সৰলা বেন

সৰলা বেন
জন্ম	৫ এপ্ৰিল, ১৯০১ শ্বেপহাৰ্ড'ছ বুশ্ব, ইংলেণ্ড, যুক্তৰাজ্য
মৃত্যু	৮ জুলাই, ১৯৮২ ধৰমগড়, পিথোৰাগড় জিলা, উত্তৰ প্ৰদেশ (বৰ্তমান উত্তৰাখণ্ড, ভাৰত)
ৰাষ্ট্ৰীয়তা	যুক্তৰাজ্য
অন্য নাম	কেথেৰিন মেৰী হেইলমেন
জনা যায়	মহাত্মা গান্ধীৰ অনুসৰণকাৰী আৰু চিপকো আন্দোলনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে

সৰলা বেন (ইংৰাজী: Sarla Behn; জন্ম: কেথেৰিন মেৰী হেইলমেন; ৫ এপ্ৰিল ১৯০১ – ৮ জুলাই ১৯৮২) এগৰাকী ব্ৰিটিছ গান্ধীবাদী সমাজকৰ্মী আছিল। তেওঁ উত্তৰাখণ্ডৰ কুমাও অঞ্চলত কৰা কামে ৰাজ্যখনৰ হিমালয়ৰ অৰণ্যত পৰিৱেশ ধ্বংসৰ বিষয়ে সজাগতা সৃষ্টি কৰাত সহায় কৰিছিল। তেওঁ চিপকো আন্দোলনৰ বিৱৰ্তনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল আৰু চণ্ডী প্ৰসাদ ভট্ট, বিমলা বেন আৰু সুন্দৰলাল বহুগুণাকে ধৰি ভাৰতৰ কেইবাজনো গান্ধীবাদী পৰিৱেশবিদক প্ৰভাৱিত কৰিছিল। মীৰাবেনৰ সৈতে তেওঁক মহাত্মা গান্ধীৰ দুগৰাকী ইংৰাজ কন্যাৰ এগৰাকী হিচাপে পৰিচিত। গড়ৱাল আৰু কুমাও অঞ্চলত দুয়োগৰাকী মহিলাৰ কামে স্বাধীন ভাৰতত পৰিৱেশৰ অৱক্ষয় আৰু সংৰক্ষণৰ বিষয়ত গুৰুত্ব আৰোপ কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।^[1][2][3][4]

প্ৰাৰম্ভিক জীৱন

১৯০১ চনৰ ৫ এপ্ৰিল তাৰিখে পশ্চিম লণ্ডনৰ শ্বেপহাৰ্ডছ বুশ্ব অঞ্চলৰ জাৰ্মান চুইছ পিতৃ আৰু এগৰাকী ইংৰাজ মাতৃৰ পৰিয়ালত কেথেৰিন মেৰী হেইলমেনৰ জন্ম হৈছিল। তেওঁৰ পৃষ্ঠভূমিৰ বাবে তেওঁৰ দেউতাক প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত বিদ্বেষ আৰু কেথেৰিনে নিজেই বৈষম্যৰ সন্মুখীন হৈছিল। স্কুলত কেথৰিনৰ বৃত্তি বন্ধ কৰা হৈছিল আৰু তেওঁ পঢ়া আধাতে সামৰিব লগীয়া হৈছিল। তেওঁ কিছু সময়ৰ বাবে কেৰাণী হিচাপে কাম কৰিছিল। পিছলৈ তেওঁ পৰিয়াল আৰু ঘৰ ত্যাগ কৰে আৰু ১৯২০ৰ দশকত মাননাদীত ভাৰতীয় শিক্ষাৰ্থীসকলৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিছিল যিয়ে তেওঁক গান্ধী আৰু ভাৰতৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ সৈতে পৰিচয় কৰাইছিল। অনুপ্ৰাণিত হৈ তেওঁ ১৯৩২ চনৰ জানুৱাৰীত ইংলেণ্ড এৰি ভাৰতলৈ আহে আৰু পুনৰ কেতিয়াও ঘূৰি নাযায়।^[5][6]

