিত্ব নিজেই বোধিসত্ত্ব নহয়। অৱদানত সন্তৰ কৰ্মৰ কাৰণ আন কিংবদন্তি ব্যক্তিৰ বুলি কোৱা হয়।^[92] বৰোবুদুৰৰ ভাস্কৰ্যসমূহত জাতক আৰু অৱদানৰ বিষয়ে একেটা শৃংখলাত ৰখা হৈছে।

দেৱালৰ প্ৰথম গেলেৰীৰ প্ৰথম বিশটা তলৰ পেনেলত সুধনকুমাৰৱদন বা সুধনৰ সজকৰ্মৰ চিত্ৰ অংকন কৰা হৈছে। ৰেলিঙৰ ওপৰত থকা একেখন গেলেৰীতে থকা প্ৰথম ১৩৫টা ওপৰৰ পেনেল জাতকমালাৰ ৩৪টা কিংবদন্তিৰ বাবে নিবেদিত।^[93] বাকী ২৩৭টা পেনেলত অন্য উৎসৰ কাহিনী চিত্ৰিত কৰা হৈছে। লগতে দ্বিতীয় গেলেৰীৰ তলৰ শৃংখলা আৰু পেনেলত দেখুওৱা হৈছে। কিছুমান জাতক যেনে ৰজা শিবি (ৰামৰ পূৰ্বপুৰুষ)ৰ কাহিনী দুবাৰকৈ চিত্ৰিত কৰা হৈছে।

সুধনৰ পৰম সত্যৰ সন্ধান (গণ্ডব্যূহ)

বৰোবুদুৰ দ্বিতীয় স্তৰৰ উত্তৰ দেৱালৰ পৰা গণ্ডব্যূহ কাহিনীৰ এটা ভাস্কৰ্য

গণ্ডব্যূহ হৈছে অৱতংসক সূত্ৰৰ অন্তিম অধ্যায়ত সুধনই সৰ্বোচ্চ পৰমজ্ঞানৰ সন্ধানত অক্লান্ত বিচৰণ সম্পৰ্কে কাহিনী। এই কাহিনীৰ চিত্ৰণ বৰোবুদুৰৰ তৃতীয় আৰু চতুৰ্থ সম্পূৰ্ণকৈ আৰু দ্বিতীয় গেলেৰীৰ আধা অংশও সামৰি লোৱা হৈছে। ইয়াত মুঠ ৪৬০টা ভাস্কৰ্যৰ পেনেল আছে।^[94] এই কাহিনীটোৰ প্ৰধান ব্যক্তিত্ব এজন ধনী ব্যৱসায়ীৰ পুত্ৰ যুৱক সুধন। তেওঁক ১৬ নং পেনেলত চিত্ৰিত কৰা হৈছে। পূৰ্বৰ ১৫টা পেনেলে শ্ৰাৱস্তীৰ জেটবন বাগিচাত শাক্যমুনি বুদ্ধৰ সমাধিৰ সময়ত হোৱা অলৌকিকতাৰ কাহিনীৰ প্ৰস্তাৱনা গঠন কৰে।^[95]

সুধনক মঞ্জুশ্ৰীয়ে তেওঁৰ প্ৰথম আধ্যাত্মিক বন্ধু আৰু গুৰু সন্ন্যাসী মেগাশ্ৰীক লগ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল।^[96] যাত্ৰা অব্যাহত থকাৰ লগে লগে সুধনে ৫৩ গৰাকী শিক্ষকক যেনে সুপ্ৰতিষ্ঠিত, চিকিৎসক মেঘা (জ্ঞানৰ আত্মা), মুক্তক, সন্ন্যাসী সাৰধ্বজ, মহিলা সাধাৰণ অনুগামী আশা (পৰম জ্ঞানৰ আত্মা), ভীস্মোত্তৰনিৰ্ঘোষ, ব্ৰাহ্মণ জয়োস্ময়ত্ন, ৰাজকুমাৰী মৈত্ৰায়নী, সন্ন্যাসী সুদৰ্শন, ইন্দ্ৰযেশ্বৰ নামৰ ল’ৰা এজন, উপাসিকা প্ৰভুত, ৰত্নচূড়, ৰজা অনল, দেৱতা শিৱ মহাদেৱ, ৰাণী মায়া, বোধিসত্ত্ব মৈত্ৰেয় আৰু তাৰ পিছত পুনৰ মঞ্জুশ্ৰীক লগ পায়। প্ৰতিজন আধ্যাত্মিক বন্ধুৱে সুধনাক নিৰ্দিষ্ট শিক্ষা, জ্ঞান আৰু প্ৰজ্ঞা দিয়ে।^[96]তেওঁলোকৰ মিলন তৃতীয় গেলেৰীত দেখুওৱা হৈছে।

মঞ্জুশ্ৰীৰ সৈতে দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে সাক্ষাৎ কৰি সুধনে চতুৰ্থ গেলেৰীত চিত্ৰিত বোধিসত্ত্ব সমন্তভদ্ৰৰ বাসগৃহলৈ যায়। চতুৰ্থ গেলেৰীৰ সমগ্ৰ ধাৰাবাহিকখন সমন্তভদ্ৰৰ শিক্ষাৰ বাবে নিবেদিত। অৱশেষত সুধনে পৰম জ্ঞান আৰু চূড়ান্ত সত্যৰ কৃতিত্ব লাভৰ সৈতে আখ্যান পেনেলসমূহৰ অন্ত পৰে।^[97]

বুদ্ধৰ মূৰ্তিসমূহ

ধৰ্মচক্ৰ মুদ্ৰা হাতৰ অৱস্থানত থকা বুদ্ধৰ মূৰ্তি

শিলত খোদিত বৌদ্ধ ব্ৰহ্মাণ্ডবিজ্ঞানৰ কাহিনীৰ বাহিৰেও বৰোবুদুৰত বিভিন্ন বুদ্ধৰ বহুতো প্ৰতিমূৰ্তি আছে। পদ্মাসন অৱস্থাত বহি থকা অৱস্থাত বুদ্ধৰ মূৰ্তিসমূহ পাঁচটা বৰ্গক্ষেত্ৰৰ মঞ্চ (ৰূপধাতু স্তৰ) আৰু ওপৰৰ মঞ্চত (অৰুপাধাতু স্তৰ) বিতৰিত।

বুদ্ধৰ মূৰ্তিবোৰ ৰূপধাতু স্তৰৰ নিম্ন স্থান, ৰেলিঙৰ বাহিৰৰ ফালে শাৰী শাৰীকৈ সজোৱা আৰু মঞ্চবোৰ ক্ৰমান্বয়ে উচ্চ স্তৰলৈ হ্ৰাস পোৱাৰ লগে লগে মূৰ্তিৰ সংখ্যা কমি আহিছে। প্ৰথম ৰেলিঙত ১০৪টা, দ্বিতীয়টোত ১০৪টা, তৃতীয়টোত ৮৮টা, চতুৰ্থটোত ৭২টা আৰু পঞ্চমটোত ৬৪টা বুদ্ধৰ মূৰ্তি আছে। মুঠতে ৰূপধাতু পৰ্যায়ত ৪৩২টা বুদ্ধৰ মূৰ্তি আছে।^[1] অৰুপধাতু স্তৰত (বা তিনিটা বৃত্তাকাৰ মঞ্চত) বুদ্ধৰ মূৰ্তিবোৰ ছিদ্ৰযুক্ত স্তূপৰ ভিতৰত ৰখা হৈছে। প্ৰথম বৃত্তাকাৰ মঞ্চত ৩২টা স্তূপ, দ্বিতীয়টোত ২৪টা আৰু তৃতীয়টোত ১৬টা আছে। আটাইবোৰৰ যোগফল ৭২টা স্তূপ হয়।^[1]

আমষ্টাৰডামৰ ট্ৰপেনমিউজিয়ামত থকা বৰোবুদুৰৰ বুদ্ধৰ শিৰ

মূল ৫০৪টা বুদ্ধ মূৰ্তিৰ ভিতৰত ৩০০টাতকৈও অধিক ক্ষতিগ্ৰস্ত (বেছিভাগেই মূৰবিহীন) আৰু ৪৩টা নোহোৱা হৈছে। এই স্মৃতিসৌধটো আৱিষ্কাৰৰ পিছৰে পৰা সংগ্ৰহালয়সমূহে (বেছিভাগেই পশ্চিমীয়া) মূৰসমূহ অধিগ্ৰহণ কৰিছিল^[98] বা ব্যক্তিগত সংগ্ৰাহকে লুটপাত কৰিছিল।^[99] এই বুদ্ধৰ মূৰবোৰৰ কিছুমান এতিয়া বহুতো সংগ্ৰহালয় যেনে আমষ্টাৰডামৰ ট্ৰপেনমিউজিয়াম, পেৰিছৰ মিউজিয়াম গুইমেট আৰু লণ্ডনৰ দ্য ব্ৰিটিছ মিউজিয়ামত প্ৰদৰ্শিত হৈছে।^[100] জাৰ্মানীয়ে ২০১৪ চনত ইয়াৰ সংগ্ৰহ ঘূৰাই দিয়ে আৰু তেওঁলোকৰ পুনৰ সংলগ্ন আৰু বৰোবুদুৰৰ সংৰক্ষণৰ বাবে ধন আগবঢ়াইছে।^[101]

