Arquiteutura neoclásica

La arquiteutura neoclásica ye un estilu arquiteutónicu que produció'l movimientu neoclásicu qu'empezó a mediaos del sieglu XVIII, por una reaición contra l'estilu barrocu de ornamentación naturalista según pola resultancia de delles traces clasicistes nacíos nel barrocu tardíu. Enllargar mientres el sieglu XIX, confluyendo a partir d'entós con otros enclinos, como l'arquiteutura historicista y l'eclecticismu arquiteutónicu. Dellos historiadores denominen el periodu de l'arquiteutura neoclásica de la primer metá del sieglu XIX como clasicismu románticu, a pesar del oxímoron (oposición de términos), yá que, amás de coincidir nel tiempu col romanticismu, estilísticamente comparte traces cola estética romántica, al añader cierta espresividá y espíritu aponderáu a la cencellez y claridá de les edificaciones clásiques grecorromanes.^[1]

Los factores fundamentales qu'influyeron nel surdimientu de l'arquiteutura neoclásica fueron los mesmos que determinaron el contestu políticu, social y económicu de la dómina, en que s'inclúin destacadamente la Revolución Industrial, la crisis del Antiguu Réxime, la Ilustración, l'enciclopedismu, la fundación de les Academies o'l despotismu ilustráu. La Revolución Industrial modificó fondamente'l ritmu de vida ya influyó en nuevos adelantos téunicu-constructivos y nel emplegu de nuevos materiales. El conceutu d'economía rellacionáu col funcionamientu de los mesmos edificios camudó dellos esquemes d'organización espacial y entá de la rellación ente vanos y macizos.

L'enciclopedismu, l'espíritu precursor de la Revolución francesa, traxo consigo una concepción romántica de la Grecia Antigua. La Ilustración sostenía que la tristura del home deber a la inorancia y a la irracionalidá y por ello l'únicu camín a la felicidá yera lleva-y la lluz de la razón per mediu de la educación. Na arquiteutura esa educación implicaba la conocencia de les fontes antigües tales como Vitrubio, Palladio, Vignola; polo que se fixo usu de los repertorios formales de les arquitectures griega y romana.

Buscóse dar un calter más científicu a les artes, polo que los artistes tuvieron de ser téunicos más qu'inventores, y asonsañadores más que creadores. Esti espíritu científicu llevó a considerar al arte clásico como un arte progresista, porque taba desprovistu d'adornos ensin sentíu y buscaba la perfeición de les lleis inmutables, ensin depender de les impresiones suxetives ya imperfectes del artista.

Anque les primeres Academies pal estudiu de les artes surdieron n'Italia yá nel sieglu XVI, les fundaes nel sieglu XVIII yá taben matizaes pola Ilustración, lo que-yos dio un calter distintu. L'Academia fungió como tresmisora de les idees contraries al barrocu y a favor del neoclasicismu y los diversos trataos clásicos y renacentistes de les Trés nobles artes, lo mesmo que de obres de calter téunicu y científicu que racionalizaben la so práutica y execución. Nesi momentu l'arte empieza a sufrir les consecuencies d'una crítica llibre, fundada nos principios académicos.

L'orixe del estilu

L'arquiteutura neoclásica quierse heredera de l'arquiteutura clásica, teorizada pol arquiteutu antiguu Vitruvio nel so tratáu que definió la teoría de los trés órdenes (dóricu, xónicu y corintiu). Vitruvio va ser la gran referencia de los arquiteutos pa fundar la renovación de los recursos a les formes antigües, dende la segunda metá del sieglu XVIII hasta 1850. Anque nos sos entamos en Francia en 1760, l'arquiteutura neoclásica pretendía recurrir a formes griegues más qu'a les italianes —al puntu que llamada goût grec— intelectualmente, el neoclasicismu yera un deséu de volver a la "pureza" percibida de les artes de Roma, a la perceición más vaga ("ideal") de les artes griegues antigües y, en menor midida, al clasicismu renacentista del sieglu XVI, que fuera tamién una fonte pa l'arquiteutura barroca académica.

Trátase d'un movimientu internacional qu'apaez con distintes manifestaciones, dende América del Norte hasta Rusia. Tornar en delles corrientes y pueden estremase:

la fase del palladianismo, la más antigua, que se desenvuelve nos campos de Gran Bretaña sol impulsu d'Inigo Jones y de Christopher Wren. Aplícase más bien a edificios aisllaos, rurales y de forma compacta. La so influyencia ye más italiana qu'antigua.
el neogriegu (Greek Revival y n'Inglaterra), que'l so arquiteutu principal en Francia foi Ange-Jacques Gabriel, primer arquiteutu del rei baxu Lluis XV.
l'estilu neoclásicu puramente dichu, n'arquiteutura, que va conocer un ésitu duraderu en tola primer metá del sieglu XIX, tantu pa los edificios públicos como privaos n'Occidente. Tamién se va ver reflexáu nes artes decoratives ente 1770 y 1830.
l'estilu Beaux Arts, que dalgunos quieren ver como una estensión de los cánones neoclásicos.

Munchos arquiteutos neoclásicos de principios del sieglu XIX tuvieron influyíos polos dibuxos y proyeutos d'Étienne-Louis Boullée y Claude Nicolas Ledoux. Los munchos dibuxos de grafitu de Boullée y de los sos alumnos representen una arquiteutura xeométrica qu'emula la eternidá del universu. Hai venceyos ente les idees de Boullée y la concepción de lo sublime d'Edmund Burke. Ledoux añadió'l conceutu del calter arquiteutónicu, sosteniendo qu'un edificiu tien de comunicar darréu la so función al espectador: tomaes lliteralmente tales idees dan llugar a la "arquiteutura parlante".

La crítica ilustrada

L'arquiteutura pue ser analizada como una caña de les artes social y moral; L'Encyclopédie atribuyó-y la capacidá d'influyir nel pensamientu y nes costumes de los homes. Abonden asina les construcciones que pueden contribuyir a ameyorar la vida humana como hospitales, biblioteques, museos, teatros, parques, etc., pensaes con calter monumental. Esta nueva orientación fizo que se refugara la última arquiteutura barroca y volviérense los güeyos escontra'l pasáu a la busca d'un modelu arquiteutónicu de validez universal.

Nacen movimientos de crítica que defenden la necesidá de la funcionalidad y la supresión del ornatu nos edificios. Francesco Milizia (1725-1798) en Principi di Architettura Civile (1781) estendió dende Italia les concepciones rigoristas a toa Europa. Mientres, en Francia, l'ablaya Marc-Antoine Laugier (1713-1769) defende nes sos obres Essai sur l'Architecture (1752) y Observations sur l'Architecture (1765) la necesidá de crear un edificiu nel que toles sos partes tuvieren una función esencial y práctico y nel que los órdenes arquiteutónicos fueren elementos constructivos y non yá decorativos, tou ello pa faer una arquiteutura verdadera: la construyida con lóxica.