গান্ধী সৈতে জীৱন

তেওঁ মহাত্মা গান্ধীক লগ কৰিবলৈ যোৱাৰ আগতে উদয়পুৰৰ এখন বিদ্যালয়ত কিছু সময় কাম কৰিছিল। গান্ধীৰ সৈতে তেওঁ ৱাৰ্ধাৰ সেৱাগ্ৰামৰ আশ্ৰমত আঠ বছৰ বাস কৰিছিল। ইয়াত তেওঁ গান্ধীৰ 'নয়ী তালিম' বা মৌলিক শিক্ষাৰ ধাৰণাত গভীৰভাৱে জড়িত আছিল আৰু সেৱাগ্ৰামত মহিলাসকলক সবল কৰা আৰু পৰিৱেশ সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে কাম কৰিছিল। গান্ধীয়েই তেওঁৰ নাম সৰলা বেন ৰাখিছিল।^[1][7][8] সেৱাগ্ৰামত মেলেৰিয়া আৰু প্ৰচুৰ উত্তাপৰ পৰা আক্ৰান্ত হোৱাৰ ফলত তেওঁ সেৱাগ্ৰামত পীড়িত হৈছিল আৰু গান্ধীৰ সন্মতিৰ সৈতে তেওঁ ১৯৪০ চনত ইউনাইটেড প্ৰভিন্সেছৰ আলমোৰা জিলাৰ কৌছানীৰ অধিক স্বাস্থ্যকৰ ঠাইলৈ গৈছিল। তেওঁ ইয়াক নিজৰ ঘৰ হিচাপে গঢ়ি তুলিছিল। ইয়াত তেওঁ আশ্ৰম স্থাপন কৰি কুমাওৰ পাহাৰৰ মহিলাসকলক সবলীকৰণৰ বাবে কাম কৰিছিল।^[9]

কুমাওত থাকোঁতে সৰলা বেনে ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সৈতে জড়িত হৈ পৰিছিল। ১৯৪২ চনত গান্ধীৰ অধীনত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে আৰম্ভ কৰা ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ প্ৰতিক্ৰিয়াস্বৰূপে তেওঁ কুমাও জিলাত আন্দোলন সংগঠিত আৰু নেতৃত্ব বহন কৰাত সহায় কৰে। তেওঁ ৰাজনৈতিক বন্দীসকলৰ পৰিয়ালৰ ওচৰলৈ গৈ অঞ্চলটোত ব্যাপক ভ্ৰমণ কৰিছিল আৰু তেওঁ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ লগত জড়িত হোৱাৰ বাবে কাৰাবাসো খাটিছিল। গৃহবন্দীৰ আদেশ উলংঘা কৰাৰ বাবে তেওঁ ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ সময়ত দুবাৰকৈ কাৰাবাস খাটিছিল আৰু প্ৰায় দুবছৰ আলমোৰা আৰু লক্ষ্ণৌ কাৰাগাৰত সময় অতিবাহিত কৰিছিল।^[5][10]

লক্ষ্মী আশ্ৰম

লক্ষ্মী আশ্ৰমৰ পৰা হিমালয়ৰ দৃশ্য

কুমাওত তেওঁৰ ৰাজনৈতিক সক্ৰিয়তাৰ সময়ত সৰলা বেনে গ্ৰেপ্তাৰ কৰা স্বাধীনতা কৰ্মীসকলৰ পৰিয়ালৰ নেতৃত্ব দিয়া মহিলাসকলৰ দৃঢ়তা আৰু সম্পদৰ দ্বাৰা গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত হৈছিল কিন্তু তেওঁলোকৰ আত্ম-মূল্যৰ অনুপস্থিতিত হতাশ হৈছিল যেতিয়া তেওঁ সভাৰ আহ্বানৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাইছিল "বেনজী, আমি জন্তুৰ দৰে। আমি কেৱল কাম, সভা আৰু এনে ধৰণৰ অন্যান্য সামাজিক কাৰ্যকলাপ কেৱল পুৰুষৰ বাবেহে জানো।" ^[11] তেতিয়া তেওঁ তেওঁলোকক উপলব্ধি কৰাবলৈ কাম কৰিবলৈ সাজু হৈছিল যে তেওঁলোক নিষ্ক্ৰিয় প্ৰাণী নহয় বৰঞ্চ "ধনৰ দেৱী।" ^[12]