প্ৰথম দৃষ্টিত সকলো বুদ্ধ প্ৰতিমূৰ্তি একেধৰণৰ যেন লাগে যদিও মুদ্ৰা বা হাতৰ অৱস্থানত ইয়াৰ মাজত এক সূক্ষ্ম পাৰ্থক্য দেখা যায়। মুদ্ৰাৰ পাঁচটা গোট আছে: উত্তৰ, পূব, দক্ষিণ, পশ্চিম আৰু ঊৰ্ধ। এই দিশসমূহে মহাযানৰ মতে পাঁচটা কম্পাছ বিন্দুক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। প্ৰথম চাৰিটা ৰেলিঙত থকা বুদ্ধ মূৰ্তিবোৰৰ প্ৰথম চাৰি মুদ্ৰা উত্তৰ, পূব, দক্ষিণ আৰু পশ্চিম আছে। ইয়াৰে এটা কম্পাছ দিশৰ ফালে থকা বুদ্ধ মূৰ্তিবোৰৰ সংশ্লিষ্ট মুদ্ৰা আছে। পঞ্চম ৰেলিঙত থকা বুদ্ধৰ মূৰ্তিবোৰত বিতৰ্ক মুদ্ৰা আৰু ওপৰৰ মঞ্চত থকা ৭২টা স্তুপৰ ভিতৰত থকা বুদ্ধৰ ধৰ্মচক্ৰ মুদ্ৰা অছে।^[102] প্ৰতি মুদ্ৰাই পাঁচগৰাকী ধ্যানী বুদ্ধৰ ভিতৰত এজনক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে আৰু প্ৰত্যেকৰে নিজস্ব প্ৰতীকীতা আছে।^[103]

পূবৰ পৰা আৰম্ভ কৰি প্ৰদক্ষিণ (ঘড়ীৰ কাঁটাৰ দিশত প্ৰদক্ষিণ)ৰ ক্ৰম অনুসৰণ কৰি বৰোবুদুৰ বুদ্ধ প্ৰতিমূৰ্তিসমূহৰ মুদ্ৰাসমূহ হ'ল:^[104]

মূৰ্তি	মুদ্ৰা	প্ৰতীকী অৰ্থ	ধ্যানী বুদ্ধ	দিশ	মূৰ্তিটোৰ স্থান
	ভূমিস্পৰ্শ মুদ্ৰা	পৃথিৱীক সাক্ষী হ'বলৈ আহ্বান	অক্ষোভ্যা	পূব	ৰূপধাতু প্ৰথম চাৰিটা পূবৰ ৰেলিঙৰ স্থান
	বৰ মুদ্ৰা	উপকাৰিতা, দান দিয়া	ৰত্নসম্ভৱ	দক্ষিণ	ৰূপধাতু প্ৰথম চাৰিটা দক্ষিণৰ ৰেলিঙৰ স্থান
	ধ্যান মুদ্ৰা	একাগ্ৰতা আৰু ধ্যান	অমিতাভ	পশ্চিম	ৰূপধাতু প্ৰথম চাৰিটা পশ্চিম ৰেলিঙৰ স্থান
	অভয় মুদ্ৰা	সাহস, নিৰ্ভীকতা	আমোঘসিদ্ধি	উত্তৰ	ৰূপাধতু প্ৰথম চাৰিটা উত্তৰ ৰেলিঙৰ স্থান
	বিতৰ্ক মুদ্ৰা	যুক্তি আৰু গুণ	বৈৰোচন বা সমন্তভদ্ৰ	ঊৰ্ধ	ৰূপধাতু পঞ্চম (সৰ্বোচ্চ) ৰেলিঙৰ স্থানৰ সকলো দিশতে
	ধৰ্মচক্ৰ মুদ্ৰা	ধৰ্মৰ চকা ঘূৰোৱা (বিধান)	বৈৰোচন	ঊৰ্ধ	অৰুপধাতু তিনিটা ঘূৰণীয়া মঞ্চত ৭২টা ছিদ্ৰযুক্ত স্তূপত

সমসাময়িক পৰিঘটনা

ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান

বৰোবুদুৰত বেসক অনুষ্ঠান

১৯৭৩ চনত ইউনেস্কোৰ পুঁজিৰে কৰা বৃহৎ সংস্কাৰৰ পিছত^[51] বৰোবুদুৰক পুনৰবাৰ পূজা আৰু তীৰ্থস্থান হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰা হয়। বছৰত এবাৰ মে’ বা জুন মাহত পূৰ্ণিমাৰ সময়ত ইণ্ডোনেছিয়াৰ বৌদ্ধসকলে জন্ম, মৃত্যু আৰু সিদ্ধাৰ্থ গৌতমে বুদ্ধ হ’বলৈ পৰমজ্ঞান লাভ কৰা সময়ৰ স্মৃতিত বেসক দিৱস (ইণ্ডোনেছিয়ান: ৱাইছাক) দিৱস পালন কৰে। ৱাইছাক ইণ্ডোনেছিয়াৰ চৰকাৰী ৰাষ্ট্ৰীয় বন্ধৰ দিন^[105] আৰু এই অনুষ্ঠানটো মেণ্ডুটৰ পৰা পাৱনলৈ খোজ কাঢ়ি গৈ বৰোবুদুৰত শেষ কৰি তিনিটা বৌদ্ধ মন্দিৰক কেন্দ্ৰ কৰি কৰা হয়।^[106]

বৰোবুদুৰত অনুষ্ঠিত হোৱা অনুষ্ঠানসমূহৰ ভিতৰত প্ৰদক্ষিণ বা বৰোবুদুৰৰ ঘড়ীৰ কাঁটাৰ দিশত প্ৰদক্ষিণ কৰা আৰু গেলেৰীৰ মাজেৰে বৰোবুদুৰৰ মঞ্চত উঠি যোৱা^[107], বৰোবুদুৰক আগুৰি ধ্যান কৰা আৰু আকাশত ফানুচ মুকলি কৰা আদি অন্তৰ্ভুক্ত।^[108][109]

পৰ্যটন

ইণ্ডোনেছিয়াৰ এই স্মৃতিসৌধটো আটাইতকৈ বেছি দৰ্শন কৰা একক পৰ্যটনস্থলী। ১৯৭৪ চনত ২ লাখ ৬০ হাজাৰ পৰ্যটকে এই স্মৃতিসৌধটো দৰ্শন কৰিছিল। ইয়াৰে ৩৬,০০০ বিদেশী পৰ্যটক আছিল।^[110] ১৯৯০ চনৰ মাজভাগত দেশখনৰ অৰ্থনৈতিক সংকটৰ পূৰ্বে এই সংখ্যা বছৰি ২৫ লাখ দৰ্শনাৰ্থীলৈ বৃদ্ধি পায় (৮০% ঘৰুৱা পৰ্যটক)।2.5 million পৰ্যটন উন্নয়নক অৱশ্যে স্থানীয় সম্প্ৰদায়ক অন্তৰ্ভুক্ত নকৰাৰ বাবে সমালোচনা কৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত মাজে মাজে সংঘাতৰ সৃষ্টি হয়।^[110] ২০০৩ চনত বৰোবুদুৰৰ আশে-পাশে থকা বাসিন্দা আৰু ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীসকলে কেইবাখনো সভা আৰু প্ৰতিবাদৰ আয়োজন কৰে আৰু প্ৰাদেশিক চৰকাৰে "জাভা ৱৰ্ল্ড" নামেৰে নামকৰণ কৰা তিনিমহলীয়া ম'ল কমপ্লেক্স নিৰ্মাণৰ পৰিকল্পনাৰ বিৰুদ্ধে আপত্তি দৰ্শায়।^[111]

২০১২ চনৰ জুন মাহত বৰোবুদুৰক বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ বৌদ্ধ মন্দিৰ হিচাপে গিনিজ বুক অৱ ৱৰ্ল্ড ৰেকৰ্ডত লিপিবদ্ধ কৰা হয়।^[112]

সংৰক্ষণ

বৌদ্ধ সন্ন্যাসীসকলে বৰোবুদুৰৰ শীৰ্ষ মঞ্চত জপ কৰে

ইউনেস্কোৱে বৰ্তমানৰ সংৰক্ষণৰ অৱস্থাৰ অধীনত তিনিটা নিৰ্দিষ্ট চিন্তাৰ ক্ষেত্ৰ চিনাক্ত কৰিছিল: (i) দৰ্শনাৰ্থীৰ দ্বাৰা ভাঙি পেলোৱা; (ii) ঠাইখনৰ দক্ষিণ-পূব অংশত মাটিৰ খহনীয়া; আৰু (iii) অনুপস্থিত মৌলসমূহৰ বিশ্লেষণ আৰু পুনৰুদ্ধাৰ।^[113] কোমল মাটি, অসংখ্য ভূমিকম্প আৰু প্ৰচণ্ড বৰষুণৰ ফলত গঠনটো অস্থিৰ হৈ পৰে। ভূমিকম্প আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা যোগোৱা কাৰক। কিয়নো কেৱল শিল তললৈ পৰি তোৰণবোৰ ছিন্নভিন্ন হোৱাই নহয়, ভূমি নিজেই ঢৌৰ দৰে গতি কৰিব পাৰে, যাৰ ফলত গঠনটো আৰু অধিক ধ্বংস হ'ব।^[113] স্তূপৰ জনপ্ৰিয়তা বৃদ্ধি পোৱাৰ বাবে বহু দৰ্শনাৰ্থী আহে আৰু ইয়াৰে অধিকাংশই ইণ্ডোনেছিয়াৰ স্থানীয় লোক। সকলো স্তৰতে কোনো বস্তু স্পৰ্শ নকৰিবলৈ সতৰ্কবাণী চিন থকা, লাউডস্পীকাৰৰ জৰিয়তে নিয়মীয়াকৈ সতৰ্কবাণী প্ৰেৰণ আৰু প্ৰহৰীৰ উপস্থিতি থকাৰ পিছতো ভাস্কৰ্য আৰু মূৰ্তি ভাঙি পেলোৱাটো বৰ্তমান তেনেই সাধাৰণ পৰিঘটনা আৰু মূল সমস্যা। ইয়াৰ ফলত ইয়াৰ অধিক অৱনতি ঘটিছে।^[113]