Tolos arquiteutos parten d'unos supuestos comunes como son la racionalidá nes construcciones y la vuelta al pasáu. Los modelos de los edificios de Grecia y Roma ya inclusive d'Exiptu y d'Asia Menor, convertir en referentes que toos empleguen anque dende puntos de vista distintos.

Arquiteutura visionaria

Otros arquiteutos, los llamaos utópicos, revolucionarios o visionarios, plantegaron edificios basaos nes formes xeométriques. Nun despreciaron l'heriedu del pasáu clásicu y, anque respetaron les normes de simetría y la monumentalidad, los sos edificios son dacuando el resultáu de la combinación caprichosa de les formes xeométriques. Étienne-Louis Boullée (1728-1799) y Claude-Nicolas Ledoux (1736-1806) encabezaron esta postura; ente la gran cantidá de proyeutos non construyíos merez la pena mentar el Cenotafiu pa Isaac Newton concebíu por Boullée como una esfera, representación del modelu ideal, llevantada sobre una base circular qu'había d'acovecer el sarcófagu del científicu. Ledoux dexó edificios construyíos, ente ellos una parte de la utópica ciudá industrial de les Salinas de Arc-et-Senans, de planta circular nel Francu Condáu o'l conxuntu de la Villette en París.

Arquiteutura pintoresca

Ente unu y otru grupos apaez una tercer categoría, l'arquiteutura pintoresca, a partir de la creación de los xardinos ingleses nel sieglu XVIII, ordenaos de forma natural lloñe del geometrismo del xardín francés. Nesta arquiteutura valórase la combinación de la naturaleza colo arquitectónico, la inclusión nel paisaxe natural d'edificios que sonsañen les construcciones chines, indies o medievales. Esti xuegu de formes caprichoses y l'aprovechamientu de la lluz busquen amenar sensaciones nel espectador. Horace Walpole (1717-1797) construyó en Strawberry Hill (Londres, 1753-1756) una fantasía gótica de la que'l so autor dixo que lu inspirara pa escribir una novela gótica, una espresión del efeutu inspirador de l'arquiteutura. Tamién William Chambers (1723-1796) creó un conxuntu pintorescu nos Xardinos de Kew (Londres, 1757-1763) cola inclusión d'una pagoda china que reflexaba la so conocencia de les arquitectures orientales.

Neorromano y neogriegu

Marcadamente historicista na so busca de les fontes clásiques, el neoclasicismu arquiteutónicu atopar con dos posibles víes, que fueron esploraes alternativamente en Francia y Alemaña. En Francia, especialmente a partir del Imperiu Napoleónicu atopar nel arte imperial romanu'l modelu aparente pa los sos fines propagandísticos y d'enaltecimientu personal de la figura del emperador (Templu a la Gloria de la Grande Armée (güei ilesia de la Madalena), de Pierre Alexandre Vignon, proyeutáu pol mesmu Napoleón. Nel Reinu Xuníu y n'Alemaña fueron los modelos griegos los que predominaron (Altes Museum de Berlín, de Karl Friedrich Schinkel, el primer edificiu del mundu concebíu como un muséu dende la so construcción).^[2]

Neoclasicismu n'Europa

Francia

L'arquiteutura civil francesa considera'l Neoclasicismu a partir de la metá del sieglu XVIII cola creación d'obres lúcidas y sobries como la plaza de la Concordia en París y el Petit Trianon en Versalles, dambes d'Ange-Jacques Gabriel, nes qu'inda s'atopen premises del clasicismu barrocu francés.^[3]^:54 El proyeutu pa la plaza de la Concordia, na dómina plaza de Lluis XV, remontar a 1753: los diseños orixinales definíen un espaciu bien distintu al actual, frutu de los proyeutos ellaboraos na dómina napoleónica, con dos palacios que delimitaban un espaciu zarráu por una serie de balaustraes. Los edificios taben claramente inspiraos na perspeutiva de Claude Perrault (1613-1688) pa la fachada del Louvre. Pa l'arquiteutura francesa, la obra de Perrault pa completar el famosu palaciu real de París yera de fechu un exemplu d'absoluta maestría: el so diseñu claro y ordenao carauterizáu por un frontón central y una columnata de doble altor alzáu sobre un masivu basamento, tuvo una influyencia considerable na definición de los nuevos cánones estéticos de l'arquiteutura.^[4]^:5 De pocu dempués de la famosa plaza parisina ye precisamente'l Petit Trianon, construyíu ente 1761 y 1768, nel que los ambientes interiores distribúyense d'alcuerdu a la so función y non tanto a los requerimientos estéticos de simetría. L'esterior ta bien simplificáu y priváu d'escesiva decoración, pero definíu por un rigorosu orde de grandes buecos acristalaos.

La siguiente xeneración dirixir escontra una concepción más clásica y severa de l'arquiteutura. Más de trenta años más nuevu que Gabriel, Marie-Joseph Peyre (1730-1785) foi a Italia, onde ganó un concursu entamáu pola Accademia di San Luca en Roma pa una catedral con dos palacios anexos. De vuelta a Francia, diseñó'l Hôtel de Neubourg (güei destruyíu), una villa pa Mme. Leprêtre de Neubourg cerca de París, seique'l primer edificiu francés verdaderamente clásicu.^[4]^:114^[5] La villa dispúnxose sobre un estilóbato y ta constituyida por volúmenes compactos, ensin adornos, con una planta na que s'atenúa cualquier énfasis: la disposición de les estancies ye simple, nun hai redolaes de desempeñu y les escaleres nun s'amuesen, tando cerraes dientro d'un buecu. En 1763, Peyre dedicar a la casa pal Príncipe de Condé, una implantación menos austera, que'l so elementu más interesante ye una columnata qu'arrodia'l patiu d'entrada.^[6] Al pie del so amigu Charles De Wailly proyeutó'l Teatru del Odéon de París, construyíu ente 1779 y 1782, pero reconstruyíu delles vegaes dempués de ser destruyíu en dos quemes. L'aspeutu orixinal del teatru yera sobriu y severu, col esterior revistíu en bugnato (almohadillado) y la fachada principal apantallada con un pórticu de columnes dóriques.^[4]^:123

Nesi clima de renovación, construyéronse munchos teatros en toa Francia, inclusive en pequeñes ciudaes como Amiens o Besançon. En Burdeos, na década de 1770 construyóse'l Gran Teatru, el más bellu teatru francés de la dómina.^[4]^:126 Proyeutáu por Victor Louis (1731-1800), consta d'un bloque rectangular, con una fachada precedida por dolce grandes columnes corinties.

