মৌলানা আব্দুল হামিদ খান ভাসানী

মজলুম জননেতা

মৌলনা আব্দুল হামিদ খান ভাষাণী

আব্দুল হামিদ খান ভাষাণী
পাকিস্তান সংসদৰ সদস্য
কাৰ্যকাল
১৯৫৪ – ১৯৫৫
ৰাজ্যপাল চিকান্দাৰ মিৰ্জা
বাংলাদেশ সংসদৰ সদস্য
কাৰ্যকাল
১০ জানুৱাৰী ১৯৭৩ – ১৫ আগষ্ট ১৯৭৫
ৰাষ্ট্ৰপতি সেখ মুজিবৰ ৰহমান
ব্যক্তিগত তথ্য
জন্ম ১২ ডিচেম্বৰ, ১৮৮০
সিৰাজগঞ্জ, ব্ৰিটিছ ভাৰত (বৰ্তমান সিৰাজগঞ্জ, বাংলাদেশ)
মৃত্যু ১৭ নৱেম্বৰ, ১৯৭৬ (৯৫ বছৰ)
ঢাকা, বাংলাদেশ
সমাধিস্থল সন্তোষ, টাংগাইল, বাংলাদেশ[1]
ৰাষ্ট্ৰীয়তা ভাৰত (১৮৮০-১৯৭৪), পাকিস্তান (১৯৭৪-১৯৭১), বাংলাদেশ (১৯৭১-১৯৭৬)
ৰাজনৈতিক দল ৰাষ্ট্ৰীতীয় আওমী পাৰ্টি (১৯৫৭-ৰ পৰা)
পাকিস্তান আওমী লীগ (১৯৪৯–১৯৫৭)
পিতৃ-মাতৃ হাজি সৰাফত আলী খান (পিতৃ)
মোছাঃ মজিৰণ বিবি (মাতৃ)

মৌলনা আব্দুল হামিদ খান ভাষাণী (১২ ডিচেম্বৰ ১৮৮০-১৭ নৱেম্বৰ ১৯৭৬) সংক্ষিপ্ত মৌলনা ভাষাণী ব্ৰিটিছ ভাৰতৰ (বৰ্তমান বাংলাদেশ) এগৰাকী ইছলামিক পণ্ডিত আৰু ৰাজনৈতিক নেতা আছিল। তেওঁৰ ৰাজনৈতিক আমলত ব্ৰিটিছ উপনিৱেশিক ভাৰত, পাকিস্তান আৰু বাংলাদেশ সময়কাল বিস্তৃত আছিল।

মৌলনা ভাষাণী প্ৰতিষ্ঠাৰ মাধ্যমত দৰিদ্ৰসকলৰ প্ৰতি আজীৱন অৱস্থানৰ বাবে সম্মানসূচক উপাধি মজলুম জননেতা (দমন-পীড়িত নেতা) দ্বাৰা সুপৰিচিত।[2] তেওঁ কৃষকসকলৰ মাজত দেশব্যাপী ব্যাপক জনপ্ৰিয়তা অৰ্জন কৰিছিল আৰু পূব পাকিস্তান কৃষক সমিতি গঠনত সহায় কৰিছিল।[3] বাঁওপন্থী সমস্যাৰ বাবে প্ৰায়ভাগ ইছলামী সমাজতন্ত্ৰ দাবীত হয়,[4][5] তেওঁক 'দি ৰেড মৌলনা'ও বোলা হয়।[6][7]
দেওবন্দৰ এগৰাকী প্ৰাক্তন ছাত্ৰ আৰু খিলাফত আন্দোলনৰ অংশীদাৰ উছমানীয় সমৰাজ্যৰ বিলোপৰ প্ৰতিবাদ কৰি তেওঁ ১৯৪৭ চনৰ ছিলেটত গণভোট চলি থকা সময়ত এটা সফল প্ৰচাৰত অসমৰ মুছলমানসকলৰ নেতৃত্ব দিয়ে, যাৰ মাধ্যমত ছিলেট পাকিস্তান ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰকল্পৰ অংশ হৈ পৰিছিল। তেওঁ পাকিস্তান আওয়ামী মুছলিম লীগৰ প্ৰতিষ্ঠাতা তথা সভাপতি আছিল যিটো পিছত আওয়ামী লীগ (আ.লীগ) হৈছিল। পাচত অৱশ্য পূৰ্ব পাকিস্তানৰ স্বায়ত্তশাসনৰ বিষয়টো লৈ শ্বহীদ ছোহৰাৱাৰ্দীৰ নিচিনা এএমএল সোঁপন্থী নেতাসকলৰ লগত মতবিৰোধৰ বাবে তেওঁ ৰাষ্ট্ৰীয় আওয়ামী পাৰ্টি (ন্যাপ) নামত এটা নতুন প্ৰগতিশীল দল গঠন কৰে। তেওঁ যেতিয়া পাকিস্তানৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী আছিল আমেৰিকাৰ নেতৃত্বাধীন প্ৰতিৰক্ষা চুক্তি চেণ্টো আৰু ছিটোৰ লগত যোগ দিয়াৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল তেতিয়া তেওঁ ছোহৰাৱাৰ্দীৰ লগতো ভিন্ন মত পোষণ কৰিছিল। তেখেত আমেৰিকাৰ লগত পাকিস্তানৰ ক্ৰমবৰ্ধমান সম্পৰ্কৰ লগত একমত হোৱা নাছিল।[8]