এয়া তেওঁ কস্তুৰবা মহিলা উত্থান মণ্ডল, লক্ষ্মী আশ্ৰম, কৌছানীৰ জৰিয়তে প্ৰাপ্ত কৰাৰ লক্ষ্য ৰাখিছিল। তেওঁ এই আশ্ৰম ১৯৪৬ চনত মহিলাৰ সবলীকৰণৰ লক্ষ্যৰে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল।^[11] ইয়াক ভূমিদাতাৰ পত্নীৰ নামেৰে লক্ষ্মী আশ্ৰম নাম দিয়া হৈছিল।^[13] মাত্ৰ তিনিগৰাকী শিক্ষাৰ্থীৰ সৈতে আৰম্ভ হোৱা আশ্ৰমখনে কেৱল শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰতে নহয়, বৰঞ্চ শাৰীৰিক শ্ৰম আৰু সামগ্ৰিক শিক্ষাৰ ওপৰতো গুৰুত্ব দি 'নয়ী তালিম'ৰ গান্ধীবাদী ধাৰণাৰ জৰিয়তে ছোৱালীসকলক শিক্ষা প্ৰদান কৰিছিল। ইয়াৰ আৰম্ভণিৰ পৰাই আশ্ৰমে বিমলা বহুগুণা, সদন মিশ্ৰা, ৰাধা ভট্ট^[14][15] আৰু বাসন্তী দেৱীকে ধৰি কেইবাজনো উল্লেখযোগ্য সংস্কাৰক আৰু সমাজকৰ্মী প্ৰস্তুত কৰিছিল।^[16]

সক্ৰিয়তা

সৰলা বেনক এগৰাকী পৰিৱেশ কৰ্মী হিচাপে তেওঁৰ ভূমিকাৰ বাবে বিশেষভাৱে স্মৰণ কৰা হয়। তেওঁ চিপকো আন্দোলনক গঢ় দিয়া আৰু নেতৃত্ব দিয়াত সহায় কৰিছিল। তেওঁ আচাৰ্য বিনোৱা ভাৱে আৰু জয় প্ৰকাশ নাৰায়ণৰ নেতৃত্বত গান্ধীবাদী আন্দোলনৰ সৈতেও জড়িত আছিল। তেওঁ আশ্ৰমৰ শাসনভাৰ ৰাধা ভট্টক অৰ্পণ কৰাৰ পিছত তেওঁ ১৯৬০ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে বিহাৰৰ ভূদান আন্দোলনত ভাৱেৰ সৈতে আৰু ১৯৭০ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে চম্বল নদী উপত্যকাত নাৰায়ণ আৰু আত্মসমৰ্পণকাৰী ডকাইতৰ পৰিয়ালৰ সৈতে কাম কৰিছিল।^[5][6]

এগৰাকী পৰিৱেশ কৰ্মী হিচাপে সৰলা বেনৰ ভূমিকা উল্লেখযোগ্য। তেওঁ মীৰাবেনৰ সৈতে তেওঁ হিমালয় অঞ্চলক আৱৰি থকা পৰিৱেশৰ সংকটৰ প্ৰতি সঁহাৰি দিয়াত সহায় কৰিছিল। কৰ্মী-শিক্ষাবিদ বন্দনা শিৱাই উল্লেখ কৰা অনুসৰি, "যদিও হিমালয়ৰ অৰণ্যসমূহৰ পাৰিপাৰ্শ্বিক দৃষ্টিভংগীৰ দাৰ্শনিক আৰু ধাৰণামূলক উচ্চাৰণ মীৰাবেন আৰু সুন্দৰলাল বহুগুণাই কৰিছে, ইয়াক মহিলা আন্দোলন হিচাপে গঢ়ি তোলাৰ সাংগঠনিক ভেটি সৰলা বেনে গড়ৱালত বিমলা বেন আৰু কুমাওত ৰাধা ভট্টৰ সৈতে স্থাপন কৰিছিল।" ^[17]