পুনৰ্বাসন

বৰোবুদুৰৰ চাৰিওফালে অৱস্থিত যমজ আগ্নেয়গিৰি মাউণ্ট মেৰবাবু (বাওঁফালে) আৰু মাউণ্ট মেৰাপি (সোঁফালে)

২০১০ চনৰ অক্টোবৰ আৰু নৱেম্বৰ মাহত মেৰাপি পৰ্বতৰ বিস্ফোৰণৰ ফলত বৰোবুদুৰত যথেষ্ট প্ৰভাৱ পৰিছিল। মেৰাপিৰ পৰা অহা আগ্নেয়গিৰিৰ ছাই মন্দিৰ কমপ্লেক্সটোৰ ওপৰত পৰিছিল। ই আগ্নেয়গিৰীৰ মূল গহ্বৰৰ পৰা প্ৰায় ২৮ কিলোমিটাৰ (১৭ মাইল) পশ্চিম-দক্ষিণ-পশ্চিমে অৱস্থিত। ৩–৫ নৱেম্বৰৰ বিস্ফোৰণৰ সময়ত মন্দিৰৰ মূৰ্তিবোৰৰ ওপৰত ২.৫ চেণ্টিমিটাৰ (১ ইঞ্চি)^[114] ডাঠ ছাইৰ তৰপ এটা পৰি ভাস্কৰ্যসমূহ ঢাকি পেলায় আৰু জল নিষ্কাশন ব্যৱস্থাটো বন্ধ হৈ পৰে। বিশেষজ্ঞসকলে আশংকা কৰে যে এই এচিডিক ছাইয়ে মন্দিৰৰ মূৰ্তিবোৰৰ ক্ষতি কৰিব পাৰে।^[115] ৫ নৱেম্বৰৰ পৰা ৯ নৱেম্বৰলৈ মন্দিৰ কমপ্লেক্সটো বন্ধ কৰি দিয়া হয় যাতে ছাইসমূহ পৰিষ্কাৰ কৰিব পৰা যায়।^[116][117]

২০১০ চনত মাউণ্ট মেৰাপিৰ বিস্ফোৰণৰ পিছত বৰোবুদুৰৰ পুনৰ্বাসনৰ বাবে হোৱা খৰচৰ অংশ হিচাপে ইউনেস্কোৱে ৩০ লাখ মাৰ্কিন ডলাৰ (২০২৩ চনত ৪,০৬৩,৩১৪ মাৰ্কিন ডলাৰৰ সমতুল্য) অনুদান আগবঢ়ায়।^[118] বৰষুণৰ পিছত লেতেৰাৰ ফলত বন্ধ হৈ পৰা নিষ্কাশন ব্যৱস্থাক পুনৰুদ্ধাৰ কৰিবলৈ মন্দিৰৰ গঠনটোকে সামৰি লোৱা ৫৫ হাজাৰতকৈ অধিক শিলৰ ব্লক ভাঙি পেলোৱা হয়। নৱেম্বৰ মাহত পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম সমাপ্ত হয়।^[119]

২০১২ চনৰ জানুৱাৰী মাহত দুজন জাৰ্মান শিল সংৰক্ষণ বিশেষজ্ঞই এই স্থানত দহ দিন কটাই মন্দিৰসমূহ বিশ্লেষণ কৰি আৰু ইয়াৰ দীৰ্ঘম্যাদী সংৰক্ষণ নিশ্চিত কৰিবলৈ পৰামৰ্শ আগবঢ়ায়।^[120] জুন মাহত জাৰ্মানীয়ে ইউনেস্ক’ক দ্বিতীয় পৰ্যায়ৰ পুনৰ্বাসনৰ বাবে ১ লাখ ৩০ হাজাৰ মাৰ্কিন ডলাৰ (২০২৩ চনত ১৭২,৫২৯ মাৰ্কিন ডলাৰৰ সমতুল্য) বৰঙণি আগবঢ়াবলৈ সন্মত হৈছিল। শিল সংৰক্ষণ, অণুজীৱবিজ্ঞান, গাঁথনি অভিযান্ত্ৰিক আৰু ৰাসায়নিক অভিযান্ত্ৰিকীৰ ছয়জন বিশেষজ্ঞই ২০১৮ চনৰ জুন মাহত ব’ৰ’বুদুৰত এসপ্তাহ কটায়। তাৰ পিছত ছেপ্টেম্বৰ বা অক্টোবৰ মাহত আন এটা ভ্ৰমণৰ বাবে উভতি অহাৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়। এই অভিযানসমূহে জানুৱাৰী মাহৰ প্ৰতিবেদনত পৰামৰ্শ দিয়া সংৰক্ষণ কাৰ্য্যকলাপসমূহ আৰম্ভ কৰিব আৰু চৰকাৰী কৰ্মচাৰী আৰু যুৱ সংৰক্ষণ বিশেষজ্ঞসকলৰ সংৰক্ষণ ক্ষমতা বৃদ্ধিৰ বাবে সামৰ্থ্য বিকাশৰ কাৰ্য্যকলাপসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব বুলি আশা কৰা হয়।^[121]

২০১৪ চনৰ ১৪ ফেব্ৰুৱাৰীত প্ৰায় ২০০ কিলোমিটাৰ পূবে অৱস্থিত পূব জাভাৰ কেলুড আগ্নেয়গিৰিৰ বিস্ফোৰণৰ ফলত হোৱা আগ্নেয়গিৰিৰ ছাইৰ দ্বাৰা যথেষ্ট প্ৰভাৱিত হোৱাৰ পিছত বৰোবুদুৰ, প্ৰম্বানন আৰু ৰাটু বকোকে ধৰি যোগাকাৰ্টা আৰু মধ্য জাভাৰ প্ৰধান পৰ্যটনস্থলীসমূহ দৰ্শনাৰ্থীৰ বাবে বন্ধ কৰি দিয়া হয়। বৰোবুদুৰ মন্দিৰৰ বিখ্যাত স্তূপ আৰু মূৰ্তিসমূহ আগ্নেয়গিৰিৰ ছাইৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ শ্ৰমিকসকলে আৱৰি ধৰে। ২০১৪ চনৰ ১৩ ফেব্ৰুৱাৰীত কেলুড আগ্নেয়গিৰিৰ বিস্ফোৰণ ঘটে আৰু যোগাকাৰ্টাৰ দৰে দূৰৰ অঞ্চললৈকে বিস্ফোৰণৰ শব্দ শুনা যায়।^[122]

নিৰাপত্তাৰ ভাবুকি

১৯৮৫ চনৰ ২১ জানুৱাৰীত সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণৰ ফলত বৰোবুদুৰৰ ওপৰৰ মঞ্চৰ কেইবাটাও স্তূপৰ ক্ষতি হয়

১৯৮৫ চনৰ ২১ জানুৱাৰীত ৯টা বোমাৰ বিস্ফোৰণৰ ফলত বৰোবুদুৰৰ নটা স্তূপ বেয়াকৈ ক্ষতিসাধন হয়।^[123][124] ১৯৯১ চনত এজন অন্ধ মুছলমান প্ৰচাৰক হুছেইন আলী আল হাবছিয়ে ১৯৮০ চনৰ মাজভাগত মন্দিৰ আক্ৰমণকে ধৰি ধাৰাবাহিকভাৱে ঘটোৱা বোমা বিস্ফোৰণৰ মাষ্টাৰমাইণ্ডৰ বাবে যাৱজ্জীৱন কাৰাদণ্ডৰ শাস্তি লাভ কৰে।^[125] বোমা বিস্ফোৰণ সংঘটিত কৰা ইছলামিক উগ্ৰপন্থী গোটটোৰ আন দুজন সদস্যক ১৯৮৬ চনত প্ৰত্যেককে ২০ বছৰৰ কাৰাদণ্ড বিহা হৈছিল আৰু আন এজন লোকে ১৩ বছৰৰ কাৰাদণ্ড বিহা হয়।

২০০৬ চনৰ ২৭ মে’ তাৰিখে মধ্য জাভাৰ দক্ষিণ উপকূলত ৬.২ প্ৰাবল্যৰ ভূমিকম্প আহে। এই পৰিঘটনাই অঞ্চলটোৰ চাৰিওফালে বিস্তৰ ক্ষতিসাধন কৰে আৰু ওচৰৰ যোগাকাৰ্টা আৰু প্ৰম্বানন চহৰত ক্ষয়-ক্ষতি হয় যদিও বৰোবুদুৰ অক্ষত অৱস্থাত থাকে।^[126]

