মালিৰ নাৰী

মাৰিয়েম,মালিৰ ডগন উপত্যকাৰ কানি কম্বোলেৰ এগৰাকী পেউল ছোৱালী।

জাতিগত সম্প্ৰদায়ৰ বিভিন্ন পৰম্পৰাৰ জটিল আন্তঃক্ৰিয়া, মহান ছাহেলিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ উত্থান-পতন, ফৰাচী ঔপনিৱেশিক শাসন, স্বাধীনতা, নগৰায়ন, আৰু উত্তৰ-ঔপনিৱেশিক সংঘাত আৰু প্ৰগতিৰ ফলত মালিৰ নাৰীৰ (ইংৰাজী: Women in Mali) মৰ্যাদা আৰু সামাজিক ভূমিকা গঢ় লৈ উঠিছে। মালিৰ আধাতকৈও কম জনসংখ্যা গঠন কৰা মালিয়ান মহিলাসকল কেতিয়াবা মেট্ৰিলিনিয়াল সমাজৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ আহিছে যদিও এই বৃহৎ পৰিমাণে গ্ৰাম্য, কৃষিভিত্তিক সমাজখনৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক গাঁথনিৰ বাবে সদায় গুৰুত্বপূৰ্ণ হিচাপে পৰিগণিত হৈ আহিছে।

ইয়াৰ উপৰিও ধৰ্মক লৈ হোৱা সংঘাতৰ ফলত তেওঁলোকৰ ভূমিকা গঢ় লৈ উঠিছে, কিয়নো ১১০০–১৯০০ চনৰ সময়ছোৱাত এনিমিষ্ট সমাজসমূহে ক্ৰমান্বয়ে ইছলামৰ ঠাই ল’লে। শেহতীয়া বছৰবোৰত ধৰ্মীয় মৌলবাদৰ উত্থানে মহিলাৰ মংগলৰ প্ৰতি ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে।^[1]

মালিত মহিলাসকলে সন্মুখীন হোৱা সমসাময়িক সমস্যাসমূহৰ ভিতৰত নাৰীৰ বিৰুদ্ধে হিংসাৰ হাৰ অধিক৷^[2] ইয়াৰ লগতে বাল্যবিবাহ^[3] আৰু মহিলাৰ যৌনাংগ বিকৃতকৰণ আদি অন্তৰ্ভুক্ত।^[4]

সাংস্কৃতিক পটভূমি

মালি পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ এখন ভূমি আবদ্ধ দেশ। ১৯৬০ চনত ফ্ৰান্সৰ পৰা মালিয়ে স্বাধীনতা লাভ কৰে। উত্তৰ মালিৰ সংঘাতে দেশখনক অস্থিৰ কৰি পেলাইছিল। মালিৰ বাসিন্দা ১.৮ নিযুততকৈও অধিক আৰু ই জাতিগতভাৱে বৈচিত্ৰ্যময় আৰু ই তলত দিয়া গোটসমূহৰ দ্বাৰা গঠিত: বাম্বাৰা ৩৪.১%, ফুলানী (পেউল) ১৪.৭%, চাৰাকোলে ১০.৮%, চেনুফো ১০.৫%, ডগন ৮.৯%, মালিংকে ৮.৭%, ববো ২.৯%, ছংহাই ১.৬%, টুয়াৰেগ ০.৯%, অন্যান্য মালিয়ান ৬.১%৷ পশ্চিম আফ্ৰিকান ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক সম্প্ৰদায়ৰ সদস্য ০.৩%, আৰু অন্যান্য ০.৪%। জনসংখ্যাৰ বিপুল সংখ্যকে ইছলাম ধৰ্ম অনুসৰণ কৰে। নগৰায়নৰ হাৰ ৪২.৪%। প্ৰজননৰ হাৰ প্ৰায় ৬ টা সন্তান/মহিলা, যিটো বিশ্বৰ ভিতৰতে সৰ্বাধিক।^[5]