সৰলা বেনৰ নিৰ্দেশনাত ১৯৬১ চনত মহিলাসকলক সংগঠিত কৰা, সুৰাপানৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়া, বন আধাৰিত ক্ষুদ্ৰ উদ্যোগ স্থাপন আৰু বন অধিকাৰৰ বাবে যুঁজ দিয়াৰ মুখ্য লক্ষ্যৰে 'উত্তৰাখণ্ড সৰ্বোদয় মণ্ডল' নামৰ কাৰ্যকৰী হৈছিল। ১৯৬০ৰ দশকজুৰি মণ্ডল আৰু ইয়াৰ সদস্যসকলে এই উদ্দেশ্যবোৰৰ বাবে সক্ৰিয়ভাৱে কাম কৰিছিল। ১৯৭২ চনৰ ষ্টকহ'ম সন্মিলনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত সৰলা বেনে চিপকো আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল। ই যমুনা উপত্যকাত এক জনপ্ৰিয় প্ৰদৰ্শনৰ সৈতে আৰম্ভ হৈছিল য'ত ঔপনিৱেশিক কৰ্তৃপক্ষই ১৯৩০ৰ দশকত বনাঞ্চলৰ বাণিজ্যিকীকৰণৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰাৰ বাবে কেইবাজনো কৰ্মীক গুলীয়াই হত্যা কৰিছিল।^[18][19] 'চিপকো' শব্দটো (যাৰ অৰ্থ হৈছে আলিঙ্গন কৰা) এই আন্দোলনৰ সৈতে সম্পৰ্কিত হৈছিল যেতিয়া গাওঁবাসীয়ে সিদ্ধান্ত লৈছিল যে তেওঁলোকে গছবোৰ কটা প্ৰতিহত কৰিবলৈ তেওঁলোকক আলিঙ্গন কৰিব আৰু ঘনশ্যাম শৈলানীৰ লোকগীতৰ জৰিয়তে নামটো জনপ্ৰিয় হৈছিল। ১৯৭৭ চনত সৰলা বেনে কৰ্মীসকলক সংগঠিত কৰাত আৰু পাইন গছৰ পৰা লাম্বাৰিং আৰু অত্যধিক ৰেজিন সংগ্ৰহ কৰাৰ প্ৰতিৰোধত চিপকো আন্দোলনক একত্ৰিত কৰাত সহায় কৰিছিল।^[4][20]

সৰলা বেন এগৰাকী প্ৰভাৱশালী লেখিকা আছিল। তেওঁ পৰিৱেশ সংৰক্ষণ, মহিলাৰ সবলীকৰণ আৰু পৰিৱেশৰ বিষয়ত হিন্দী আৰু ইংৰাজীত ২২খন কিতাপ লিখিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত 'ৰিভাইভিং আৱাৰ ডাইং প্লেনেট' আৰু 'এ ব্লুপ্ৰিণ্ট ফৰ চাৰ্ভাইভেল অফ দ্য হিলচ' বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য।^[1][8][21] তেওঁৰ আত্মজীৱনীখনৰ শিৰোনাম হৈছে 'এ লাইফ ইন টু ৱৰ্ল্ডছ: অটোবায়োগ্ৰাফী অৱ মহাত্মা গান্ধীজ ইংলিছ ডিচাইপল'।^[22]

মৃত্যু

১৯৭৫ চনত চাৰালা বেন পিথোৰাগড় জিলাৰ ধৰমগড়ৰ এক কুটিৰলৈ স্থানান্তৰিত হয় য'ত তেওঁ ১৯৮২ চনৰ জুলাই মাহত মৃত্যুলৈকে বাস কৰিছিল। লক্ষ্মী আশ্ৰমত হিন্দু ৰীতি-নীতি অনুসৰি তাইৰ অন্ত্যেষ্টিক্ৰিয়া সম্পন্ন কৰা হৈছিল।^[23] তেওঁ যমুনালাল বাজাজ বঁটা বিজয়ী আছিল^[24][25] আৰু তেওঁৰ ৭৫তম জন্মদিন উপলক্ষে তেওঁক "হিমালয়ৰ কন্যা" আৰু উত্তৰাখণ্ডত "সামাজিক সক্ৰিয়তাৰ মাতৃ" উপাধি লাভ কৰিছিল।^[21][26]

তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছৰে পৰা লক্ষ্মী আশ্ৰমে সামাজিক আৰু পাৰিপাৰ্শ্বিক সমস্যাৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাৰ বাবে আলোচনা আৰু ৰণনীতি প্ৰস্তুত কৰাৰ বাবে সৰ্বোদয় কৰ্মী আৰু সম্প্ৰদায়ৰ সদস্যসকলৰ এক সমাৱেশআয়োজন কৰি তেওঁৰ মৃত্যু বাৰ্ষিকী উদযাপন কৰে।^[23] ২০০৬ চনত উত্তৰাখণ্ড চৰকাৰে কৌছানীত এটা সৰলা বেন স্মাৰক সংগ্ৰহালয় স্থাপন কৰাৰ বিষয়ে ঘোষণা কৰিছিল।^[23]