২০১৪ চনৰ আগষ্ট মাহত ইণ্ডোনেছিয়াৰ আৰক্ষী আৰু নিৰাপত্তা বাহিনীয়ে আইছিছৰ স্বঘোষিত ইণ্ডোনেছিয়ান শাখাই ছ’চিয়েল মিডিয়াত প্ৰকাশ কৰা ভাবুকিৰ সতৰ্কতামূলক ব্যৱস্থা হিচাপে বৰোবুদুৰ মন্দিৰ চৌহদ আৰু ইয়াৰ আশে-পাশে নিৰাপত্তা কটকটীয়া কৰিছিল। সন্ত্ৰাসবাদীয়ে বৰোবুদুৰ আৰু অন্যান্য মূৰ্তি ধ্বংস কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰা বুলি উল্লেখ কৰি ইণ্ডোনেছিয়াত বিবৃত্তি জাৰি কৰিছিল।^[127] নিৰাপত্তা উন্নয়নৰ ভিতৰত চিচিটিভি মনিটৰ মেৰামতি আৰু বৰ্ধিত নিয়োগ কৰাৰ লগতে মন্দিৰ চৌহদ আৰু ইয়াৰ আশে-পাশে নৈশ টহল দিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। জেহাদী গোটটোৱে ইছলামৰ কঠোৰ ব্যাখ্যা অনুসৰণ কৰে আৰু ভাস্কৰ্য্যৰ দৰে যিকোনো নৃগোষ্ঠীয় উপস্থাপনক মূৰ্তিপূজা বুলি গৰিহণা দিয়ে।

বৰ্ধিত দৰ্শনাৰ্থীৰ সমস্যা

বৰোবুদুৰত পৰ্যটক

বৰোবুদুৰৰ সৰু চিৰিবোৰত উঠি অহা দৰ্শনাৰ্থীৰ সংখ্যা বেছি হোৱাৰ বাবে চিৰিত তীব্ৰ ক্ষয়-ক্ষতিৰ সৃষ্টি হৈছে। শিলৰ পৃষ্ঠভাগৰ খহনীয়া হৈ পৰিছে আৰু পাতল আৰু মসৃণ কৰি তুলিছে। সামগ্ৰিকভাৱে বৰোবুদুৰত ২০৩৩টা শিলৰ চিৰিৰ পৃষ্ঠ আছে। এই চিৰি পশ্চিম দিশ, পূব, দক্ষিণ আৰু উত্তৰকে ধৰি চাৰি দিশত বিস্তৃত। ইয়াৰ প্ৰায় ১,০২৮টা পৃষ্ঠ বা প্ৰায় ৪৯.১৫ শতাংশ গুৰুতৰভাৱে জীৰ্ণ হৈ পৰিছে।^[128]

চিৰিৰ শিল আৰু অধিক অৱক্ষয়ৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ ২০১৪ চনৰ নৱেম্বৰৰ পৰা বৰোবুদুৰ চিৰিৰ দুটা মূল অংশ – পূব (আৰোহী পথ) আৰু উত্তৰ (অৱতৰণ পথ) ফাল – কাঠৰ গঠনেৰে আবৃত কৰা হয়। কম্বোডিয়াৰ এংকৰ ৱাট আৰু ইজিপ্তৰ পিৰামিডত একেধৰণৰ পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে।^[128] ২০১৫ চনৰ মাৰ্চ মাহত বৰোবুদুৰ সংৰক্ষণ কেন্দ্ৰই চিৰিবোৰ ৰবৰৰ আৱৰণেৰে ঢাকি ৰখাৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়।^[129]

ধ্বংসপ্ৰৱণতা আৰু গ্ৰেফিটি অংকনৰ বাবে ২০২০ চনত মন্দিৰৰ চৌহদত প্ৰৱেশ সাময়িকভাৱে বন্ধ হৈ পৰিছিল। তেতিয়াৰ পৰা পৰ্যটক গাইডৰ সৈতে দিনটোত এঘণ্টাৰ বাবে সৰ্বাধিক ১২০০ দৰ্শকক মন্দিৰত প্ৰৱেশৰ অনুমতি দিয়া হৈছে। দৰ্শনাৰ্থীসকলে ইয়াত বাঁহৰ চেণ্ডেল পিন্ধিব লাগে।^[130]

ষ্টেটেষ্টিক্‌ছ ইণ্ডোনেছিয়াৰ মতে ২০২১ চনত বৰোবুদুৰলৈ ঘৰুৱা পৰ্যটকৰ সংখ্যা ৪২২,৯৩০ৰ পৰা ২০২২ চনত ১৪.৪ লাখলৈ বৃদ্ধি পাইছে। ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে বছৰি ২০ লাখ পৰ্যটকৰ সংখ্যা বৃদ্ধি কৰাৰ লক্ষ্য বান্ধি লৈছে।^[131]

উত্তৰাধিকাৰ

১৯৫০ চনৰ জুন মাহত বৰোবুদুৰ ভ্ৰমণ কৰা সময়ত ইণ্ডোনেছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰপতি সুকৰ্ণ আৰু ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰু

বৰোবুদুৰৰ নান্দনিক আৰু কাৰিকৰীভাবে উচ্চ জ্ঞানৰ প্ৰতীক। ই ইণ্ডোনেছিয়ানসকলৰ বাবে গৌৰৱৰ ভাৱ জগাই তুলি আহিছে। কম্বোডিয়াৰ বাবে এংকৰ ৱাটৰ দৰেই বৰোবুদুৰ ইণ্ডোনেছিয়াৰ বাবে ইয়াৰ অতীতৰ মহানতাৰ সাক্ষ্য দিবলৈ এক শক্তিশালী প্ৰতীক হৈ পৰিছে। ইণ্ডোনেছিয়াৰ প্ৰথম ৰাষ্ট্ৰপতি সুকৰ্ণয়ে বিদেশী গণ্যমান্য ব্যক্তিক এই স্থান দেখুৱাইছিল। চুহাৰ্টো শাসনকালত ইয়াৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰতীকী আৰু অৰ্থনৈতিক অৰ্থ উপলব্ধি কৰি ইউনেস্ক’ৰ সহায়ত কীৰ্তিচিহ্নটো পুনৰুদ্ধাৰৰ বাবে অধ্যৱসায়ীভাৱে এক বৃহৎ প্ৰকল্পত আৰম্ভ কৰা হৈছিল। ইণ্ডোনেছিয়াৰ বহু সংগ্ৰহালয়ত বৰোবুদুৰৰ স্কেল মডেলৰ প্ৰতিৰূপ আছে। এই স্মৃতিসৌধটো প্ৰায় এটা বিখ্যাত চিহ্ন হৈ পৰিছে। ৱায়াং পুতলা খেল আৰু গামেলান সংগীতৰ সৈতে গোট খুৱাই ই এটা অস্পষ্ট ধ্ৰুপদী জাভানীজ অতীতত পৰিণত হৈছে।^[132]

বৰোবুদুৰৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা কেইবাটাও প্ৰত্নতাত্ত্বিক সামগ্ৰী বা ইয়াৰ প্ৰতিৰূপ ইণ্ডোনেছিয়া আৰু বিদেশৰ কিছুমান সংগ্ৰহালয়ত প্ৰদৰ্শিত হৈছে। বৰোবুদুৰ মন্দিৰৰ চৌহদৰ ভিতৰত থকা কৰ্মবিভংগ সংগ্ৰহালয়ৰ বাহিৰেও কিছুমান সংগ্ৰহালয় যেনে: জাকাৰ্টাৰ ইণ্ডোনেছিয়ান নেচনেল মিউজিয়াম, আমষ্টাৰডামৰ ট্ৰপেনমিউজিয়াম, লণ্ডনৰ ব্ৰিটিছ মিউজিয়াম, বেংককৰ থাই নেচনেল মিউজিয়ামত বৰোবুদুৰৰ শিল্পকৰ্ম আছে। পেৰিছৰ লুভ্ৰ সংগ্ৰহালয়, কুৱালালামপুৰৰ মালয়েছিয়ান নেচনেল মিউজিয়াম আৰু নিউ টাইপেইৰ মিউজিয়াম অৱ ৱৰ্ল্ড ৰিলিজিয়নছতো বৰোবুদুৰৰ প্ৰতিৰূপ প্ৰদৰ্শন কৰা হৈছে।^[133] প্ৰাচীন জাভাৰ ধ্ৰুপদী বৌদ্ধ সভ্যতাৰ প্ৰতি এই কীৰ্তিচিহ্নটোৱে বিশ্বৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছে।

বৰোবুদুৰৰ পুনৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পুনৰ্গঠনক ইণ্ডোনেছিয়াৰ বৌদ্ধসকলে ইণ্ডোনেছিয়াত বৌদ্ধ পুনৰুজ্জীৱনৰ চিন বুলি প্ৰশংসা কৰিছে। ১৯৩৪ চনত শ্ৰীলংকাৰ পৰা অহা মিছনেৰী সন্ন্যাসী নাৰদ থেৰা দক্ষিণ-পূব এছিয়াত ধৰ্ম প্ৰচাৰৰ যাত্ৰাৰ অংশ হিচাপে প্ৰথমবাৰৰ বাবে ইণ্ডোনেছিয়া ভ্ৰমণ কৰে। এই সুযোগৰ সহায়ত স্থানীয় কেইজনমান বৌদ্ধ ধৰ্মগুৰুয়ে ইণ্ডোনেছিয়াত বৌদ্ধ ধৰ্মক পুনৰুজ্জীৱিত কৰিছিল। ১৯৩৪ চনৰ ১০ মাৰ্চত বৰোবুদুৰৰ দক্ষিণ-পূব দিশত নাৰদ থেৰাৰ আশীৰ্বাদত বোধি বৃক্ষৰোপণ অনুষ্ঠান অনুষ্ঠিত হয় আৰু কিছুমান উপাসকক সন্ন্যাসী হিচাপে নিযুক্তি দিয়া হয়।^[134] বছৰত এবাৰ ইণ্ডোনেছিয়া আৰু চুবুৰীয়া দেশৰ পৰা হাজাৰ হাজাৰ বৌদ্ধ লোকে ৰাষ্ট্ৰীয় ৱাইছাক উদযাপনৰ স্মৃতিত বৰোবুদুৰলৈ ভিৰ কৰে।^[135]