মস্কোপন্থী আৰু পিকিংপন্থী দলসমূহে বামপন্থী শিবিৰৰ মাজত বিভাজনত অৱশেষত ন্যাপ (এন,এ,পি)ক দুটা পৃথক দলে বিভক্ত কৰিছিল; মস্কোপন্থী দলটোৰ নেতৃত্ব দিছিল মোজাফফৰ আহমেদ। ১৯৬৫ চনত ভাৰতৰ লগত পাকিস্তানৰ যুদ্ধৰ পিছত তেখেত ফিল্ড মাৰ্শাল আইয়ুব খানৰ শাসনক চীনৰ বৈদেশিক নীতিৰ বাবে কিছুমান সমৰ্থন দেখাইছিল; কিন্তু পাছত তেখেত ফাতেমা জিন্নাহৰ সহায়ত ১৯৬৮-৬৯ চনত এই চৰকাৰৰ বিৰোদ্ধত গণ-অভ্যুত্থানৰ নেতৃত্ব দিছিল।

আমেৰিকান সাংবাদিক ড্যান কগগিন, টাইম লিখিবৰ বাবে, পূব পাকিস্তানৰ ১৯৬৯ চনৰ গণঅভ্যুত্থানক উৎসাহ দিয়াৰ বাবে ভাষাণীৰ প্ৰশংসা কৰিছিল, "বহুজনৰ সমান এজন মানুহ", যিটো বাবে আইয়ুব খান চৰকাৰৰ পতন হৈছিল।[9] আৰু আগৰতলা ষড়যন্ত্ৰ মামলাৰ আসামি শেখ মুজিবুৰ ৰহমানসহ অন্যান্যসকলৰ মুক্তি। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] প্ৰথম লেখক এচ. আখতাৰ এতিশমৰ মতে, ১৯৭০ চনৰ পাকিস্তান সাধাৰণ নিৰ্বাচনক কাৰ্যকৰভাৱে বয়কট কৰিবলৈ ভাষাণীৰ সিদ্ধান্ত কাৰ্যকৰভাৱে নিৰ্বাচনী তদাৰকিৰ নেতৃত্ব দিছিল পূৱ বিৰোধী মুজিবুৰ ৰহমানক। পূৱ পাকিস্তানৰ কোনো কাৰ্যকৰ বিৰোধিতা নহোৱাকৈ আওয়ামী লীগ প্ৰদেশৰ ১৬২ খন আসনৰ মাজত ১৬০ খন আসন জিকিছিল আৰু এনেকৈ পাকিস্তান জাতীয় পৰিষদত সংখ্যাগৰিষ্ঠতা অৰ্জন কৰিছিল।[10]

২০০৪ চনত, ভাষাণী সৰ্বকালৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ বঙালীৰ বিবিচি জৰিপ ৮ নম্বৰত আছিল।[11][12][13][14]

প্ৰাথমিক জীৱন

[সম্পাদনা কৰক]