উত্তৰাধিকাৰ

বিশেষকৈ উত্তৰাখণ্ড আৰু ভাৰতীয় পৰিৱেশবাদৰ ওপৰত সৰলা বেনৰ প্ৰভাৱ গুৰুত্বপূৰ্ণ যদিও তেওঁ তুলনামূলকভাৱে অজ্ঞাত। তেওঁ উত্তৰাখণ্ডত তৃণমূল সংগঠনসমূহক অনুপ্ৰেৰণা দিয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল আৰু ৰাজ্যখনত সৰ্বোদয় আন্দোলন বিয়পাত সহায় কৰিছিল। কেইবাজনো পৰিৱেশবিদৰ উপৰিও তেওঁ লেখিকা বিল আইটকেনকো প্ৰভাৱিত কৰিছিল।^[27] বুৰঞ্জীবিদ ৰামচন্দ্ৰ গুহয়ে উল্লেখ কৰা অনুসৰি তেওঁৰ সক্ৰিয়তা আৰু তেওঁ প্ৰতিষ্ঠা কৰা আশ্ৰমে সহায় কৰিছিল, "নতুন প্ৰজন্মৰ সমাজকৰ্মীসকলক প্ৰস্তুত কৰিবলৈ তেওঁলোকৰ ভিতৰত চণ্ডী প্ৰসাদ ভট্ট, ৰাধা ভট্ট আৰু সুন্দৰলাল বহুগুণাৰ দৰে উল্লেখযোগ্য কৰ্মীসকলক তেওঁ প্ৰভাৱিত কৰিছিল। ১৯৭০ৰ দশকত, এই কৰ্মীসকলে চিপকো আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল। আনহাতে পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ কৰ্মীসকলক প্ৰশিক্ষণ দিছিল, যিসকলে উত্তৰাখণ্ড ৰাজ্যৰ বাবে আন্দোলনৰ নেতৃত্ব দিছিল।" ^[28]