শিক্ষা

স্কুললৈ যোৱা মালিয়ান ছোৱালী

মালিৰ গ্ৰাম্য বজাৰত মহিলা

মালিত কাপোৰ ধোৱা মহিলা।

ছয় বছৰৰ পৰা ১৫ বছৰ বয়সলৈকে শিক্ষা বাধ্যতামূলক। কিন্তু বহু শিশু স্কুললৈ নাযায়৷ দৰিদ্ৰতা, ল’ৰা শিক্ষাত অগ্ৰাধিকাৰ, বাল্যবিবাহ আৰু যৌন নিৰ্যাতনৰ দৰে কাৰকৰ বাবে সকলো স্তৰতে ছোৱালীৰ নামভৰ্তি ল’ৰাতকৈ কম। ^[6] মহিলাৰ সাক্ষৰতাৰ হাৰ (১৫ বছৰ আৰু তাতকৈ অধিক বয়স) পুৰুষতকৈ যথেষ্ট কম: মহিলাৰ ২২.২%, আনহাতে পুৰুষৰ ৪৫.১% (২০১৫ চনৰ অনুমান মতে)।^[5]

স্বাস্থ্য সেৱা

মালি বিশ্বৰ অন্যতম দৰিদ্ৰ ৰাষ্ট্ৰ৷ ইয়াৰ স্বাস্থ্য তথা অনাময় ব্যৱস্থাৰ দুৰ্বলতাৰ বাবে দেশখনৰ স্বাস্থ্যসেৱা যথেষ্ট প্ৰভাৱিত হৈছে। মহিলাৰ স্বাস্থ্যৰ ওপৰত নেতিবাচক প্ৰভাৱ বিদ্যমান৷ যদিও চৰকাৰে উভয় লিংগৰ প্ৰাপ্তবয়স্কৰ লগতে শিশুৰ লগতে ৰাজসাহায্যযুক্ত চিকিৎসা সেৱা আগবঢ়ায়। মালিৰ সংবিধানে স্বাস্থ্যৰ অধিকাৰৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰে।^[7]নীতি সম্প্ৰদায়ৰ জড়িতকৰণ, খৰচ আদায় আৰু অত্যাৱশ্যকীয় ঔষধৰ উপলব্ধতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি স্বাস্থ্যসেৱা গঢ় লৈ উঠে আৰু ইয়াক স্বাস্থ্য মন্ত্ৰালয়ে প্ৰস্তুত কৰে৷ আনহাতে ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাস্থ্য সঞ্চালকালয়ে কাৰ্যকৰী কৰে।^[7] মালিত মাতৃৰ মৃত্যু আৰু শিশুৰ মৃত্যুৰ হাৰ অতি বেছি। আগতীয়া বিবাহ, পৰিয়াল পৰিকল্পনাৰ অভাৱ, অতি উচ্চ প্ৰজনন ক্ষমতা, মহিলাৰ যৌনাংগ বিকৃত কৰা আদিয়ে মহিলাৰ অসুস্থতাত অৰিহণা যোগাই আহিছে।

পৰিয়াল আইন

বিশেষকৈ বিবাহ বিচ্ছেদ আৰু উত্তৰাধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰত মহিলাৰ সমান মৰ্যাদা আৰু অধিকাৰ নাই। আইনে বহুবিবাহৰ অনুমতি দিয়ে। মহিলাসকল স্বামীৰ কথা মানিবলৈ আইনগতভাৱে বাধ্য আৰু বিবাহ বিচ্ছেদ, সন্তানৰ তত্ত্বাৱধান আৰু উত্তৰাধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে স্পৰ্শকাতৰ। আনকি নাৰীৰ যি সীমিত অধিকাৰ আছে, সেইবোৰো প্ৰায়ে বলবৎ কৰা নহয়৷ শিক্ষা আৰু তথ্যৰ অভাৱৰ লগতে নাৰীক হীন বুলি গণ্য কৰা হয় সাংস্কৃতিক দৃষ্টিভংগীৰ বাবে। আইন অনুসৰি মহিলা, পৰিয়াল আৰু শিশুৰ প্ৰসাৰ মন্ত্ৰালয়ে মহিলাৰ আইনী অধিকাৰ নিশ্চিত কৰাৰ দায়িত্ব লয়।^[7][7]

বিবাহ

মালিত বাল্যবিবাহ সাধাৰণ কথা আৰু ইয়াক শিথিল আইন, আৰু আনকি বৰ্তমানৰ আইনসমূহো বলবৎ নকৰাৰ দ্বাৰা ইন্ধন যোগোৱা হয়। পিতৃ-মাতৃৰ সন্মতি অবিহনে বিবাহপাশত আবদ্ধ হোৱাৰ নূন্যতম বয়স ছোৱালীৰ ১৬ আৰু ল’ৰাৰ ১৮ বছৰ। ১৫ বছৰীয়া ছোৱালীয়ে পিতৃ-মাতৃৰ সন্মতি সাপেক্ষে বিবাহপাশত আবদ্ধ হ'ব পাৰে যদিহে দেৱানী ন্যায়াধীশে অনুমোদন জনায়।^[8]