Si Peyre, De Wailly, Louis y, como se vera más palantre, Jean Chalgrin, fueron dalgunos de los principales esponentes del estilu clásicu de finales del sieglu XVIII, son d'igual importancia artistes como Jacques Gondouin (1737-1818), Étienne-Louis Boullée (1728-1799) y Claude-Nicolas Ledoux (1736-1806). Gondouin ye recordáu pola Escuela de ciruxía de París, construyida n'ente 1769-1775. Representa una obra paradigmática pa la dómina, tantu ye asina que Quatremère de Quincy va dicir d'ella: «Esta ye la obra clásica de finales del sieglu XVIII».^[7] La so aula semicircular, destinada a afaer el anfiteatru d'anatomía, presenta graes, parés curves y una semicúpula de casetones inspirada nel Panteón de Roma. L'ésitu d'esta obra, que va influyir inclusive al estauxunidense Benjamin Latrobe,^[8]^{:Voz: Gondouin, Jacques} va apurrir al autor munchos otros encargos hasta l'españíu de la Revolución y el so trabayu va sirvir como modelu pa delles sales de xunta per tol mundu.

Esta preferencia pola volumetría pura va atopar en Boullée y Ledoux a los sos principales esponentes;^[9] y anque munchos de los sos proyeutos quedar nel papel o, nel casu de Ledoux, fueron destruyíos, dambos aspiraben a crear una arquiteutura «parlante», ye dicir simbólica, al puntu de comunicar la so propia función al traviés del usu racional de les formes. Boullée construyó bien pocu, pero qu'exerció una gran influyencia. El so proyeutu más famosu, qu'encaxa na llamada «arquiteutura de la Revolución», foi'l cenotafiu de Newton, una inmensa esfera que se suponía diba allugar los restos del gran científicu: tou tien dimensiones colosales y trátase con una expresivad elemental astracta.^[8]^{:Voz: Boullée, Étienne-Louis} Na dómina napoleónica los conceutos espresaos por Boullée atoparon un fiel siguidor en Jean-Nicolas-Louis Durand (1760-1834), profesor na École polytechnique y el precursor de les teoríes sobre'l funcionalismu, cola estrecha rellación que tenía d'esistir ente l'edificiu y la función.^[8]^{:Voz: Durand, Jean-Nicolas-Louis}

Los estudios teóricos de Boullée sentaron sicasí les bases pa l'afirmación de Ledoux, que la so obra, tamién influyida por Piranesi, tamién se caracteriza por una estrema simplicidá xeométrica. Edificó numberosos hôtel y en 1775 empezó les Salinas Reales de Arc-et-Senans, pensándoles como una especie de ciudá ideal con connotaciones utópiques. El complexu, realizáu namái en parte, muévese al traviés d'un llinguaxe altamente simbólicu, típicu de l'arquiteutura de Ledoux; por casu, una de los sos más orixinales soluciones, la de casa de los guardeses del ríu, imaxinar como un cilindru buecu asitiáu alredor del ríu.

Nos años prerrevolucionarios, Ledoux foi responsable de los peaxes de París, ufiertando un ampliu repertoriu de soluciones nel diseñu de les barreres aduaneres, dalgunes de elles caltuviéronse; ente éstes la Barrière de la Villette, formada por una cruz griega coronada por un cilindru.^[4]^:185

Nel discutiniu de les principales obres neoclásiques franceses del sieglu XVIII, tamién hai que mentar dellos edificios sacros: una de les primeres manifestaciones de la reaición al rococó foi la fachada de la ilesia de Saint Sulpice,^[8]^{:Voz: Servandoni, Giovanni Niccolò} construyida n'estilu clásicu pol fiorentino Giovanni Niccolò Servandoni y dempués alteriada repetidamente nel cursu del tiempu.

El mayor exemplu nel campu de l'arquiteutura sagrada sigue siendo'l Panteón de París,^[3]^:454 construyíu orixinalmente como ilesia de Santa Genoveva y más tarde tresformáu en mausoléu de la Nación. Del edificiu, diseñáu por Jacques-Germain Soufflot y construyíu ente 1757 y 1791, destaca la cúpula inspirada na de la catedral de San Pablo de Londres y la coraxosa estructura interna que recuerda, pola so llixereza, a les antigües catedrales gótiques. Ello ye que mientres la construcción de Santa Genoveva, Soufflot y los sos collaboradores percorrieron Francia en busca de les piedres más fayadices y prepararon un llaboratoriu col fin d'analizar les carauterístiques de resistencia y elasticidá. L'oxetivu yera faer la estructura más y más refinada, con cuenta d'amenorgar los elementos portantes, tomando l'exemplu de les ilesies medievales franceses, y tamién la capiya de la Sábana Santa de Turín, y de la basílica de Santa Maria della Salute en Venecia.^[4]^:22

Otra ilesia parisina, la ilesia de Saint-Philippe-du-Roule (1772-1784), ye de notar pola so nave cubierta por una bóveda de cañón decorada con artesonado y dispuesta sobre un entablamento sofitáu sobre una columnata xónica. El diseñu deber al mentáu Jean Chalgrin (1739-1811), pero l'edificiu va quedar aburuyada escontra la metá del siguiente sieglu cola apertura de ventanes a lo llargo de la bóveda y la construcción de dos capilla. Sicasí, l'esquema de Saint-Philippe exerció dalguna influyencia na arquiteutura de la dómina.^[8]^{:Voz: Chalgrin, Jean}

Ente l'arquiteutura neoclásica del sieglu XIX, yá en dómina napoleónica, un llugar prominente pertenez a la ilesia de la Madeleine, construyida a principios del sieglu XIX nun París fulcro del nuevu Imperiu napoleónicu (falar de estilu Imperiu).^[3]^:454 Primeramente diseñada pa ser una ilesia de planta basilical, en 1806 Napoleón quixo faer un templu de la Gloria, camudando radicalmente'l proyeutu orixinal y convirtiéndolo en daqué similar a un colosal templu romanu. Si nel esterior esa rellación rescampla, nel interior l'arquiteutu llindóse a cencielles a articular l'espaciu por aciu una serie de bóvedes, inspirándose vagamente na modularidad de la [arquiteutura termal romana.

El mesmu ascensu de Napoleón coincidió cola construcción d'otres pimpanes obres públiques destinaes a camudar la cara de París. En 1806 empezóse'l Arcu del Trunfu, diseñáu por Chalgrin; nos mesmos años François-Joseph Bélanger cubrió'l patiu de l'Halle aux Bles con una cúpula de fierro fundíu; Alexandre-Théodore Brongniart diseñó la sede de la Bolsa de París y, ente 1806 y 1810, alzóse la columna Vendôme.