তথ্য উৎস

1. "Sarala Behn remembered". The Tribune. 5 April 2012. http://www.tribuneindia.com/2012/20120406/dun.htm#15. 
2. "Indian Women Freedom Fighters". Bhavan Australia খণ্ড 7 (2): 15. August 2009. Archived from the original on 21 July 2015. https://web.archive.org/web/20150721164717/http://www.bhavanaustralia.org/Bhavan%20Australia%2072/Bhavan%20Australia%2072.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
3. Katz, Eric (2000). Beneath the surface: critical essays in the philosophy of deep ecology. Massachusetts Institute of Technology. পৃষ্ঠা. 251. ISBN 9780262611497. https://books.google.com/books?id=srjEb3fZUBQC&q=sarala&pg=PA251. 
4. Shiva, Vandana. "THE EVOLUTION, STRUCTURE, AND IMPACT OF THE CHIPKO MOVEMENT". Ecospirit খণ্ড II (4). http://home.moravian.edu/public/relig/ecoSpirit/issues/Vol2No4.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
5. "SARALA BEHN". Archived from the original on 29 August 2018. https://web.archive.org/web/20180829074038/http://freeofstate.org/?p=50। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
6. "Sushri Sarala Devi". Jamnalal Bajaj Foundation. http://www.jamnalalbajajfoundation.org/media/pdf/JBA_1979_Bio_Sarala_Devi.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 June 2013. 
7. Behn means sister in Hindi. It is usual to call women that way in India.
8. Dash, Siddhartha (August 2010). "Role of Women in India's Struggle For Freedom". Orissa Review: 76. http://orissa.gov.in/e-magazine/Orissareview/2010/August/engpdf/74-76.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
9. Ganesh, Kamala (2005). Culture and the Making of Identity in Contemporary India. প্ৰকাশক New Delhi: Sage Publications. পৃষ্ঠা. 149. ISBN 9780761933076. https://books.google.com/books?id=liUX5D8CiyUC&q=sarla+behn&pg=PA150. 
10. "A WOMAN OF COURAGE (ENGLISH VIII - STANDARD)". Government of Tamil Nadu. https://archive.org/stream/std08english2011tnbooks/std08english2011tnbooks_djvu.txt। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
11. "A Woman with Rocklike Determination". Manushi (70): 13. May–June 1992. http://www.manushi-india.org/pdfs_issues/PDF%20files%2070/interview_with_vimla_bahuguna.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
12. Ganesh, Kamala (2005). Culture and the Making of Identity in Contemporary India. প্ৰকাশক New Delhi: Sage Publications. পৃষ্ঠা. 150. ISBN 9780761933076. https://books.google.com/books?id=liUX5D8CiyUC&q=sarla+behn&pg=PA150. 
13. "NEWS FROM LAKSHMI ASHRAM". Sanchar (108): 2, 6. March 2010. http://lakshmiashram.dk/sanchars/sanchar_108e.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
14. "Nayee Taleem- A Method of Teaching Enunciated by Mahatma Gandhi". http://www.arvindguptatoys.com/arvindgupta/Nayee_Taleem.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
15. Frank Sure Success in CBSE English Core (Reading, Writing and Literature). প্ৰকাশক New Delhi: Franksons. 2008. পৃষ্ঠা. PM-4. ISBN 9788184097528. https://books.google.com/books?id=Ktqpnkt3UccC&q=sarla+behn&pg=PT16. 
16. "President Pranab Mukherjee presented 2015 Nari Shakti awards". Jagranjosh.com. 2016-03-09. https://www.jagranjosh.com/current-affairs/president-pranab-mukherjee-presented-2015-nari-shakti-awards-1457494302-1। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-07-07. 
17. Shiva, Vandana (1989). Staying Alive: Women, Ecology and Development. প্ৰকাশক New Delhi: Kali for Women. পৃষ্ঠা. 71. ISBN 0862328233. https://books.google.com/books?id=GPaA4Nb0w0YC&q=sarala+behn&pg=PA72. 
18. Haberman, David (2006). River of love in an age of pollution: the Yamuna River of northern India. University of California Press. পৃষ্ঠা. 69. ISBN 0520247892. https://books.google.com/books?id=63uDsPPr48gC&q=sarla+behn&pg=PA69. 
19. Bahuguna, Sunderlal (January–February 1988). "CHIPKO: THE PEOPLE'S MOVEMENT WITH A HOPE FOR THE SURVIVAL OF HUMANKIND". IFDA Dossier (63): 6. http://www.dhf.uu.se/ifda/readerdocs/pdf/doss_63.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
20. "4 The chipko movement". United Nations University. http://archive.unu.edu/unupress/unupbooks/80a03e/80A03E08.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
21. Shukla, Surinder K. "FORESTS FOR THE PEOPLE: HEGEMONY OF GOVERNANCE". FAO. http://www.fao.org/docrep/ARTICLE/WFC/XII/0420-B1.HTM। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
22. "A Life in Two Worlds: Autobiography of Mahatma Gandhi's English Disciple [paperback"]. http://angwal.in/books/literature-language-2/। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
23. "NEWS FROM LAKSHMI ASHRAM". Samachar (113): 7–12. November 2011. http://lakshmiashram.dk/sanchars/Sanchar113e.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 May 2013. 
24. "1979 : Outstanding Contribution in Constructive Work". Jamnalal Bajaj Foundation. http://www.jamnalalbajajfoundation.org/awards/archives/1979/constructive-work/sarla-devi। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 June 2013. 
25. Shukla, A K (2007). Women Chief Ministers in Contemporary India. প্ৰকাশক New Delhi: A P H Publishers. পৃষ্ঠা. 17. ISBN 978-8131301517. https://books.google.com/books?id=NMocKFODKxkC&q=%22catherine+mary+heilman%22&pg=PA17. 
26. Sontheimer, Sally (1991). Women and the Environment: a Reader: Crisis and Development in the Third World. প্ৰকাশক London: Earthscan Publications. পৃষ্ঠা. 172. ISBN 1853831115. https://books.google.com/books?id=phwk6dmU-i8C&q=sarala+behn&pg=PA172. 
27. "The Sufi Scotsman". Outlook. 3 April 1996. http://www.outlookindia.com/printarticle.aspx?201134. 
28. "In Hume's footsteps". Hindustan Times. 2 April 2012. Archived from the original on 13 March 2014. https://web.archive.org/web/20140313025126/http://www.hindustantimes.com/News-Feed/ColumnsOthers/In-Hume-s-footsteps/Article1-834498.aspx. 

বাহ্যিক সংযোগ