মালিৰ এটা বেচৰকাৰী সংস্থাই প্ৰতিবেদন আগবঢ়াইছে যে-২০০৫ চনৰ পৰা ২০০৭ চনৰ মে’ মাহৰ ভিতৰত কমেও ১০ গৰাকী ছোৱালীয়ে (কিছুসংখ্যকৰ বয়স ১৩ বছৰৰ তলৰ) আগতীয়া বিবাহৰ ফলত হোৱা চিকিৎসাজনিত জটিলতাৰ বাবে প্ৰাণ হেৰুৱাইছিল। মালিত ১৪ বছৰ বয়সলৈকে প্ৰায় ৭৫% ছোৱালী আৰু ১৫-৪৯ বছৰ বয়সৰ ৮৯% মহিলাই যৌনাংগ বিকৃতি (FGM) কৰা বুলি অনুমান কৰা হৈছে, যিটো প্ৰথাই তেওঁলোকৰ স্বাস্থ্য বিপন্ন কৰে।^[4]

ছোৱালীৰ ওপৰত নিৰ্যাতন আৰু শোষণ

মালিৰ টুয়াৰেগ মহিলা, জানুৱাৰী ২০০৭

ছোৱালীৰ ওপৰত হোৱা নিৰ্যাতনৰ ভিতৰত বাল্যবিবাহ আৰু নাৰীৰ যৌনাংগ বিকৃত কৰা আদি অন্তৰ্ভুক্ত। শিশু নিৰ্যাতন সম্পৰ্কে চৰকাৰী বিস্তৃত পৰিসংখ্যা নাই, যিটো সমস্যা ব্যাপক। শিশুৰ ওপৰত হোৱা নিৰ্যাতন সাধাৰণতে ৰিপ'ৰ্ট কৰা নহয়। সংহতি তথা মানৱীয় কাৰ্য মন্ত্ৰালয়ৰ আৰক্ষী আৰু সমাজ সেৱা বিভাগে শিশু নিৰ্যাতন বা অৱহেলাৰ কিছুমান ৰিপৰ্ট কৰা গোচৰৰ তদন্ত আৰু হস্তক্ষেপ কৰিছে।^[8][9]

মালিত বাল্যবিবাহ অতি প্ৰচলিত৷ গৰিষ্ঠসংখ্যক ছোৱালীয়ে ১৮ বছৰৰ আগতে বিবাহপাশত আবদ্ধ হয়।^[3] বাল্যবিবাহ আৰু শিক্ষাৰ অভাৱৰ লগতে বহুবিবাহৰ মাজত অতি শক্তিশালী সম্পৰ্ক আছে আৰু বাল্য কইনা দ্বিতীয়, তৃতীয় বা চতুৰ্থ পত্নী হোৱাৰ সম্ভাৱনা বেছি।^[3]

২০০৪ চনত ৪৫০টা সাক্ষাৎকাৰ লোৱা চৰকাৰী অধ্যয়নত দেখা গৈছে যে যৌন শোষণৰ বাবে আটাইতকৈ বেছি বিপদত পৰা শিশুসকল হৈছে ১২ৰ পৰা ১৮ বছৰৰ ভিতৰৰ ছোৱালী যিয়ে ৰাজপথৰ ব্যৱসায়ী বা ঘৰুৱা চাকৰ হিচাপে কাম কৰিছিল, বা যিসকল গৃহহীন শিশু বা শিশু সৰবৰাহৰ বলি হৈছিল। জনসংখ্যা আৰু অৰ্থনীতিৰ প্ৰবাহ থকা অঞ্চল যেনে-সীমান্ত অঞ্চল বা পৰিবহন পথত থকা চহৰ বা খনন অঞ্চলত এনে শোষণ বেছিকৈ প্ৰচলিত আছিল। অধ্যয়নটোৱে লক্ষ্য কৰিছে যে যৌন শোষণৰ বেছিভাগ গোচৰেই ৰিপৰ্ট কৰা হোৱা নাছিল আৰু শিশুক সুৰক্ষা দিবলৈ দেশখনে নিজৰ আইন শক্তিশালী কৰাৰ পৰামৰ্শ দিছিল।^[10]