Amás, hai que destacar les principales obres urbanístiques de matriz neoclásica nel París de principios del sieglu XIX. Trátase de la sistematización de la rue de Rivoli, empecipiada en 1801 de la mano de Charles Percier y Pierre-François-Léonard Fontaine. Los dos proyectistes construyeron una perllarga cai recta uniformizada poles perspeutives continues de los edificios porticados; el trabayu va acabase solo baxu Napoleón III y el Segundu Imperiu francés, modificando sicasí, el diseñu orixinal cola adición de grandes cubiertes amansardadas.^[3]^:521

Jakob Ignaz Hittorff, Ilesia de San Vicente de Paúl, París.

Col fin del imperiu napoleónicu y la restauración borbónica, los arquiteutos franceses atopar ensin una guía confiable. Los nuevos enclinos surdieron de l'Académie des beaux-arts y del Conseil Génèral des Bàtiments Civils [Conseyu Xeneral de los Edificios Civiles].^[4]^:211 Figura dominante d'esta fase foi Antoine Chrysostome Quatremère de Quincy (1755-1849), secretariu de l'Academia mientres más de venti años y partidariu convencíu del arte clásico. Dende esi puestu, les llendes del so gustu, debíos a la escesiva rixidez de los sos ideales doctrinarios, remanecieron en munchos edificios construyíos en Francia nel momentu, como nel Palaciu de Xusticia de Lyon, empecipiáu en 1835 por Louis-Pierre Baltard y carauterizáu por una severu fachada con venticuatro columnes corinties.^[4]^:211

Delles innovaciones debense a Jakob Ignaz Hittorff, sustentador de la teoría según la que l'arquiteutura griega tuvo de ser rica en color. Les sos obres principales, toes en París, son la ilesia de San Vicente de Paúl, la ordenación de la plaza de la Concordia y la Gare de Paris Nord (Estación de París Norte, 1859). Na ilesia de San Vicente, de que la so construcción facer cargu en 1830, demostró cómo l'arquiteutura clásica podría variase ensin esviase de los modelos antiguos: nel esterior, un pórticu xónicu y un frontón queden flanqueados por dos torres cuadraes; ente que l'interior, estremáu en naves de dos órdenes de columnes, ta policromado y ricamente decoráu, d'una forma más allegada a l'arquiteutura paleocristiana qu'a la clásica:^[4]^:218 les columnes son de color albaricoque, el rexistru cimeru ta decoráu con frescos y les armadures de cubierta son de color coloráu y azul y doraos, a imitación de los presentes na siciliana catedral de Monreale. Unos años más tarde fíxose cargu de la reorganización de la plaza de la Concordia, onde añadió estatues, alzó l'obeliscu y dispunxo la fonte de fierro fundíu. En 1859 diseñó la estación del Norte, el so mayor llogru, que la so fachada presenta sicasí un amiestu de motivos clásicos nuna escala desproporcionada.^[4]^:218

Delles obres parisines
Jean Chalgrin, ilesia de Saint-Philippe-du-Roule
Jean Chalgrin, Arcu del Trunfu
ilesia de la Madeleine
Plaza de la Concordia, al fondu, la Madeleine

Alemaña

La obra qu'introdució con fuercia'l Neoclasicismu n'Alemaña foi la puerta de Brandeburgu (1789-1793),^[10]^[11] alzada en Berlín por Carl Gotthard Langhans: ye un severu monumentu dóricu, el primeru del so xéneru basáu nes reconstrucciones publicaes na segunda metá del sieglu XVIII de los Propileos d'Atenes.^[4]^:89 Al referise al modelu ateniense, Langhans tomó una versión del dóricu romanu simplificada: a diferencia del dóricu auténticu, les columnes presenten basamentos y tán espaciadas de manera desigual nos pabellones llaterales, ente qu'apaecen medies metopes a la fin del frisu (los griegos, nel so llugar, terminaben el frisu con un triglifu).^[4]^:91 La puerta de Brandenburgu exerció una influyencia considerable nos sos contemporáneos: por casu, nel proyeutu pa la entrada al Downing College de Cambridge (1806), obra del inglés William Wilkins, o nel propileo de Chester Castle, de Thomas Harrison, nel Reinu Xuníu o nos Propyläen de la Königsplatz (que cierren el conxuntu de la plaza xunto cola Gliptoteca de Múnich y el Staatliche Antikensammlungen) de Leo von Klenze.^[12]

Otros trabayos que tienen de ser consideraos son los estudios de Friedrich Gilly.^[13]^:249-251 El mozu arquiteutu construyó pocu na so curtia vida y nunca visitó Italia, pero dempués de 1790 preparó dellos proyeutos importantes: el diseñu pal Teatru Nacional de Berlín y el monumentu a Federico'l Grande. En particular, nel teatru alvierte l'estrechu venceyu cola arquiteutura francesa contemporánea de Ledoux: Gilly arrenunció a gran parte de les decoraciones y reforzó los volumes, definíos na so forma pola función específica que tendríen que cumplir. Al igual que Ledoux en Francia y Soane n'Inglaterra, Gilly paecía anunciar una arquiteutura totalmente nueva, pero nun va atopar espaciu na sociedá decimonónica, apoderada polos encargos de propietarios d'industries y de mines: homes de gran riqueza, pero polo xeneral culturalmente probes.^[13]^:251

Alumnu de Gilly foi Karl Friedrich Schinkel, quien dempués d'un debú neogóticu, averar al neoclasicismu d'orixe neogriegu, estilu que tuvo muncha fortuna n'Alemaña. Polo xeneral la obra de Schinkel, colos sos elementos góticos, clásicos y pintorescos, esta más cerca d'Inglaterra que de Francia o Italia, pero la so interpretación funcional del clasicismu, que va volver una vegada más a tar en boga ente 1910 y 1940, foi identificada como un estilu fondamente nacional. A principios del sieglu XIX realizó la Neue Wache y otros edificios en Berlín, de formes clares y elegantes qu'inclusive influyeron na arquiteutura de países alloñaos, como Finlandia.<^[8]^{:Voz: Schinkel, Karl Friedrich} Otres obres destacaes de Schinkel son el Berliner Schauspielhaus y el Altes Museum de Berlín. Nel teatru berlinés, l'arquiteutu aponderó la funcionalidad de les distintes partes, confiriendo al edificiu y a los sos marcaos volumes, una estraordinaria tridimensionalidad: l'elementu más próximu a la tradición ye la columnata hexastila coronada por un frontón ricamente decoráu.

Al funcionalismu de la Berliner Schauspielhaus se contrapone el más clasizante Muséu Altes que combina la tema del llargu pórticu de la estoa de l'antigua Grecia, cola rotonda del Panteón dispuesta nel interior: el resultáu ye una perspeutiva bien dilatada, que confía la mesma capacidá comunicativa a una columnata de dieciocho columnes xóniques.