বৰোবুদুৰ প্ৰদৰ্শন কৰা মধ্য জাভাৰ প্ৰতীক

মধ্য জাভা প্ৰদেশ আৰু মাগেলাং ৰিজেন্সিৰ প্ৰতীকত বৰোবুদুৰৰ প্ৰতিচ্ছবি আছে। ই মধ্য জাভাৰ প্ৰতীক হৈ পৰিছে আৰু বহল পৰিসৰত ইণ্ডোনেছিয়াৰো প্ৰতীক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। বৰোবুদুৰৰ নামেৰে কেইবাটাও প্ৰতিষ্ঠানৰ নামকৰণ কৰা হৈছে। যেনে বৰোবুদুৰ বিশ্ববিদ্যালয়, মধ্য জাকাৰ্টাৰ বৰোবুদুৰ হোটেল আৰু বিদেশৰ কেইবাখনো ইণ্ডোনেছিয়ান ৰেষ্টুৰেণ্ট ইয়াৰ নামেৰে ৰখা হৈছে। এই স্মৃতিসৌধটোৱে ইণ্ডোনেছিয়াৰ দুখন উল্লেখযোগ্য পাঁচ তাৰকাযুক্ত হোটেল ওচৰৰ আমানজিঅ’ (য’ৰ পৰা পৰিষ্কাৰ দিনত মন্দিৰটো দেখা যায়) আৰু স্লেমানৰ হায়াট ৰিজেন্সি যোগাকাৰ্টাৰ স্থাপত্য ডিজাইনৰ বাবে অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল। ৰূপিয়াৰ বেংকনোট আৰু ডাকটিকটত, বহুতো কিতাপ, প্ৰকাশন, তথ্যচিত্ৰ আৰু ইণ্ডোনেছিয়াৰ পৰ্যটন প্ৰচাৰ সামগ্ৰীত বৰোবুদুৰক দেখা যায়। ইণ্ডোনেছিয়াৰ অন্যতম মূল পৰ্যটন আকৰ্ষণ হিচাপে পৰিগণিত হৈছে এই স্মৃতিসৌধ, মন্দিৰটোৰ চাৰিওফালে থকা অঞ্চলটোৰ স্থানীয় অৰ্থনীতি সৃষ্টিৰ বাবে অতি প্ৰয়োজনীয়। উদাহৰণস্বৰূপে যোগাকাৰ্টা চহৰৰ পৰ্যটন খণ্ডটো আংশিকভাৱে বৰোবুদুৰ আৰু প্ৰম্বানন মন্দিৰৰ ওচৰত থকাৰ বাবেই গঢ় লৈ উঠিছে।

শিল্প আৰু সাহিত্যত উল্লেখ

১৮৩৬ চনৰ ফিচাৰৰ ড্ৰয়িং ৰুম স্ক্ৰেপ বুকত ডব্লিউ পাৰ্চাৰৰ এখন ছবিৰ খোদিত বৰো ব'ড'ৰত লেটিচিয়া এলিজাবেথ লেণ্ডনে খ্ৰীষ্টান দৃষ্টিকোণৰ পৰা বৰোবুদুৰক উপস্থাপন কৰিছে।^[136]

লগতে চাওক

• এংকৰ ৱাট

টোকা

1. Miksic says construction of Borobudur began around 760 or 770, with sporadic activity until around 830 AD.^[30] Munoz says the Sailendra king Samaratungga completed Borobudur in 825 AD.^[28]
2. সোঁফালে কাছ আৰু মাছক হত্যা আৰু ৰন্ধা পাপপূৰ্ণ কাৰ্য্যৰ চিত্ৰণ কৰা হৈছে। বাওঁফালে জীৱ-জন্তু হত্যা কৰি জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰাসকলক নৰকত অত্যাচাৰ কৰা, জীৱন্তে ৰান্ধি, কাটি বা জ্বলি থকা ঘৰত পেলাই দিয়া শাস্তি চিত্ৰিত কৰা হৈছে।

তথ্য উৎস

1. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 35-36.
2. UNESCO World Heritage Centre 2024.
3. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 4.
4. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 192.
5. Guinness 2014.
6. Hitchcock & Darma Putra 2016, পৃষ্ঠা. 263.
7. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 13.
8. Moens 1951, পৃষ্ঠা. 12, 64.
9. Raffles 1830, পৃষ্ঠা. 31.
10. Revianur 2018, পৃষ্ঠা. 577.
11. De Casparis 1981, পৃষ্ঠা. 70, 83.
12. Indonesian Embassy in The Hague 2012.
13. Soekmono 1981, পৃষ্ঠা. 46.
14. Walubi 2023.
15. Troll et al. 2015.
16. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 1.
17. Krom 1927, পৃষ্ঠা. 15.
18. Moens 1951, পৃষ্ঠা. 2.
19. Anom 2005, পৃষ্ঠা. 248–249.
20. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 3.
21. Murwanto et al. 2004.
22. Anom 2005, পৃষ্ঠা. 249.
23. Dumarçay 1991, পৃষ্ঠা. 1–2.
24. Dumarçay 1991, পৃষ্ঠা. 2.
25. Van der Meulen 1977, পৃষ্ঠা. 92–93.
26. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 9.
27. Dumarçay 1991, পৃষ্ঠা. 4, 52.
28. Munoz 2007, পৃষ্ঠা. 143-144.
29. Dumarçay 1991, পৃষ্ঠা. 4.
30. Miksic 1990, পৃষ্ঠা. 25, 46.
31. Van der Meulen 1979, পৃষ্ঠা. 41.
32. Van der Meulen 1979, পৃষ্ঠা. 40-41.
33. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 10.
34. Hall 1956, পৃষ্ঠা. 354.
35. Jordaan 1993, পৃষ্ঠা. 21.
36. Wacana Nusantara 2015.
37. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 4–5.
38. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 5.
39. British Museum 2023.
40. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 6.
41. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 5–6.
42. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 42.
43. Anom 2005, পৃষ্ঠা. 47.
44. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 193.
45. Miksic, Tranchini & Tranchini 1996, পৃষ্ঠা. 29.
46. Anom 2005, পৃষ্ঠা. 48.
47. UNESCO 2004.
48. Vogel 1913, পৃষ্ঠা. 421-422.
49. Anom 2005, পৃষ্ঠা. 49.
50. PBS.
51. Voute 1973, পৃষ্ঠা. 113–130.
52. United Nations 1980, পৃষ্ঠা. 12414-12422.
53. UNESCO 1999, পৃষ্ঠা. 7.
54. The Jakarta Post 2018.
55. Dumarçay 2005, পৃষ্ঠা. 10.
56. Miksic 1990, পৃষ্ঠা. 46.
57. Wayman 1981, পৃষ্ঠা. 139-172.
58. Vaisutis 2007, পৃষ্ঠা. 168.
59. Soekmono 1981, পৃষ্ঠা. 87.
60. Dinas Pariwisata dan Budaya Provinsi Jawa Barat 2012.
61. Anom, Sugiyanti & Hasibuan 1996, পৃষ্ঠা. 87.
62. Haryono 2011, পৃষ্ঠা. 14.
63. Tartakov.
64. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 17.
65. Ferschin & Gramelhofer 2004, পৃষ্ঠা. 181–186.
66. Kompas 2000.
67. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 18.
68. Chemburkar 2016, পৃষ্ঠা. 191-210.
69. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 16.
70. Dumarçay 2005, পৃষ্ঠা. 60.
71. Dumarçay 1986, পৃষ্ঠা. 28.
72. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 14.
73. Dumarçay 1986, পৃষ্ঠা. 32.
74. Voûte & Long 2008.
75. Atmadi 1988.
76. Situngkir 2010, পৃষ্ঠা. 1–9.
77. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 38.
78. Buddhist Travel 2008.
79. De Casparis 1992, পৃষ্ঠা. 149.
80. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 233–279.
81. Zin 2014, পৃষ্ঠা. 287.
82. Haddon 1920, পৃষ্ঠা. 101–104.
83. The Borobudur Ship Expedition 2003.
84. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 20.
85. Nagaoka 2016, পৃষ্ঠা. 3.
86. Bloembergen & Eickhoff 2020, পৃষ্ঠা. 250.
87. Santiko 2016, পৃষ্ঠা. 130.
88. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 21.
89. Kempers 1976, পৃষ্ঠা. 92-102.
90. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 26.
91. Encyclopædia Britannica 2011.
92. Buswell 2004, পৃষ্ঠা. 36.
93. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 29.
94. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 32.
95. Fontein 2012, পৃষ্ঠা. 17-25.
96. Fontein 1967, পৃষ্ঠা. 6.
97. Soekmono 1976, পৃষ্ঠা. 35.
98. Woodward 1979, পৃষ্ঠা. 302.
99. Bloembergen & Monquil 2022, পৃষ্ঠা. 3.
100. BBC 2014.
101. Muryanto 2014.
102. De Casparis 1966, পৃষ্ঠা. 547-548.
103. Bucknell & Stuart-Fox 1995.
104. Van Lohuizen-de Leeuw 1965, পৃষ্ঠা. 391, 413-416.
105. Vaisutis 2007, পৃষ্ঠা. 856.
106. Walubi 2002.
107. Madyansyah 2023.
108. Fitriana 2023.
109. Sudiarno 2016.
110. Hampton 2005, পৃষ্ঠা. 739.
111. Hampton 2005, পৃষ্ঠা. 752–753.
112. Antara 2012.
113. Republic of Indonesia 2002, পৃষ্ঠা. 1-26.
114. Antara 2010.
115. Nagaoka 2016, পৃষ্ঠা. 99.
116. The Jakarta Globe 2010.
117. Naibaho 2010.
118. The Jakarta Post 2011.
119. Wahyuni 2011.
120. UNESCO Jakarta 2012.
121. The Jakarta Globe 2012.
122. The Jakarta Globe 2014.
123. Bloembergen & Eickhoff 2015, পৃষ্ঠা. 91– 92.
124. The Miami Herald 1985.
125. Crouch 2002, পৃষ্ঠা. 14.
126. Berger 2006.
127. The Straits Times 2014.
128. Fitriana 2014.
129. Asdhiana 2015.
130. Watson 2023.
131. Antara 2023.
132. Wood 2011, পৃষ্ঠা. 38.
133. Museum of World Religions, Taipei.
134. Buddhanet 2002.
135. Wonderful Indonesia 2013.
136. Landon 1836, পৃষ্ঠা. 39.