বেশ্যা ব্যৱসায় আৰু সৰবৰাহ

বেশ্যাবৃত্তি বৈধ, কিন্তু তৃতীয় পক্ষৰ কাৰ্য্যকলাপ (ক্ৰয়) অবৈধ।^[11] মালিৰ চহৰসমূহত বেশ্যাবৃত্তি সাধাৰণ আৰু সশস্ত্ৰ সংঘাতৰ বাবে ই বৃদ্ধি পাইছে।^[12]

মালি হৈছে বলপূৰ্বক শ্ৰম আৰু যৌন সৰবৰাহৰ বলি হোৱা প্ৰাপ্তবয়স্ক আৰু শিশুৰ উৎস, ট্ৰেনজিট আৰু গন্তব্যস্থান। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সৰবৰাহৰ তুলনাত আভ্যন্তৰীণ সৰবৰাহ অধিক সাধাৰণ। পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ অন্যান্য দেশ বিশেষকৈ নাইজেৰিয়া আৰু বেনিনৰ মহিলা আৰু ছোৱালীকো মালিত বেশ্যাবৃত্তি আৰু যৌন সৰবৰাহৰ ক্ষেত্ৰত শোষণ কৰা হয়। এই মহিলাসকলক প্ৰায়ে বামাকোত বৈধ চাকৰিৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দি নিযুক্তি দিয়া হয় যদিও তাৰ পিছত চীনৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হোটেলকে ধৰি সমগ্ৰ মালিত যৌন সৰবৰাহৰ ক্ষেত্ৰত শোষণ কৰা হয় আৰু বিশেষকৈ সৰু সৰু খনন সম্প্ৰদায়ত। স্থানীয় আৰক্ষী আৰু জেণ্ডাৰমৰ মাজত দুৰ্নীতি আৰু সহযোগিতাৰ বাতৰি পোৱা গৈছে।^[13]

মহিলাৰ যৌনাংগ বিকৃত কৰা

গ্ৰাম্য অঞ্চলত মহিলাৰ যৌনাংগ বিকৃতি (Female Genital Mutilation, FGM) সাধাৰণতে দেখা যায় আৰু ছমাহৰ পৰা ছয় বছৰৰ ভিতৰৰ ছোৱালীৰ ওপৰত কৰা হয়। ১৪ বছৰ বয়সলৈকে প্ৰায় ৭৫% ছোৱালী আৰু ১৫-৪৯ বছৰ বয়সৰ ৮৯% মহিলাই এফ জি এম কৰা বুলি অনুমান কৰা হৈছে।^[4] ছোৱালীৰ বিবাহ প্ৰায়ে ১৩–১৫ বছৰ বয়সত হয়, গতিকে এই বয়সৰ আগতেই এফ জি এম কৰা হয়।^[14]

২০০৮ চনত চৰকাৰে এফজিএম নিৰ্মূল কৰাৰ বাবে দুটা পৰ্যায়ৰ পৰিকল্পনা আৰম্ভ কৰিছে। এফজিএমৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়া স্থানীয় মানৱ অধিকাৰ সংস্থাসমূহৰ মতে চহৰসমূহত শৈক্ষিক পৰ্যায় (কৰ্মশালা, ভিডিঅ’, আৰু থিয়েটাৰ) অব্যাহত আছে আৰু শিক্ষিত অভিভাৱকৰ শিশুৰ মাজত এফজিএম বহু পৰিমাণে হ্ৰাস পোৱা বুলি জানিব পৰা গৈছে। বহুক্ষেত্ৰত এফজিএম অভ্যাসকাৰীসকলে অন্যান্য আয় সৃষ্টিকাৰী কাৰ্য্যকলাপৰ বিনিময়ত এই প্ৰথা বন্ধ কৰিবলৈ সন্মত হৈছে।^[15] 'নেচনেল কমিটি এগেইনষ্ট ভিলেন্স টুৱাৰ্ডছ ৱমেন'-এ এফজিএমৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়া সকলো বেচৰকাৰী সংস্থাক সংযোগ কৰিছিল,^[10]আৰু এছ'চিয়েচন ফৰ দ্য প্ৰগ্ৰেছ এণ্ড ডিফেন্স অৱ ৱমেন (এপিডিএফ)ৰ সভানেত্ৰী প্ৰাক্তন শিক্ষক সংঘৰ নেত্ৰী ফাটৌমাটা ছাইৰে ডায়াকিটেৰ উচ্চ পৰ্যায়ৰ কামে এই প্ৰচেষ্টাৰ নেতৃত্ব দিছে৷^[16]