আব্দুল হামিদ খান ভাষাণী ১৮৮০ চনত সিৰাজগঞ্জ, বঙ্গীয় ৰাষ্ট্ৰপতিৰ ধানগড়া গাঁৱত জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] তেখেত শৰাফত আলী খানৰ পুতেক আছিল। ১৯০৭-ৰ পৰা ১৯০৯ চনৰ মাজত তেখেত দেওবন্দ মাদ্ৰাছাত ধৰ্মীয় শিক্ষা লাভ কৰে। মাহমুদুল হাছান (শায়খুল হিন্দ নামত পৰিচিত) আৰু অন্যান্য প্ৰগতিশীল ইছলামী চিন্তাবিদসকলৰ সমিতি ভাষাণীক ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদৰ বিৰুদ্ধত উদ্বৃদ্ধ কৰিছিল। ১৯০৯ চনত তেওঁ টাংগাইলৰ কাগমাৰীত এখন প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ত শিক্ষকতা আৰম্ভ কৰে। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

ৰাজনৈতিক পেচা

[সম্পাদনা কৰক]

ব্ৰিটিছ আমল

[সম্পাদনা কৰক]

১৯১৭ চনত ভাষাণী সক্ৰিয় ৰাজনীতিত যুক্ত হয় আৰু দেশবন্ধু চিত্তৰঞ্জন দাসৰ নেতৃত্বত জাতীয়তাবাদী দলত কৰ্মী হিচাপে যোগ দিছিল। মোহাম্মদ আলীৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ তেখেত ১৯১৯ চনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছত যোগ দিছিল। ১৯২০ চনত তেখেত গ্ৰেপ্তাৰ হৈ কাৰাবৰণ কৰে। মুক্তি পোৱাৰ পিছত তেখেত খিলাফৎ আন্দোলনত অংশ লৈছিল। ১৯১২ চনত তেখেত ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যবাদৰ বিৰুদ্ধত দাসৰ অসহযোগ আন্দোলনত অংশ লৈছিল। তেখেত তেওঁৰ বিপুল সংখ্যক অনুগামীসকলৰ লগত কিছুদিন কাৰাভোগও কৰিছিল। তেখেত ১৯৩০ চনত মুছলিম লীগত যোগ দিছিল। তেখেত ১৯৩৭ চনত ধুবুৰী (দক্ষিণ) আসনৰ পৰা অসম বিধানসভাত বিধায়ক হিচাপে নিৰ্বাচিত হৈ ১৯৪৪ চনলৈকে দায়িত্ব পালন কৰিছিল।[15] ১৯৪৪ চনৰ এপ্ৰিল মাহত তেখেত বৰপেটা অধিবেশনত মুছলিম লীগৰ সভাপতি নিৰ্বাচিত হয়।

পাকিস্তানৰ আৰম্ভণিৰ দিনসমূহ

[সম্পাদনা কৰক]

১৯৪৭ চনত ভাৰত আৰু পাকিস্তান সংস্থাপনাৰ পিছত, বিটিছৰ প্ৰস্থানৰ পিছত, ভাসানীয়ে তেওঁৰ প্ৰতিষ্ঠান-প্ৰতিৰোধী পদক্ষেপৰ পৰিকল্পনা কৰে। ১৯৪৯ চনৰ ২৩ জুন তাৰিখে তেওঁ পূৱ পাকিস্তান আৱামি মুছলিম লীগৰ গঠন কৰে। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] ভাষাণী ইয়াৰ সভাপতি আৰু ছামছুল হকৰ সাধাৰণ সম্পাদক নিৰ্বাচিত হৈছিল। ১৯৪৯ চনৰ ২৪ জুলাইত তেওঁ ঢাকাৰ আৰমানিয়াটোলাত আৱামি মুছলিম লীগৰ প্ৰথম সভাৰ আয়োজন কৰে, য'ত য়াৰ মোহাম্মদ খানে অনুদান প্ৰদান কৰে আৰু শেষত ঢাকা চহৰৰ ভিতৰত দলটো স্থাপন কৰে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