উদ্ধৃত ৰচনাসমূহ

গ্ৰন্থৰাজি

• Anom, I.G.N.; Sugiyanti, Sri; Hasibuan, Hadniwati (1996). Ibrahim, Maulana; Samidi. eds (id ভাষাত). Hasil Pemugaran dan Temuan Benda Cagar Budaya PJP I. Direktorat Jenderal Kebudayaan. https://books.google.com/books?id=BjXkCgAAQBAJ&q=Punden+Berundak+Cipari&pg=PA87. 
• Anom, I.G.N., ed (2005). The Restoration of Borobudur. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. ISBN 92-3-103940-7. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000143333। আহৰণ কৰা হৈছে: December 21, 2023. 
• Atmadi, Parmono (1988). Some Architectural Design Principles of Temples in Java: A study through the buildings projection on the reliefs of Borobudur temple. প্ৰকাশক Yogyakarta: Gajah Mada University Press. ISBN 979-420-085-9. 
• Bloembergen, Marieke; Eickhoff, Martijn (2015). Falser, M. ed. Save Borobudur! The Moral Dynamics of Heritage Formation in Indonesia across Orders and Borders, 1930s–1980s. In Cultural Heritage as Civilizing Mission. Springer. পৃষ্ঠা. 83–119. ISBN 978-3-319-13637-0. 
• Bloembergen, Marieke; Eickhoff, Martijn (2020). The Politics of Heritage in Indonesia A Cultural History. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-61475-7. 
• Bucknell, Roderick S.; Stuart-Fox, Martin (1995). "Chapter 1: Meditation and Symbolism". The Twilight Language: Explorations in Buddhist Meditation and Symbolism. প্ৰকাশক UK: Routledge. ISBN 0-7007-0234-2. 
• Buswell, Robert E., ed (2004). Encyclopedia of Buddhism. Macmillan Reference USA. ISBN 0-02-865718-7. 
• Chemburkar, Swati (2016). Acri, Andrea. ed. Borobudur's Pāla Forebear? A Field Note from Kesariya, Bihar, India. In Esoteric Buddhism in Mediaeval Maritime Asia; Networks of Masters, Texts, Icons. ISEAS–Yusof Ishak Institute. পৃষ্ঠা. 191–210. ISBN 9789814695091. https://www.cambridge.org/core/books/esoteric-buddhism-in-mediaeval-maritime-asia/A5B46A561DC9C3AB31FEB133BFEE7763. 
• De Casparis, Johannes Gijsbertu (1966). Malalasekera, G. P.. ed. Barabudur, in: Encyclopedia of Buddhism, volume II. The Government of Ceylon. পৃষ্ঠা. 545–549. 
• Cirtek, Peter (2019). Borobudur. Appearance of a Universe (2nd সম্পাদনা). প্ৰকাশক Hamburg: Monsun Verlag. ISBN 978-3-940429-09-4. 
• Dumarçay, Jacques (1986). Borobudur. trans. and ed. by Michael Smithies (1st সম্পাদনা). প্ৰকাশক Singapore: Oxford University Press. ISBN 0-19-580379-5. 
• Dumarçay, Jacques (1991). Borobudur. trans. and ed. by Michael Smithies (2nd সম্পাদনা). প্ৰকাশক Singapore: Oxford University Press. ISBN 0-19-588550-3. 
• Dumarçay, Jacques (2005). Construction Techniques in South and Southeast Asia, A History. trans. by Barbara Silverstone, Raphaelle Dedourge. প্ৰকাশক Leiden: Brill. ISBN 90-04-14126-X. 
• Ferschin, Peter; Gramelhofer, Andreas (2004). "Proceedings. Eighth International Conference on Information Visualisation, 2004. IV 2004". IEEE. pp. 181–186. doi:10.1109/IV.2004.1320142. ISBN 0-7695-2177-0. 
• Fontein, Jan (1967). The pilgrimage of Sudhana : a study of Gandavyuha illustrations in China, Japan and Java. Mouton & Co. ISBN 978-3-11-156269-8. 
• Fontein, Jan (2012). Entering the Dharmadhātu, A Study of the Gandavyūha Reliefs of Borobudur. Brill. ISBN 978-90-04-22348-6. 
• "Barabudur: History and Significance of a Buddhist Monument". প্ৰকাশক Berkeley: University of California. 1981. ISBN 0-89581-151-0. 

• De Casparis, Johannes Gijsbertu (1981). "Barabudur: History and Significance of a Buddhist Monument". 
• Wayman, Alex (1981). "Reflections on the Theory of Barabudur as a Mandala". pp. 139–172. 

• Haddon, A. C. (1920). The Outriggers of Indonesian Canoes. প্ৰকাশক London: Royal Anthropological Institute of Ireland and Great Britain. OCLC 222264503. http://www.survivorlibrary.com/library/the_outriggers_of_indonesian_canoes_1920.pdf. 
• Haryono, Timbul (2011) (id ভাষাত). Sendratari mahakarya Borobudur. Kepustakaan Populer Gramedia. ISBN 978-979-9103-33-8. https://books.google.com/books?id=I4hFie9yqtEC&q=Punden+Berundak+Borobudur. 
• Hitchcock, Michael; Darma Putra, I. Nyoman (2016). "Prambanan and Borobudur: Managing tourism and conservation in Indonesia". In King, Victor T.. UNESCO in Southeast Asia World Heritage Sites in Comparative Perspective. NIAS Press. পৃষ্ঠা. 258–273. ISBN 978-87-7694-667-8. https://research.gold.ac.uk/id/eprint/13841/6/Borobudur%20and%20Prambanan%20Paper.pdf. 
• Jordaan, Roy E. (1993). Imagine Buddha in Prambanan: Reconsidering the Buddhist Background of the Loro Jonggrang Temple Complex. Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Ocenanië, Rijksuniversiteit te Leiden. ISBN 90-73084-08-3. 
• Kempers, Bernet (1976). Ageless Borobudur: Buddhist mystery in stone, decay and restoration, Mendut and Pawon, folklife in ancient Java. প্ৰকাশক Wassenaar: Servire. ISBN 90-6077-553-8. OCLC 66207713. 
• Krom, N.J. (1927). Borobudur, Archaeological Description, vol. I. প্ৰকাশক The Hague: Nijhoff. OCLC 5964215. https://archive.org/details/dli.ernet.12193/page/n3/mode/2up। আহৰণ কৰা হৈছে: 31 December 2023. 
• Landon, Letitia Elizabeth (1836). Fisher's Drawing Room Scrap Book. Fisher, Son & Co.. OCLC 832519854. https://play.google.com/books/reader?id=2dBbAAAAQAAJ&pg=GBS.PA98. 
• Miksic, John (1990). Borobudur: Golden Tales of the Buddhas. Tuttle Publishing. ISBN 0-87773-906-4. 
• Miksic, John; Tranchini, Marcello; Tranchini, Anita (1996). Borobudur: Golden Tales of the Buddhas. Tuttle publishing. ISBN 978-0-945971-90-0. https://books.google.com/books?id=MVoZGA2yfywC&q=dvarapala+borobudur+dagi&pg=PA29। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 April 2012. 
• Munoz, Paul Michel (2007). Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula. Didier Millet. ISBN 978-981-4155-67-0. 
• Nagaoka, M (2016). Cultural Landscape Management at Borobudur, Indonesia. Springer. ISBN 978-3-319-42045-5. 
• Raffles, Thomas Stamford [1830] (2015). The History of Java, v. 1-2, 2nd, John Murray (publishing house). OCLC 578699780 সম্পৰ্কীয় তথ্য গুটেনবাৰ্গ প্ৰকল্পত চাওক।
• Revianur, A. (2018). Budianta, Melani; Budiman, Manneke; Kusno, Abidin et al.. eds. Forms and types of Borobudur's stupas. In Cultural Dynamics in a Globalized World. Taylor & Francis. পৃষ্ঠা. 577–584. ISBN 978-1-138-62664-5. 
• Soekmono, Raden (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. প্ৰকাশক Paris: Unesco Press. ISBN 92-3-101292-4. http://unesdoc.unesco.org/images/0002/000200/020097E.pdf#search=%22soekmono%20chandi%20borobudur%22। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2008. 
• Soekmono, Raden (1981). Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2 (3rd সম্পাদনা). প্ৰকাশক Yogyakarta: Penerbit Kanisius. Archived from the original on December 21, 2023. https://web.archive.org/web/20231221212930/https://staffnew.uny.ac.id/upload/131782844/pendidikan/pengantar-sejarah-kebudayaan-indonesia-2.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: December 21, 2023. 
• Vaisutis, Justine (2007). Indonesia. Lonely Planet. ISBN 978-1-74104-435-5. 
• Voûte, Caesar; Long, Mark (2008). Borobudur: Pyramid of the Cosmic Buddha. D.K. Printworld Ltd. ISBN 978-8-12460-403-8. OCLC 229446531. http://www.borobudur.tv/book_promo.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2008. 
• Wood, Michael (2011). "Chapter 2: Archaeology, National Histories, and National Borders in Southeast Asia". In Clad, James; McDonald, Sean M.; Vaughan, Bruce. The Borderlands of Southeast Asia. NDU Press. ISBN 978-1-78039-922-5. https://books.google.com/books?id=KzSjL7vxFpcC. 