Rival de Schinkel foi Leo von Klenze (1784-1864),^[8]^{:Voz: Germania} que la so fama ta amestada principalmente al proyeutu del Walhalla (1830-1842), un monumentu a veres del Danubiu cerca de Regensburg, y de la Gliptoteca de Múnich (1816-1834). Trátase de dos complexos neogriegos alzaos nes primeres décades del sieglu XIX. Ente los dos, sorprendente pol grandor, apaez ensin dulda el Walhalla, el llugar nel que, según la mitoloxía, axuntábense les almes de los héroes cayíos na batalla: tratar d'un templu períptero n'estilu dóricu, dispuestu sobre un potente basamento al que s'apuerta por aciu amplies escalinates. La construcción recuerda d'una manera estraordinaria al mentáu monumentu diseñáu por Gilly pa Federico'l Grande, pero von Klenze confier a la obra una impresión más romántica: el Walhalla repropone nel so interior los bustos de les personalidaes más importantes d'Alemaña, con un baxorrelieve qu'ilustra la historia d'Alemaña.

Karl Friedrich Schinkel, Altes Museum en Berlín
Leo von Klenze, Propilei de Múnich (1854-1862)
Leo von Klenze, Walhalla (1830-1842)

Königsplatz de Múnich.

Gran Bretaña

Inglaterra conoció l'arquiteutura d'Andrea Palladio a principios de sieglu XVII, gracies al llabor d'espardimientu d'Inigo Jones.^[8]^{:Voz: Jones, Inigo} De magar, la fortuna de l'arquiteutura palladiana foi tan grande qu'apoderó l'arquiteutura inglesa hasta que nun foi modificada d'una manera más elegante por Robert Adam (1728-1792), que los sos trabayos varia ente'l Neoclasicismu pintorescu y un neogóticu y en versión clasizante.^[8]^{:Voz: Adam, Robert}

En tol sieglu XVIII vio la construcción de numberoses residencies marcaes namái pol "estilu italianu", como la Holkham Hall y la Chiswick House, diseñada por William Kent y Lord Burlington. De la collaboración ente los dos surdió la sala d'entrada de Holkham Hall (ca. 1734), definida como «unu de los más espectaculares interiores del sieglu XVIII».^[4]^:81 Al modelu de base, deriváu d'un proyeutu ensin realizar de Palladio, añadióse un ábside una vegada más inspiráu nes ilesies venecianes del mesmu arquiteutu italianu; dellos detalles, como la bóveda de casetones, inspirar nes reconstrucciones arqueolóxiques publicaes nel volume Edifices antiques de Rome dende 1682. L'efeutu final ye decididamente clásicu, pa una sala que revela una concepción dramática d'inspiración barroca.^[4]^:81

El primer espaciu interior neoclásicu inglés ye común asitialo na sala que James Stuart (1713-1788), un arquiteutu arqueólogu al que se llamó l'ateniense, realizó na Spencer House en Londres en 1758.^[4]^:84 Stuart construyó bien pocu mientres la so carrera, pero ye más conocíu por haber vueltu afayar el gustu griegu: el so templu nel parque de Hagley Hall ye'l primer exemplu de neogriegu dóricu en toa Europa^[8]^{:Voz: Stuart, James} nel que reprodució'l monumentu corágico de Lisícrates d'Atenes nel so monumentu a Lisícrates en Staffordshire.

Robert Adam, seición de l'antecámara de Syon House

Sicasí, na planificación urbanística son significatives los tresformamientos d'enclín clasizantes promovíes na ciudá balneariu de Bath, onde, a partir de la primer metá del sieglu XVIII, John Wood el Viejo fixo una serie d'intervenciones inspiraes en modelos del pasáu (como'l Foru Romanu ); el trabayu foi completáu pol so fíu John Wood el Mozu cola adición del Crescent, un cuerpu curvado que se caracteriza por un informe continua y definida por un orde xigante de columnes. Los tresformamientos de Bath, van influyir, como se vera más palantre, en munchos proyeutos urbanos n'Inglaterra y los Estaos Xuníos.^[3]^:477

Paralelamente, a partir de 1740, cola afirmación del pittoresco, n'arquiteutura espublízase la pasión poles ruines, tantu ye asina que munchos arquiteutos empezaron a escurrir los sos edificios en decadencia, amenorgaos a la ruina pola aición del tiempu. Nesta corriente enserta'l primer proyeutu inglés qu'entra dafechu nel neoclasicismu, el mausoléu del Príncipe de Gales (1751), del escocés William Chambers; sicasí, el calter neoclásicu d'esti proyeutu eslleir na concepción romántica del mausoléu, que foi presentáu na forma que tendría cuando quedara en ruines.^[4]^:33-61

El pintorescu aniciar nel arte de los xardinos más que na arquiteutura; el parque inglés derivaba de la mesma de los xardinos renacentistes italianos, bien laudados por Alexander Pope y el citáu William Kent.^[4]^:34 El primer xardín a la inglesa dignu de mención yera xustu lo qu'Alexander Pope quería llograr en Twickenham, empezáu en 1719 y que cuntaba con una zona selvática, un covarón y un pequeñu templu con una semicúpula en forma de pulgu. Darréu, nel llamáu Elysian Field [campu Eliseo] (Buckinghamshire), William Kent diseñó'l templu de planta circular de la Virtú Antigua (1734), inspiráu nel esquema de Palladio pal Templu de Vesta en Tivoli. El mesmu Kent diseñó'l xardín de Rousham, en Oxfordshire, análogu al anterior, pero coles mesmes más variáu y unitariu. Ente dambes, la obra de Kent que ye'l términu de comparanza del xardín fechu ente 1740 y 1760 en Stourhead, en Wiltshire. El parque, que naz de la fusión d'arquiteutura, arqueoloxía, poesía, xardinería, topografía y esoterismu, llevantar a poca distancia de Salisbury y Glastonbury, nun valle llacustre, d'exuberante vexetación; Equí estableciéronse numberosos santuarios d'imitación clásica, como'l Panteón de Claudio y Virgilio, termináu en 1754 y afatáu nel interior con estatues de Hércules, Flora y Livia Augusta so l'apariencia de Ceres, esta postrera procedente de les mesmes escavaciones arqueolóxiques de Herculano.^[4]^:34-38

A Robert Adam atribúyese-y faer una síntesis ente la tradición inglesa y los gustos europeos. Nacíu n'Escocia en 1728, visitó Francia ya Italia, onde se convirtió nun amigu de personalidaes como Piranesi. Y propiu de Piranesi ye l'estilu retóricu nel que reproduz los sos edificios públicos nel llibru The Works in Architecture of Robert and James Adam [Les obres de aquitectura de Robert y James Adam]. El so estilu ye una combinación que parte del arte clásico hasta aportar al palladianismo y lo pintoresco. Nos interiores atopen munches referencies a les termes romanos, y tamién elementos de compromisu ente l'arquiteutura griego y romano, como l'antecámara de la Syon House, onde Adam tomó les decoraciones de la entablatura estrayíes del Erecteion, columnes procedentes direutamente de Roma y un techu de molde palladiano: en retrospectiva, Adam creó una síntesis non tanto d'orixe intelectual, sinón escenográfica y pintoresca.^[4]^:158 Otra obra representativa de los hermanos Adam ye Osterley Park, con una notable estancia etrusca y un clásicu hall d'entrada (1775-1780).