চহিদ মিনাৰৰ (চহিদ স্মাৰক)ৰ বাবে আধাৰিত কাৰ্যসূচীৰ পিছত মৌলানা আব্দুল খান ভাছানী।

১৯৫২ চনৰ ৩১ জানুৱাৰীত তেওঁ ঢাকা বাৰ লাইব্ৰেৰীত "সৰ্বদলীয় ভাষা আন্দোলন সমিতি" গঠন কৰে। তেওঁ পাকিস্তানত বাংলাক ৰাষ্ট্ৰীয় ভাষা হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ বাবে প্ৰচাৰ চলাইছিল।[16] ১৯৫৩ চনৰ ৪ ডিচেম্বৰত তেওঁৰ নেতৃত্বত নেচনেল ডেমক্ৰেটিক ফ্ৰণ্ট প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল। ১৯৫৩ চনৰ ২১-২৩ অক্টোবৰত অনুষ্ঠিত আৱামী লীগৰ পৰিষদীয় অধিৱেশনত তেওঁ আৱামী মুছলিম লীগক ইয়াৰ চৰকাৰী নামৰ পৰা "মুছলমান" আঁতৰাই আৱামী লীগৰ নাম সলনি কৰে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

১৯৫২ চনৰ ভাষা আন্দোলনৰ পিছত পূব পাকিস্তানৰ কেন্দ্ৰ আৰু প্ৰদেশ দুয়োটাতে মুছলিম লীগ চৰকাৰে যথেষ্ট জনপ্ৰিয়তা হেৰুৱাইছিল। ইয়াক পূব পাকিস্তানৰ স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত কৰিবলৈ সক্ষম বা আগ্ৰহী নহয় বুলি দেখা গৈছিল। ১৯৫৪ চনত প্ৰদেশত নিৰ্বাচন অনুষ্ঠিত হ'বলৈ গৈ আছিল আৰু মুছলিম লীগক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱাৰ বাবে এটা নতুন ৰাজনৈতিক দলৰ উদ্ভৱ হৈছিল। ইয়াক ইউনাইটেড ফ্ৰণ্ট বুলি কোৱা হৈছিল আৰু ইয়াত ভাশানী আৰু বংগৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী এ কে ফজলুল হকৰ কৃষক শ্ৰমিক পাৰ্টি আছিল। শ্বহিদ সোহৰাৱাৰ্দীৰ অধীনত আৱামী লীগেও মিত্ৰতাত যোগদান কৰিছিল। ইউনাইটেড ফ্ৰণ্টে মুছলিম লীগক পৰাস্ত কৰি পূব পাকিস্তানৰ প্ৰাদেশিক নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰিছিল।[17]

১৯৫৪ চনৰ নিৰ্বাচনত যুক্ত ফ্ৰণ্ট (United Front)এ সফলতাৰে মুছলিম লীগক পৰাস্ত কৰে আৰু ইয়াৰ নেতা প্ৰধানমন্ত্ৰী নুৰুল আমিনে এজন যুৱ ছাত্ৰ নেতা শ্ৰীযুত খালেক নাৱাজ খানৰ হাতত সংসদৰ আসন হেৰুৱায় আৰু যুক্ত ফ্ৰণ্টে পূব পাকিস্তানৰ প্ৰাদেশিক চৰকাৰ গঠন কৰে। অৱশ্যে, পাকিস্তান চৰকাৰে যুক্ত ফ্ৰন্ট চৰকাৰক অন্যায়ভাৱে বৰ্খাস্ত কৰা হৈছিল।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

১৯৫৪ চনৰ মে মাহত তেওঁ ষ্টকহোমলৈ যায়। তেওঁক ইস্কান্দৰ মিৰ্জা চৰকাৰে পূব পাকিস্তানলৈ উভতি যাবলৈ বাধা দিছিল আৰু কমিউনিষ্ট বুলি অভিহিত কৰিছিল।[18] ১৯৫৬ চনত ভাসানীয়ে ৭ ৰ পৰা ২৩ মে’লৈ দুৰ্ভিক্ষপীড়িত লোকসকলৰ বাবে খাদ্যৰ দাবীত অনশন কৰিছিল।

১৯৫৭ চনৰ ৭-৮ ফেব্ৰুৱাৰীত অনুষ্ঠিত আৱামী লীগৰ কাগমৰী সন্মিলনৰ সময়ত ভাসানীয়ে পশ্চিম পাকিস্তানৰ কৰ্তৃত্ব ত্যাগ কৰে যিয়ে পূব পাকিস্তানৰ বিৰুদ্ধে নেতিবাচক কাম কৰে।[19] ১৯৫৭ চনৰ ২৪-২৫ জুলাইত ভাসানীয়ে অল পাকিস্তান ডেমক্ৰেটিক এক্টিভিষ্টৰ সন্মিলন আহ্বান কৰে। ২৫ জুলাইত তেওঁ ইষ্ট পাকিস্তান নেচনেল আৱামী পাৰ্টি (এনএপি) গঠন কৰে। ভাসানী সাধাৰণ সম্পাদক মাহমুদুল হক ওচমানীৰ সৈতে ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচিত হৈছিল। ১৯৬৫ পাকিস্তানী ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচন

এহতিছামৰ মতে, আজম খানৰ পৰিৱৰ্তে ফাতিমা জিন্নাক মনোনীত কৰাৰ বিৰোধী সিদ্ধান্তত ভাশানীয়ে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। ফাতিমা জিন্নাহই প্ৰথমতে তেওঁক মনোনীত কৰাৰ বিৰোধী প্ৰচেষ্টাৰ প্ৰতি তাচ্ছিল্য কৰিছিল, অৱশ্যে ভাসানীসকলৰ ব্যক্তিগত হস্তক্ষেপত, তেওঁ তেওঁলোকৰ যুটীয়া প্ৰাৰ্থী হ'বলৈ সন্মত হৈছিল।[20]

ফাতিমা জিন্নাহৰ প্ৰতি এই প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ সমৰ্থন স্বত্বেও, ভাসানীক বিতৰ্কিতভাৱে আয়ুব খানৰ চীন পন্থী প্ৰৱণতাৰ বাবে বিৰোধী ৰাষ্ট্ৰপতিৰ প্ৰচাৰৰ সময়ত নিষ্ক্ৰিয় হৈ পৰা বুলি অভিযোগ কৰা হৈছে; শ্বেৰবাজ খান মাজাৰীয়ে পিছত অভিযোগ কৰিছিল যে ভাসানীক জুলফিকাৰ আলী ভুট্টোৰ দ্বাৰা উৎকোচ দিয়া হৈছিল।[21]

তেওঁ ১৯৬৮ চনৰ ২-৩ জানুৱাৰীত পূব পাকিস্তানৰ খেতিয়কসকলৰ বাবে সমবায়ৰ আয়োজন কৰিছিল। তেওঁ প্ৰতিষ্ঠাপক অধ্যক্ষ নিৰ্বাচিত হৈছিল। ১৯৬৮ চনৰ ১৫ জুনত ভাসানীয়ে ঢাকা বাৰ লাইব্ৰেৰীত প্ৰভিঞ্চিয়েল ফিছ ট্ৰেডছমেনৰ বাবে সমবায় প্ৰতিষ্ঠা কৰে। একে বছৰৰ ১২ অক্টোবৰত তেওঁক ৰাষ্ট্ৰপতি জেনেৰেল আয়ুব খানৰ চৰকাৰে মিৰ্জাপুৰ চিকিৎসালয়, টাঙ্গাইলৰ পৰা গ্ৰেপ্তাৰ কৰে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

১৯৬৭ চনত ভাসানীয়ে ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ বিৰুদ্ধে চৰকাৰী নিষেধাজ্ঞাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰিছিল।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] ১৯৬৯ চনত ভাসানীয়ে আগৰতলা ষড়যন্ত্ৰ গোচৰ প্ৰত্যাহাৰ আৰু শ্বেখ মুজিবৰ মুক্তিৰ বাবে এটা আন্দোলন আৰম্ভ কৰে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] আমেৰিকান সাংবাদিক ডেন কগিনে টাইমত লিখে ভাসানীক ১৯৬৯ চনত পূব পাকিস্তানত হোৱা গণ বিদ্ৰোহত উস্কানি দিয়াৰ বাবে "যিকোনো এজন মানুহৰ দৰে" কৃতিত্ব দিয়ে, যাৰ ফলত আয়ুব খান শাসনৰ পতন ঘটে।[22] ১৯৭০ চনত ভাসানীয়ে ১৯৪০ চনৰ লাহোৰ প্ৰস্তাৱ অনুসৰি পূব পাকিস্তানৰ স্বাধীনতাৰ আহ্বান জনায়।[23] ১৯৭১ চনৰ ২৬ মাৰ্চত যেতিয়া বাংলাদেশ মুক্তি যুদ্ধ আৰম্ভ হৈছিল, ভাসানী ভাৰতত সীমাবদ্ধ আছিল। যুদ্ধ সমাপ্ত হোৱাৰ ঠিক পিছতে ভাৰতীয় সেনাই তেওঁক বাংলাদেশলৈ ঘূৰাই দিছিল।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]