গৱেষণা পত্ৰিকাৰ প্ৰবন্ধ

• Berger, Sebastien (30 May 2006). "An ancient wonder reduced to rubble". The Sydney Morning Herald. http://www.smh.com.au/news/world/an-ancient-wonder-reduced-to-rubble/2006/05/29/1148754940170.html. 
• Bloembergen, M.; Monquil, M. (2022). "A fragmented Provenance Report regarding Four Buddha heads gifted by Artis in the NMVW and the social lives of Borobudur". PPROCE Provenance Reports (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) খণ্ড 36. https://pure.knaw.nl/ws/portalfiles/portal/496432798/RAP_PPROCE_ProvenanceReport_36_ArtisBuddhaheads_TM_A_5945until5948_v10_v202203.pdf. 
• Crouch, Harold (2002). "The Key Determinants of Indonesia's Political Future". Trends in Southeast Asia খণ্ড 7. ISSN 0219-3213. https://sealionplus.iseas.edu.sg/nodes/view/22630?keywords=. 
• De Casparis, J.G. (1992). "Review of The law of cause and effect in ancient Java, by J. Fontein". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde খণ্ড 148 (1): 148–151. 
• Hall, D.G.E. (1956). "Problems of Indonesian Historiography". Pacific Affairs খণ্ড 38 (3/4): 353–359. doi:10.2307/2754037. 
• Hampton, Mark P. (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". Annals of Tourism Research খণ্ড 32 (3): 735–759. doi:10.1016/j.annals.2004.10.010. 
• Van Lohuizen-de Leeuw, J.E. (1965). "The Dhyani-Buddhas of Barabudur". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia খণ্ড 121 (4): 389–416. doi:10.1163/22134379-90002949. https://brill.com/view/journals/bki/121/4/article-p389_1.xml?language=en. 
• Moens, J. L. (1951). trans. by Mark Long. "Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang". Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde deel LXXXIV, aflevering 3, jaarg. P.[326]-386 (Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen): 1–109. OCLC 69201320. http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf. 
• Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S.; Lavigne, F. (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". The Holocene খণ্ড 14 (3): 459–463. doi:10.1191/0959683604hl721rr. 
• Santiko, Hariani (2016). "Identification of Karmawibbanga Reliefs at Candi Borobudur". AMERTA, Jurnal Penelitian Dan Pengembangan Arkeologi খণ্ড 34 (2): 129–137. doi:10.24832/amt.v34i2.179. https://jurnalarkeologi.kemdikbud.go.id/index.php/amerta/article/view/179. 
• Situngkir, H. (2010). "Borobudur Was Built Algorithmically". BFI Working Paper Series WP-9-2010 (Bandung Fe Institute): 1–9. 
• Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (2015-03-01). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography খণ্ড 97 (1): 137–166. doi:10.1111/geoa.12099. ISSN 0435-3676. 
• "Agreement concerning the voluntary contributions to be given for the execution of the project to preserve Borobudur". United Nations Treaty Series খণ্ড 865 (1973): 12414–12422. 1980. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20865/volume-865-I-12422-English.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 January 2024. 
• Van der Meulen, W. J. (1977). "In Search of "Ho-Ling"". Indonesia খণ্ড 23 (23): 87–112. doi:10.2307/3350886. http://cip.cornell.edu/DPubS?service=UI&version=1.0&verb=Display&handle=seap.indo/1107118718. 
• Van der Meulen, W. J. (1979). "King Sañjaya and His Successors". Indonesia খণ্ড 28 (28): 17–54. doi:10.2307/3350894. http://cip.cornell.edu/DPubS?service=UI&version=1.0&verb=Display&handle=seap.indo/1107121629. 
• Vogel, J. Ph. (1913). "The Borobudur Restored". Journal of the Royal Asiatic Society খণ্ড 45 (2): 421–422. doi:10.1017/S0035869X00044798. 
• Voute, Caesar (1973). "The Restoration and Conservation Project of Borobudur Temple, Indonesia. Planning: Research: Design". Studies in Conservation খণ্ড 18 (3): 113–130. doi:10.2307/1505654. 
• Woodward, Hiram W. Jr. (1979). "Acquisition". Critical Inquiry খণ্ড 6 (2): 291–303. doi:10.1086/448048. 
• Zin, Monika (2014). "Imagery of Hell in South, South East and Central Asia". Rocznik Orientalistyczny খণ্ড LXVII (1): 269–296. ISSN 0080-3545. https://journals.pan.pl/dlibra/show-content?id=82242. 