A finales del sieglu XVIII tamién se rexistra l'actividá de Joseph Bonomi el Viejo, James Wyatt y Henry Holland. El primeru, nacíu n'Italia, treslladóse a Inglaterra en 1767. Ente les sos obres, nes que conflúin precises reminiscencies arqueolóxiques, recuérdase la ilesia de Packington Park, en Warwickshire, qu'amuesa afinidá cola arquiteutura contemporánea revolucionaria de Ledoux en Francia y de Gilly n'Alemaña, y ye única na escena inglesa.^[8]^{:Voz: Bonomi, Joseph} De formes austeres y sigue siendo, l'esterior ta fechu de magre puru y allixérase per grandes ventanes con un bisel derivación térmica semicircular; l'interior paez tar inspiráu nel templu de Neptunu en Paestum con columnes dóriques que sostienen la bóveda de cobertoria. Probablemente esta disposición interna influyó a munchos arquiteutos, ente ellos a James Wyatt.^[4]^:89

Wyatt yera rival de Adam y fíxose famosu col Panteón de Oxford Street, en Londres (1770, yá destruyíu), un edificiu destináu al entretenimientu que yera una singular versión neoclásica de la ilesia de Santa Sofía d'Istambul. Construyó enforma, anque se-y recuerda poles sos contribuciones nel campu neogótico y poles grandes restauraciones de les catedrales ingleses; sicasí, edificó delles cases de campu n'estilu neoclásicu, como la de Dodington, en Gloucestershire, na qu'hai detalles de los mundos griegu y romanu.^[4]^:164-168

N'estrecha rellación col llinguaxe de Wyatt y de Adam ta Henry Holland, que nel so primer encargu importante, el Brooks's Club en Londres (1776), diseñu, detrás d'una fachada palladiana, ambientes con sobries y midíes decoraciones. Dos años más tarde empezó a trabayar nuna casona en Herefordshire, que foi siguida poles amplies tresformamientos de Carlton House, onde s'atopen influyencies franceses,^[4]^:171-172 yá que franceses fueron los artesanos que s'ocuparon de la decoración y del diseñu de muebles.

Hasta nel sieglu XIX producieron resultaos notables: exemplos importantes son el Muséu Británicu de Londres, el St George's Hall en Liverpool y obres de John Soane (1753-1837).^[3]^:519 El Muséu Británicu ye un edificiu monumental construyíu dende los años 1820 y protexíu por una elegante columnata xónica: l'articuláu complexu retoma la tema de los templos clásicos y concéntrase nel so interior nuna gran cúpula de fierro fundíu percima de la sala de llectura.

Un pocu más tardida ye la Sala de St. George de Liverpool, severa construcción destinada a allugar la vida cívica de la ciudá. Esta suerte de basílica civil, nun ye más qu'un conxuntu de distintos volúmenes axacentes ente sigo y xuníos por un entablamento que s'executa en toles fachaes del edificiu. El complexu foi diseñáu por Harvey Lonsdale Elmes, pero a la so muerte la obra foi siguida por Charles Robert Cockerell, qu'añadió'l volume de la sala de conciertos, que la so rica decoración clásica oldea cola sobriedá del esterior.^[4]^:253

John Soane considérase casi'l representante esclusivu del Neoclasicismu revolucionariu inglés.^[14] Influyíu por George Dance (1741-1825) y especialmente por Ledoux, saltó a la fama a finales del sieglu XVIII pol so trabayu na construcción del Bancu d'Inglaterra, en Londres, un vastu complexu carauterizáu poles cúpules rebaxaes y por una estrema cencellez estructural. Ente les sos creaciones merez destacar la casa que l'arquiteutu diseñó pa sigo mesmu en Londres (agora Muséu Soane): el diseñu orixinal, que nun s'executó na so totalidá, crear de la máxima simplicidá, con grandes arcos abiertos na fachada y polo tanto mui cerca la arquiteutura revolucionaria de Ledoux.^[13]^:248 En contraste, l'interior, bien congestionado, claustrofóbicu, anula'l clasicismu del esterior, revelando un llinguaxe bien personal, y más allegáu a la tradición pintoresca: numberosos espeyos (más de 90 nuna de les estancies más pequeñes) asemeyen sales más amplies, el llume vien de riba, mientres arcos gotizantes destaquen el sofito de les parés.

Ente'l tresformamientos urbanísticos hai que señalar Regent's Park y Regent Street en Londres, diseñáu por John Nash. L'arquiteutu, influyíu pola sistematización realizada en Bath fixo una serie d'uniones nel texíu urbano de la ciudá, proyeutando habitaciones con columnes, dinteles y frontones, acordies colos dictaos del neoclasicismu; sicasí, el siniuoso percorríu abandona la estaticidad vista nos tresformamientos de París, ufiertando vistes en perspeutiva siempres nueves, combinando en sí mesmu tamién el gustu románticu pol descubrimientu continuu y polo pintoresco.^[3]^:521-524

Sía que non, los meyores proyectistes ingleses de la dómina sufrieron la fascinación de la renacencia gótica, de cutiu acomuñáu con una tradición relixosa, arquitectónica ya intelectual que surdió nel centru d'Oxford, Cambridge y Londres. Sicasí, dende mediaos del sieglu XIX, n'Escocia y el norte del país florió iuna ntensa temporada neoclásica, reconocible por casu nel Conceyu de Leeds (1853), na Picton Reading Room de Liverpool (1875) o nes ilesies que Alexander Thomson construyó en Glasgow so la influyencia de Schinkel y Cockerell.^[4]^:253-257

H. Elmes y C.R. Cockerell, St George's Hall, Liverpool
Conceyu de Leeds
Picton Reading Room, Liverpool

Italia

Italia prefirió recrear los sos modelos antiguos yá bien avanzáu'l sieglu XVIII y nos empiezos del sieglu XIX. El modelu del Panteón de Agripa, en Roma, repitir nun gran númberu de templos, como'l de la ilesia de la Gran Madre di Dio, en Turín, y la Basílica de San Francisco de Paula, en Nápoles, dambos terminaos en 1831, que reproducen el pórticu octástilo y el volume cilíndrico del Panteón

L'arquiteutura neoclásica desenvolver n'Italia a partir de la segunda metá del sieglu XVIII, nel contestu de pequeños estaos, de cutiu en conflictu ente ellos o apoderaos poles potencies estranxeres, na dómina que precedió al establecimientu del reinu unificáu baxu Vittorio Emanuele II. Por esti motivu'l neoclasicismu nun s'afirmó na mesma forma en tol país; l'ausencia d'una cultura unificada y la gran probeza que s'apoderó de la península italiana nel sieglu XVIII nun yeren circunstancies aparentes pa la producción arquitectónica.^[4]^:282