ভাসানীয়ে তেওঁৰ ৰাষ্ট্ৰীয় আৱামী দলৰ সৈতে ১৯৭০ চনৰ ২৩-২৫ মাৰ্চৰ পৰা টোবা টেক সিং জিলাত এখন আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় কিষাণ সন্মিলনৰ আয়োজন কৰিছিল। সন্মিলনত তেওঁ পাকিস্তান চৰকাৰক গণভোট অনুষ্ঠিত কৰিবলৈ কয়, জনসাধাৰণক তেওঁলোকে ইছলামিক সমাজবাদ বিচাৰে নেকি সুধিছিল। তেওঁ সতৰ্ক কৰি দিছিল যে যদি সামৰিক চৰকাৰে এনে কৰাত বিফল হয় তেন্তে গেৰিলা যুদ্ধ হ'ব পাৰে।[5][24]

স্বাধীনতা যুদ্ধ ১৯৭১

[সম্পাদনা কৰক]

মৌলানা আব্দুল হামিদ খান ভাসানী ১৯৭১ চনত সৰ্বদলীয় সংগ্ৰাম পৰিষদৰ অধ্যক্ষ আছিল। তেওঁ স্বাধীন বাংলাদেশৰ সপোন দেখিছিল। ভাসানীয়ে চীনক মুক্তি যুদ্ধত বাংলাদেশক সহায় কৰিবলৈ কৈছিল। তেওঁৰ অনুৰোধৰ উত্তৰ চীনে দিয়া নাছিল।[25]