বাতৰি-কাকত আৰু অনলাইন উৎস

• "Covered in volcanic ash, Borobudur closed temporarily". Antara. 6 November 2010. http://antaranews.com/en/news/1289042983/covered-in-volcanic-ash-borobudur-closed-temporarily। আহৰণ কৰা হৈছে: 6 November 2010. 
• "Candi Borobudur dicatatkan di Guinness World Records" (id ভাষাত). Antara. 5 July 2012. http://www.antaranews.com/berita/319963/candi-borobudur-dicatatkan-di-guinness-world-records। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 July 2012. 
• Antara (11 October 2023). "Borobudur Temple: Govt targets 2 mln visitors per year". https://en.antaranews.com/news/295917/borobudur-temple-govt-targets-2-mln-visitors-per-year. 
• Asdhiana, I Made (6 March 2015). "Tangga Candi Borobudur Dilapisi Karet" (id ভাষাত). http://travel.kompas.com/read/2015/03/06/182500327/Tangga.Candi.Borobudur.Dilapisi.Karet. 
• "Borobudur Buddha head". BBC. http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/objects/CPbWMMoFSnmUlSHF3dkf5A#। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 August 2014. "A History of The World, The British Museum" 
• "Figure of Buddha head; globular head and full rounded features. Made of volcanic stone". British Museum. https://www.britishmuseum.org/collection/object/A_1859-1228-176। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-10-24. 
• "Buddhism in Indonesia". Buddhanet. 2002. Archived from the original on 12 November 2020. https://web.archive.org/web/20201112012248/http://www.buddhanet.net/e-learning/buddhistworld/indo-txt.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 May 2015. 
• "Borobudur". Buddhist Travel. 2008. http://www.buddhistravel.com/index.php?id=86,377,0,0,1,0। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 November 2011. 
• "Pangguyangan" (id ভাষাত). Dinas Pariwisata dan Budaya Provinsi Jawa Barat. Archived from the original on 24 December 2019. https://web.archive.org/web/20191224184236/http://www.disparbud.jabarprov.go.id/wisata/dest-det.php?id=878&lang=id। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 May 2017. 
• "Jataka". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/301580/Jataka। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 December 2011. 
• Fitriana, Ika (19 November 2014). "Tangga Candi Borobudur Mulai Dilapisi Kayu" (id ভাষাত). http://regional.kompas.com/read/2014/11/19/18133321/Tangga.Candi.Borobudur.Mulai.Dilapisi.Kayu. 
• Fitriana, Ika (4 June 2023). "Saat Ribuan Lampion Waisak Diterbangkan di Langit Borobudur" (id ভাষাত). https://regional.kompas.com/read/2023/06/04/204612978/saat-ribuan-lampion-waisak-diterbangkan-di-langit-borobudur. 
• "Largest Buddhist temple". Guinness World Records. Guinness World Records. http://www.guinnessworldrecords.com/records-3000/largest-buddhist-temple/। আহৰণ কৰা হৈছে: 27 January 2014. 
• "Borobudur" (id ভাষাত). Indonesian Embassy in The Hague. 21 December 2012. Archived from the original on November 6, 2014. https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur। আহৰণ কৰা হৈছে: July 24, 2014. 
• "Borobudur Pernah Salah Desain" (id ভাষাত). 7 April 2000. http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/07/dikbud/boro09.htm. 
• "Saving Borobudur". PBS. https://www.pbs.org/treasuresoftheworld/borobudur/blevel_1/b6_saving.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 21 July 2014. 
• Madyansyah, Muhammad Marjan (22 July 2023). "Pradaksina, Ribuan Umat Buddha Enam Negara Mengitari Borobudur" (id ভাষাত). Kementerian Agamakemenag.go.id. https://kemenag.go.id/nasional/pradaksina-ribuan-umat-buddha-enam-negara-mengitari-borobudur-lt1ku। আহৰণ কৰা হৈছে: 2024-03-17. 
• Muryanto, Bambang (20 November 2014). "Buddhas to be reunited with their heads". The Jakarta Post. https://www.thejakartapost.com/news/2014/11/20/buddhas-be-reunited-with-their-heads.html. 
• "The Greatest Sacred Buildings". Museum of World Religions, Taipei. Archived from the original on 7 February 2017. https://web.archive.org/web/20170207105433/http://www.mwr.org.tw/content_en/exhibitions/permanent-exhibition/sub_12.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 May 2015. 
• Naibaho, Juang (7 November 2010). "Inilah Foto-foto Kerusakan Candi" (id ভাষাত). Tribun News. http://www.tribunnews.com/2010/11/07/inilah-foto-foto-kerusakan-candi-borobudur। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 November 2010. 
• Republic of Indonesia (2002). "Periodic Reporting Exercise on the Application of the World Heritage Convention, State of Conservation of the World Heritage Properties in the Asia-Pacific Region Section II, Borobudur Temple". UNESCOwhc.unesco.org. পৃষ্ঠাসমূহ: 1–26. https://whc.unesco.org/archive/periodicreporting/apa/cycle01/section2/592.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 5 January 2024. 
• Sudiarno, Tarko (25 May 2016). "Photo: Waisak prayers, processions in pursuit of enlightenment" (en ভাষাত). https://www.thejakartapost.com/multimedia/2016/05/25/waisak-prayers-processions-in-pursuit-of-enlightenment.html. 
• Tartakov, Gary Michael. "Lecture 17: Sherman Lee's History of Far Eastern Art (Indonesia and Cambodja)". Lecture notes for Asian Art and Architecture: Art & Design 382/582. Iowa State University. http://www.public.iastate.edu/~tart/arth382/lecture17.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2008. 
• "The Borobudur Ship Expedition, Indonesia to Africa 2003–2004". The Borobudur Ship Expedition. 2003. http://www.borobudurshipexpedition.com/index.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 December 2011. 
• "Borobudur Temple Forced to Close While Workers Remove Merapi Ash". The Jakarta Globe. 7 November 2010. http://www.thejakartaglobe.com/home/borobudur-temple-forced-to-close-while-workers-remove-merapi-ash/405343। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 November 2010. 
• "Germany Supports Safeguarding of Borobudur". The Jakarta Globe. 12 June 2012. http://www.thejakartaglobe.com/news/germany-supports-safeguarding-of-borobudur/523717। আহৰণ কৰা হৈছে: 28 June 2012. 
• "Borobudur, Other Sites, Closed After Mount Kelud Eruption". The Jakarta Globe. 14 February 2014. http://www.thejakartaglobe.com/news/borobudur-other-sites-closed-after-mount-kelud-eruption/. 
• "Borobudur's post-Merapi eruption rehabilitating may take three years: Official". The Jakarta Post. 17 February 2011. Archived from the original on 16 January 2016. https://web.archive.org/web/20160116230820/http://www.thejakartapost.com/news/2011/02/17/borobudur%E2%80%99s-postmerapi-eruption-rehabilitating-may-take-three-years-official.html. 
• "UI archaeology professor weighs in on Borobudur's 'chattra' restoration" (en ভাষাত). The Jakarta Post. 20 January 2018. http://www.thejakartapost.com/travel/2018/01/19/ui-archaeology-professor-weighs-in-on-borobudurs-chattra-restoration.html. 
• The Straits Times (23 August 2014). "Indonesia's police on alert over apparent ISIS terror threat to Borobudur Temple". https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/indonesias-police-on-alert-over-apparent-isis-terror-threat-to-borobudur-temple. 
• "1,100-Year-Old Buddhist Temple Wrecked By Bombs in Indonesia". The Miami Herald. 22 January 1985. Archived from the original on 31 March 2019. https://web.archive.org/web/20190331014119/http://nl.newsbank.com/nl-search/we/Archives?p_product=MH&s_site=miami&p_multi=MH&p_theme=realcities&p_action=search&p_maxdocs=200&p_topdoc=1&p_text_direct-0=0EB3619008FD4B9F&p_field_direct-0=document_id&p_perpage=10&p_sort=YMD_date:D&s_trackval=GooglePM. 
• "Cultural heritage and partnership". UNESCO. 1999. http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001163/116321Eo.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2008. 
• "UNESCO experts mission to Prambanan and Borobudur Heritage Sites" (Press release). UNESCO. 31 August 2004. 
• "Borobudur Temple Compounds". UNESCO World Heritage Centre. UNESCO. 2024. https://whc.unesco.org/en/list/592। আহৰণ কৰা হৈছে: 3 January 2024. 
• "Stone Conservation Workshop, Borobudur, Central Java, Indonesia, 11-12 January 2012 funded by the Federal Republic of Germany". UNESCO Jakarta. 16 January 2012. http://www.unesco.org/new/en/jakarta/about-this-office/single-view/news/stone_conservation_workshop_borobudur_central_java_indone/। আহৰণ কৰা হৈছে: 8 September 2017. 
• Wahyuni, Sri (28 June 2011). "Borobudur clean-up to finish in November". The Jakarta Post. http://www.thejakartapost.com/news/2011/06/28/borobudur-clean-finish-november.html. 
• "Candi Borobudur, Bentuk dan Perlambang". Wacana Nusantara. 23 September 2015. Archived from the original on 5 March 2016. https://web.archive.org/web/20160305094754/http://www.wacananusantara.org/candi-borobudur/। আহৰণ কৰা হৈছে: 16 April 2024. 
• "Borobudur: Candi Berbukit Kebajikan". Walubi. 2023. http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml। আহৰণ কৰা হৈছে: December 9, 2009. 
• "The Meaning of Procession". Waisak. Walubi (Buddhist Council of Indonesia). http://www.walubi.or.id/waisak/waisak_emakna_prosesi.shtml। আহৰণ কৰা হৈছে: 28 December 2008. 
• Watson, Penny (19 December 2023). "How world's largest Buddhist temple in Indonesia has been reborn". Bangkok Post. https://www.bangkokpost.com/world/2708661. 
• "Vesak Festival: A Truly Sacred Experience". Wonderful Indonesia. 2013. http://www.indonesia.travel/en/destination/233/borobudur/article/7/vesak-festival-a-truly-sacred-experience। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 May 2015. 

অধিক পঢ়ক

• Gomez, Luis O.; Woodward, Hiram W. (1981). Barabudur, history and significance of a Buddhist monument. presented at the Int. Conf. on Borobudur, University of Michigan, 16–17 May 1974. প্ৰকাশক Berkeley: Asian Humanities Press. ISBN 0-89581-151-0. 
• John Miksic (1999). The Mysteries of Borobudur. প্ৰকাশক Hongkong: Periplus. ISBN 962-593-198-8. 
• Morton III, W. Brown (January 1983). "Indonesia Rescues Ancient Borobudur". National Geographic (magazine) খণ্ড 163 (1): 126–142. ISSN 0027-9358. OCLC 643483454. 
• Adrian Snodgrass (1985). The symbolism of the stupa. Southeast Asia Program. প্ৰকাশক Ithaca, N.Y.: Cornell University. ISBN 0-87727-700-1. 
• Klokke, Marijke. Borobudur a Mandala? IIAS Yearbook 1995, pp.  207.
• Levin, Cecelia. "Enshrouded in Dharma and Artha: The Narrative Sequence of Borobudur's First Gallery Wall." In Materializing Southeast Asia's Past: Selected Papers from the 12th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, edited by Klokke Marijke J. and Degroot Véronique, 27-40. SINGAPORE: NUS Press, 2013. Accessed June 17, 2020. সাঁচ:Jstor.
• Sundberg, Jeffrey Roger. "Considerations on the Dating of the Barabuḍur Stūpa." Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde 162, no. 1 (2006): 95–132. Accessed June 17, 2020. সাঁচ:Jstor.

বাহ্যিক সংযোগ

• বৰোবুদুৰ, প্ৰম্বানন আৰু ৰাটু বকো পাৰ্কৰ অফিচিয়েল ছাইট
• বৰবুদুৰ মন্দিৰ চৌহদৰ চুটি তথ্যচিত্ৰ, ইউনেস্কো আৰু এন এইচ কেৰ
• লাৰ্নিং ফ্ৰম বৰোবুদুৰ তথ্যচিত্ৰ ইউটিউবত বৰোবুদুৰৰ জাতক, ললিতবিস্তাৰ আৰু গণ্ডব্যূহৰ আখ্যানমূলক ভাস্কৰ্যৰ কাহিনী
• বড়োবুদুৰৰ বিষয়ে অষ্ট্ৰেলিয়ান ৰাষ্ট্ৰীয় বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গৱেষণা প্ৰকল্প
• বৰোবুদুৰৰ লুকাই থকা ভিত্তিৰ বিশ্লেষণ
• গ্লোবেল হেৰিটেজ নেটৱৰ্কত বৰোবুদুৰ
• 360° ভাৰ্চুৱেল ভ্ৰমণ, ইণ্ডোনেছিয়াৰ বৌদ্ধ সম্প্ৰদায়ৰ গাইডেন্স মহানিৰ্দেশনা