Al entamu del mesmu sieglu revelóse un curtiu, pero estraordinariu, tardobarroco: en Roma, fixéronse monumentos como la Plaza d'España, la Fontana de Trevi y la Plaza de San Ignacio, ente que n'El Piamonte taben trabayando Filippo Juvarra (1678-1736) y Bernardo Antonio Vittone (1704-1770). L'actividá treslladóse entós al reinu de Nápoles, onde Ferdinando Fuga (1699-1782) y Luigi Vanvitelli fueren llamaos p'ampliar, respeutivamente, el Real Allugo dei Poveri y la Reggia di Caserta;^[4]^:282 en particular, la Reggia, a pesar de que nel esterior amuesa un ciertu conteníu neoclásico, ye considerada la postrera gran realización y la encarnación de les meyores tradiciones del barrocu italianu.^[8]^{:Voz: Vanvitelli, Luigi}^[3]^:450 L'afirmación del Neoclasicismu foi por tanto lenta y difícil, y consistió esencialmente en contribuciones estranxeressobremanera franceses.^[4]^:288

A esti panorama xeneral añadióse l'escasu interés de los estudiosos en confrontar l'arquiteutura neoclásica italiana, que mientres enforma tiempu llindó un exame minuciosu y serenu.^[15]^:20-21 A pesar de les dificultaes derivaes del contestu sociopolítico, el Neoclasicismu n'Italia produció numberoses obres notables.^[8]^{:Voz: Italia} Estudios más recién punxeron de relieve les traces distintives, peculiaridaes y, en dellos aspeutos, el calter unitariu de la producción italiana, nes sos variantes rexonales o inclusive locales, nel contestu d'esi policentrismo qu'inda caracterizaba la península ente los sieglos XVIII y XIX.^[3]^[16]^[4]^[17]

Contestu históricu

Los complexos acontecimientos qu'afectaron a les rexones italianes, ente'l final del sieglu XVIII y principios del sieglu XIX, fueron sustancialmente distintos na fase pre-revolucionaria (sieglu XVIII), na fase revolucionaria que coincidió cola ocupación francesa, y na Restaurazione, una tercer fase que precedió a l'anexón al reinu d'Italia.

Cola Revolución francesa les rellaciones ente los Estaos Pontificios y Francia deterioráronse considerablemente. Mientres la campaña d'Italia de 1796 los territorios de la Ilesia fueron invadíos y la ciudá de Roma foi ocupada. Declaróse la república Romana, el papa Pío VI foi deportáu, primero a la Toscana y depués a Francia. El nuevu pontífiz, Pio VII, foi capaz de volver a Roma cuando les fuercies de la coalición prevalecieron sobre les franceses. Coles mesmes, Napoleón Bonaparte sustituyó l'emburrie revolucionariu cola idea d'establecer un imperiu mundial; col fin d'establecer la unidá relixosa, axustó un concordatu cola Ilesia, pero ante la negativa del papa a tar en contra de los enemigos de Francia, los Estaos Pontificios fueron reocupados hasta la capitulación final del Bonaparte.^[15]^:37-39

Les primeres hostilidaes ente Francia y el reinu de Nápoles tuvieron llugar en 1793; en 1796 concluyóse un armisticiu, pero en 1799 Nápoles y el so reinu fueron invadíos pol exércitu francés. Nel cercu revolucionariu, establecer en 1799 la república Napolitana, que foi reprimida sangrientamente a los pocos meses y que foi siguida pola primer restauración de los Borbones. En 1801, el reinu robló un tratáu de neutralidá con Francia, pero la violación del pactu provocó la segunda ocupación francesa de la ciudá y el derrocamientu de Ferdinando IV, col ascensu al tronu de Xosé I Bonaparte. Bonaparte gobernó l'estáu ente 1806 y 1808, cuando foi reemplazáu por Joachim Murat, que permaneció ellí hasta 1815, l'añu de la segunda restauración de los Borbones.^[15]^:49

La República de Venecia dexó d'esistir en 1797. Foi ocupada poles tropes napoleóniques, pero parte del so territoriu foi devueltu al Imperiu austriacu tres el Tratáu de Campo Formio. El cambéu de réxime provocó una grave crisis económica. Col regresu de los franceses les coses ameyoraron; el Veneto foi anexonáu al reinu d'Italia, sicasí, col Congresu de Viena el territoriu unificáu de Lombardía-Veneto quedó sol control austriacu.^[15]^:79

En 1737 el Gran Ducáu de Toscana pasó sol Asburgu-Lorena. Con Pietro Leopoldu de Lorena, que foi Gran Duque ente 1765 y 1790, l'Estáu interesar poles grandes reformes del comerciu, de l'alministración pública y de la xusticia.

De siguío de la ocupación francesa vieno la formación del reinu de Etruria (1801-1807) y la posterior anexón de la Toscana pol Imperiu francés. La restauración de Fernandu III de Lorena en 1814, la xubida al tronu del so fíu Leopoldu II y l'anexón de la República de Lucca en 1847 completen la vida política de la Toscana neoclásica.^[15]^:69-70

La Lombardía escontra'l final del sieglu XVIII inda taba suxeta al imperiu austriacu, pero en 1797, col ascensu de Napoleón, l'antiguu ducáu de Milán convertir en parte de la república Cisalpina. Mientres l'alministración francesa, Milán convertir nel puntu d'alcuentru de tolos xacobinos y de tolos progresistes italianos. Mientres un curtiu tiempu, la rexón quedó sol control austriacu, pero'l 2 de xunu de 1800 Napoleón entró en Milán a la cabeza del so exércitu. Dempués de la batalla de Marengo nació la segunda República Cisalpina, que camudó'l nome en República italiana y depués nel Reinu d'Italia, hasta la cayida de 1814.^[15]^:20-21

El reinu de Cerdeña, dempués de la derrota de los piamonteses en 1796 contra l'exércitu francés nel contestu de la primer campaña d'Italia, venció Niza y Saboya a Francia. En 1800, mientres la segunda campaña italiana, Napoleón aseguró la posesión d'El Piamonte y la Liguria, que mentanto se convirtió na república de Liguria. Ente 1802 y 1805, El Piamonte y Xénova xunir al Imperiu francés. Tres el Congresu de Viena, que restauró a la casa Saboya al tronu d'El Piamonte, el reinu de Cerdeña incorporar a la Liguria.^[15]^:89

España

Catedral de Pamplona, Ventura Rodríguez.