তথ্য উৎস্য

[সম্পাদনা কৰক]
  1. ↑ হক, ইনামুল (২০১২). "ভাষাণী, মৌলনা আব্দুল হামিদ খান". In ইছলাম, সিৰাজুল; জামাল, আহমেদ এ.. Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (Second সম্পাদনা). Asiatic Society of Bangladesh. http://en.banglapedia.org/index.php?title=ভাষাণী,_মৌলনা_আব্দুল_হামিদ_খান. [সংযোগবিহীন উৎস]
  2. ↑ "Bhashani's anniversary of death today". The Daily Star. http://www.thedailystar.net/city/bhasanis-41st-anniversary-death-today-1492483। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 November 2016. 
  3. ↑ Uphoff, Norman Thomas; Ilchman, Warren Frederick (1972). The Political Economy of Development: Theoretical and Empirical Contributions. University of California Press. পৃষ্ঠা. 168. ISBN 978-05200-2062-7. https://archive.org/details/politicaleconomy00upho/page/168. 
  4. ↑ Khan, Naveeda (2009). Beyond Crisis: Re-evaluating Pakistan. Routledge. পৃষ্ঠা. 255. ISBN 978-1-136-51758-7. 
  5. ↑ 5.0 5.1 Iqtidar, Humeira (2011). Secularizing Islamists?: Jama'at-e-Islami and Jama'at-ud-Da'wa in Urban Pakistan. University of Chicago Press. পৃষ্ঠা. 81. ISBN 9780226384702. 
  6. ↑ Uddin, Layli (20 November 2015). "Maulana Bhashani: The Lessons of Freedom". The Daily Star. http://www.thedailystar.net/in-focus/maulana-bhashani-the-lessons-freedom-175531। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 January 2016. 
  7. ↑ Khan, Zeeshan. "Take me to my leader". Dhaka Tribune. http://www.dhakatribune.com/op-ed/2013/jun/09/take-me-my-leader। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 January 2016. 
  8. ↑ Rahman, Syedur (2010). Historical Dictionary of Bangladesh. Scarecrow Press. পৃষ্ঠা. 51. ISBN 978-0-8108-7453-4. 
  9. ↑ "time". 1969. 
  10. ↑ Ehtisham, S. Akhtar (2008). A Medical Doctor Examines Life on Three Continents: A Pakistani View. Algora Publishing. পৃষ্ঠা. 105. ISBN 978-0-87586-635-2. https://books.google.com/books?id=TNNMoORpiTcC&pg=PG105. 
  11. ↑ Mustafa, Sabir (10 January 2016). "Listeners name 'greatest Bengali'". The Asian Age. http://dailyasianage.com/news/7256/listeners-name-greatest-bengali। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 June 2016. 
  12. ↑ Mustafa, Sabir (14 April 2004). "Listeners name 'greatest Bengali'". BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3623345.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 June 2016. 
  13. ↑ Staff Correspondent. "Bangabandhu judged greatest Bangali of all time". The Daily Star. Archived from the original on 25 December 2018. https://web.archive.org/web/20181225011711/http://archive.thedailystar.net/2004/04/16/d4041601066.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 June 2016. 
  14. ↑ "Mujib, Tagore, Bose among 'greatest Bengalis of all time'". The Hindu. https://www.thehindu.com/2004/04/17/stories/2004041703001700.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2018-08-19. 
  15. ↑ List of Members of Assam Legislative Assembly Since 1937 Government of India.
  16. ↑ Tirmizi, Farooq (21 February 2011). "The sad history of International Mother Tongue Day". The Express Tribune. http://tribune.com.pk/story/121515/the-sad-history-of-international-mother-tongue-day/। আহৰণ কৰা হৈছে: 24 January 2016. 
  17. ↑ Haque, Syed Badrul (26 October 2014). "Remembering Sher-e-Bangla". The Daily Star. http://www.thedailystar.net/remembering-sher-e-bangla-47536। আহৰণ কৰা হৈছে: 11 January 2016. 
  18. ↑ Hossain, Mokerrom (2010). From Protest to Freedom: A Book for the New Generation: the Birth of Bangladesh. Shahitya Prakash. পৃষ্ঠা. 127. ISBN 978-0-615-48695-6. https://books.google.com/books?id=2Vt3KxEBYk0C&pg=PA127. 
  19. ↑ Ahmed, Salahuddin (2004). Bangladesh: Past and Present. APH Publishing. ISBN 9788176484695. 
  20. ↑ Ehtisham, S. Akhtar (2008). A Medical Doctor Examines Life on Three Continents: A Pakistani View. Algora Publishing. পৃষ্ঠা. 66. ISBN 978-0-87586-634-5. "Bhashani proposed the name of Miss Fatima Jinnah ... But she despised the opposition leaders ... and summarily dismissed them, telling them that if they had not perversely and ineptly dragged the country to the current deplorable state, they would not be begging her at her age to contest an election ... Bhashani ... was perhaps the only person in the ranks of the opposition for whom she had some respect. He went to see Miss Jinnah alone ... He played on the elderly lady's heart strings, telling her ... your brother made Pakistan, it is up to you to save it ... Miss Jinnah agreed to don the mantle of the savior." 
  21. ↑ Mazari, Sherbaz Khan (1999). A Journey to Disillusionment. প্ৰকাশক Karachi: Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 150. ISBN 978-0-19-579076-4. ""Bashani was the first to back out on Miss Jinnah. His excuse at that time was that as China (his party's overseas mentor) had friendly relations with Ayub Khan's regime, he was not in a position to oppose Ayub Khan. Later, however it became an open secret that Bhutto ... bribed Bashani with Rs 500,000 to ensure withdrawal of his support from the COP. Some years later I confronted Bashani with this accusation. The Maulana did not bother to deny it."" 
  22. ↑ Coggin, Dan (18 April 1969). "Prophet of Violence". Time: 41. Archived from the original on 6 November 2012. https://web.archive.org/web/20121106224241/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,844753-1,00.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 January 2021. 
  23. ↑ Jalal, Ayesha (2014). The Struggle for Pakistan: A Muslim Homeland and Global Politics. Harvard University Press. পৃষ্ঠা. 158. ISBN 9780674744998. 
  24. ↑ "Biography of Bhashani". Muktadhara. Archived from the original on 19 April 2014. https://web.archive.org/web/20140419155157/http://www.muktadhara.net/page27.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 July 2020. 
  25. ↑ Ahsan, Syed Badrul (26 March 2015). "March 26, 1971 … and after". bdnews24.com. Archived from the original on 28 February 2019. https://web.archive.org/web/20190228065659/https://opinion.bdnews24.com/2015/03/26/march-26-1971-and-after/। আহৰণ কৰা হৈছে: 24 January 2016.