মালিত বিশ্বৰ ভিতৰতে এফজিএমৰ হাৰ সৰ্বাধিক৷ আংশিকভাৱে এইটোৱেই যে জনসাধাৰণৰ মাজত এই প্ৰথাৰ প্ৰতি অতি উচ্চ সমৰ্থন আছে: মালিৰ মাত্ৰ ২০% মহিলা আৰু ২১% পুৰুষেহে এই প্ৰথা শেষ হ’ব লাগে বুলি ভাবে। ^[14]

মহিলাৰ প্ৰেচাৰ গোট (Pressure Group)

মালিৰ এগৰাকী বিশিষ্ট ৰাজনীতিবিদ, লেখিকা আৰু কৰ্মী আমিনাটা ট্ৰাওৰে। মালিৰ সামান্য সংখ্যক মহিলা সমাজৰ উচ্চতম স্তৰলৈ উন্নীত হৈছে আৰু তেওঁও তাৰ ভিতৰত অন্যতম।

কেইবাটাও মহিলা অধিকাৰ সংগঠন, যেনে: এছ'চিয়েচন অৱ মালিয়ান উইমেন ল'য়াৰ্ছ, এছ'চিয়েচন অৱ উইমেন ইন ল এণ্ড ডেভেলপমেণ্ট, কালেকটিভ অৱ উইমেনছ এছ'চিয়েচন, আৰু এছ'চিয়েচন ফৰ দ্য ডিফেন্স অৱ ৱমেনছ ৰাইটছ (এছ'চিয়েচন প'ৰ লে প্ৰগ্ৰেছ এট লা ডিফেন্স ডেছ ড্ৰ'ইটছ ডেছ ফেমছ)। Maliennes – APDF), আইনী বৈষম্যসমূহক নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ কাম কৰিছে৷ এই গোটসমূহে মহিলাসকলক আইনী সহায় আগবঢ়াইছিল আৰু মহিলাৰ অধিকাৰৰ প্ৰসাৰৰ বাবে শৈক্ষিক প্ৰসাৰত দণ্ডাধীশ, আৰক্ষী বিষয়া তথা ধৰ্মীয় আৰু পৰম্পৰাগত নেতাসকলক লক্ষ্য কৰি লৈছিল।^[10]

অৰ্থনৈতিক অধিকাৰ আৰু প্ৰৱেশ

মহিলাসকলৰ কৰ্মসংস্থাপন আৰু অৰ্থনৈতিক তথা শৈক্ষিক সুবিধাৰ সুবিধা সীমিত। শ্ৰম আইনত জাতি, লিংগ, ধৰ্ম, ৰাজনৈতিক মতামত, জাতীয়তা বা জাতিগত ভিত্তিত নিয়োগ আৰু বৃত্তিৰ বৈষম্য নিষিদ্ধ কৰা হৈছে; কিন্তু ইয়াক ফলপ্ৰসূভাৱে বলবৎ কৰা নহয়।^[17] মালিৰ বেছিভাগ মহিলাই অনানুষ্ঠানিক খণ্ড আৰু কৃষি কৰ্মত কাম কৰে। আনুষ্ঠানিক খণ্ডৰ প্ৰধান নিয়োগকৰ্তা চৰকাৰে মহিলাসকলক একেধৰণৰ কামৰ বাবে পুৰুষৰ দৰেই দৰমহা দিয়ে বুলি কোৱা হয়, কিন্তু চাকৰিৰ বৰ্ণনাৰ পাৰ্থক্যৰ ফলত দৰমহাৰ বৈষম্যৰ সৃষ্টি হয়।^[17]

২০০৪–০৮ চনত মহিলাৰ মৰ্যাদা বৃদ্ধিৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্য্য পৰিকল্পনাৰ অধীনত চৰকাৰে পুৰুষ আৰু মহিলাৰ মাজত বৈষম্য হ্ৰাস কৰাৰ লগতে পশ্চিম আফ্ৰিকান ৰাষ্ট্ৰৰ অৰ্থনৈতিক সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত আৰু সমগ্ৰ আফ্ৰিকাত মহিলাৰ মাজত সংযোগ সৃষ্টিৰ প্ৰচেষ্টা অব্যাহত ৰাখিছিল।^[10]

ৰাজনীতিত নাৰী

মালিৰ এগৰাকী বিশিষ্ট ৰাজনীতিবিদ, লেখিকা আৰু কৰ্মী হৈছে আমিনাটা ট্ৰাওৰে। মালিৰ সামান্য সংখ্যক মহিলা সমাজৰ উচ্চতম স্তৰলৈ উন্নীত হৈছে।মালিৰ সামান্য সংখ্যক মহিলাই ব্যৱসায়, শিক্ষা আৰু চৰকাৰৰ উচ্চতম পৰ্যায়ত উপনীত হৈছে৷ মালিৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বিধানসভাত মহিলাসকলে কেইবাটাও চৰকাৰী মন্ত্ৰী পদ আৰু আসন লাভ কৰিছে। লেখিকা আৰু ৰাজনৈতিক কৰ্মী আমিনাতা ড্ৰামানে ট্ৰাওৰে মালিৰ সংস্কৃতি আৰু পৰ্যটন মন্ত্ৰী, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উন্নয়ন কাৰ্যসূচীৰ সমন্বয়ক আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰেছ সেৱাৰ ব’ৰ্ডৰ সদস্য হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰি আহিছে।^[18]

বামাকো বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অধ্যাপিকা ছিডিবে আমিনাটা ডায়েলো পৰিৱেশ শিক্ষা আৰু বহনক্ষম উন্নয়নৰ বাবে আন্দোলন ৰাজনৈতিক দলৰ নেত্ৰী আৰু ২০০৭ চনত ২০০৭ চনৰ এপ্ৰিল মাহত ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনত আঠজন প্ৰাৰ্থীৰ ভিতৰত এগৰাকী হিচাপে মালিৰ ৰাষ্ট্ৰপতি পদত অৱতীৰ্ণ হোৱা প্ৰথমগৰাকী মহিলা হিচাপে পৰিগণিত হয় ^[19]নিৰ্বাচনত ডায়েলোৱে ১২,০০০ৰো অধিক ভোট লাভ কৰে, যিটো মুঠ ভোটৰ ০.৫৫%।^[20]

তথ্যউৎস

1. "Unmarried couple stoned to death in Mali for breaking 'Islamic law'". Independent.co.uk. 18 May 2017. https://www.independent.co.uk/news/world/africa/mali-unmarried-couple-stoned-death-islamic-law-break-militants-al-qaeda-kidal-france-un-advance-a7742221.html. 
2. "Rising violence against women in Mali". https://www.news24.com/Africa/News/Rising-violence-against-women-in-Mali-20140620-3. 
3. "Atlas". https://www.girlsnotbrides.org/child-marriage/mali/. 
4. "UNICEF Mali - Media centre - End violence, stop female genital mutilation". Archived from the original on 27 November 2018. https://web.archive.org/web/20181127064703/https://www.unicef.org/mali/media_centre_7809.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 26 November 2018. 
5. The World Factbook
6. United States Department of State
7. "Mali's Health System". http://www.access2insulin.org/malis-health-system.html. 
8. United States Department of State
9. Wing, S. D. , (2002) "Women's Rights in West Africa: Legal Pluralism and Constitutional Law", Paper presented at the annual meeting of the American Political Science Association, Boston Marriott Copley Place, Sheraton Boston & Hynes Convention Center, Boston, Massachusetts Online Retrieved 15 September 2008
10. Report on Human Rights Practices 2006: Mali. United States Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (6 March 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
11. "Droit-Afrique - Portail du droit des 24 pays d'Afrique francophone". Droit-Afrique. http://www.droit-afrique.com/images/textes/Mali/mali+-+code+penal.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 3 April 2018. 
12. "Prostitution increasing in Mali". https://www.upi.com/Prostitution-increasing-in-Mali/44841370449159/. 
13. United States Department of State
14. "Female Genital Mutilation (FGM)". https://plan-international.org/blog/2016/02/working-communities-stop-fgm-mali. 
15. MALI: Excision practiced where pre-Islamic traditions strongest, IRIN, 28 October 2006.
16. The Struggle Against FGM in Mali Archived 13 August 2012 at the Wayback Machine, United Nations Development Fund for Women, 24 November 2000
17. United States Department of State
18. Almahady Cissé, "A Presidential Election That Breaks With Tradition", Inter Press Service (allAfrica.com), 24 April 2007.
19. Almahady Cissé, "A Presidential Election That Breaks With Tradition", Inter Press Service (allAfrica.com), 24 April 2007.
20. "Présidentielle au Mali: la Cour constitutionnelle valide la réélection de Touré", AFP (Jeuneafrique.com), 12 May 2007