N'España, el barrocu del sieglu XVII y la primer metá del sieglu XVIII, en toles sos espresiones, dexaba una sorprendente serie de monumentos relixosos y de palacios, residencies y colexos. El contraste ente l'arquiteutura churrigueresca y la modalidá académica o neoclásica foi tan axatáu, que paecíen fenómenos artísticos en dos mundos opuestos. Na segunda metá del sieglu XVIII, impúnxose'l gustu neoclásicu impulsáu pola Academia de Belles Artes de San Fernando. En Madrid desenvolviéronse grandes proyeutos de cambéu urbanu, el principal diseñáu por Juan de Villanueva en redol al Salón del Prado y la so redoma (el Real Observatoriu Astronómicu, l'antiguu Hospital de San Carlos, el Xardín Botánicu, l'actual Muséu del Prado —pa gabinete de ciencies—), y otros importantes, como San Francisco'l Grande (Francisco Cabezas, Francesco Sabatini —autor tamién de la Puerta d'Alcalá—). Fora de Madrid destaca la obra de Ventura Rodríguez (catedral de Pamplona, capiya de La nuesa Señora del Pilar), que tamién diseñó les fontes monumentales del Prado madrilanu (fonte de Cibeles, fonte de Neptunu).

Rusia

En Rusia, la contaminación del mundu occidental tuvo muncha fortuna, sobremanera en San Petersburgu.^[4]^:272-279 Ellí, hasta aproximao 1760, siguen atopándose espacios al gustu rococó italianu de Bartolomeo Rastrelli (vease'l palaciu d'Iviernu). Foi Catalina la Grande quien introdució'l neoclásicu na capital, encargando a un arquiteutu francés, Jean-Baptiste Vallin de la Mothe (1729-1800), dellos palacios, como l'Academia Imperial de les Artes.

En 1779, Giacomo Quarenghi (1744-1812) aceptó la invitación de viaxar a San Petersburgu,^[8]^{:Voz: Quarenghi, Giacomo} onde permaneció mientres el restu de la so vida, convirtiéndose nel arquiteutu oficial de Catalina II;^[18] ente 1780 y 1785; tresformó San Petersburgu nuna ciudá clásica. Construyó munchos palacios y punxo de moda un orixinal estilu monumental, d'inspiración palladiana, reencontrable, por casu, nel al empar sobriu y austeru palazzo inglese del espurechu di Peterhof (1781-1789, destruyíu) más que nel más ricu Teatru del Hermitage (1782 -1785).^[4]^:273

Coles mesmes, tamién taba activu l'escocés Charles Cameron (1743-1812), autor de la Galleria Cameron nel palaciu de Catalina en Tsárskoye Seló, onde retomó l'estilu del inglés Adam,^[4]^:273 y el palaciu del Gran Duque Pablo en Pavlovsk, construyíu en 1781 y 1796. Nel parque del palaciu de Pavlovsk, Cameron alzó'l primer templu dóricu de toa Rusia.^[4]^:275

La moda del neoclásicu qu'empezó con Catalina la Grande algamó'l so puntu culminante con Alexandru I.^[19] El palaciu de la Bolsa de San Petersburgu, diseñáu pol francés Jean-François Thomas de Thomon en 1804 ye un exemplu significativu de l'arquiteutura neogriega inspirada nel templu de Hera en Paestum.^[20] La Bolsa, alzada mientres Andrey Voronikhin construyía la catedral de Kazan, y a la que depués siguieron l'inmensu Almirantazgo (d'Andrejan Zacharov, 1806-1815, que se fai ecu de les proporciones en gran escala de Boullée), la catedral de San Isaac (que'l so dibuxu, realizáu pol francés August de Montferrand, basar nel Panteón parisín) y l'arquiteutura italianizante de Carlo Rossi (por casu, el Palaciu del Senáu (1829-1834) y el palaciu Mijailovsky (1819-1825), fixeron de San Petersburgu, coles sos fachaes n'estuco coloriáu y emerxentes detalles en blancu, una de les ciudaes más consistentemente neoclásiques d'Europa.^[8]^{:Voz: Unione Sovietica} Xunto con Rossi, l'arquiteutu neoclásicu más importante de San Petersburgu foi Vasili Stásov, a quien se deben les estenses casernas y establos incluyendo ilesies con cinco cúpules y l'últimu xuegu de la ciudá, l'arcu de trunfu na vía a Moscú (1834).^[8]^{:Voz: Stasov, Vasilij Petrovič}

Anque Moscú foi tamién afeutáu pol estilu neoclásicu y, anque con episodios interesantes, nunca algamó los resultaos de San Petersburgu.^[4]^:273 El nome amestáu a munches arquitectures clasizantes de Moscú ye Matvéi Kazakov (1738-1812), que foi responsable del Palaciu del Senáu nel Kremlin. En llugar d'ello, a finales del sieglu XVIII, una serie d'edificios clasizantes de Moscú son reconducibles al mentáu Giacomo Quarenghi, al que, arriendes de Kazakov, foi siguíu polos arquiteutos como Domenico Gilardi (que se remonta al estilu imperial) y Osip Beauvais (activu mientres la reconstrucción de la ciudá dempués de la desastrosa quema de 1812).

Charles Cameron, templu redondu en Pavlovsk
August de Montferrand, catedral de San Isaac, San Petersburgu
Carlo Rossi, palaciu Michajlovskij, San Petersburgu

Escandinavia

La Europa del Norte ufierta un ricu repertoriu d'obres neoclásiques, xeneralmente d'orixe alemán o francés.^[4]^:273 En Dinamarca el Neoclasicismu apaeció yá nos años sesenta del Settecento.^[8]^{:Voz: Scandinavia} Ello ye que'l comedor diseñáu por Nicolas-Henri Jardin nel Palaciu d'Amalienborg (1755-1757) recuérdase como «la estancia más antigua inda esistente decorada n'estilu neoclásicu por un arquiteutu francés».^[21] Discípulu de Jardin foi Caspar Frederik Harsdorff, que, por casu, trabayó na catedral de Roskilde, onde pintó la capiya d'Amalienborg (1755-1757) capiya funeraria de Federico IV. Más tarde, cola apaición del estilu neogriegu, la figura más interesante foi Christian Frederik Hansen (1756-1845),^[8]^{:Voz: Hansen, Christian Frederik} que llevó a cabu'l diseñu de la catedral de Copenhague, cola gran bóveda de cañón sostenida por columnates dóriques que se recuerda al proyeutu del interior d'una biblioteca de Boullée.

A empiezos del sieglu XIX realiza la planificación de Ḥélsinki, entós perteneciente al Gran Ducáu de Rusia dende 1809. Los principales edificios públicos de la ciudá deber a Carl Ludwig Engel , que se comprometiera cola plaza del Senáu, apoderada pola clasizante catedral, pol Palaciu del Senáu (1818-1822) y pola Universidá. El proyeutu inicial de la catedral data de 1818, pero les obres, que s'empecipiaron en 1830, non se completóaron hasta 1851. La planta ye rigorosamente central, compuesta por una cruz griega con cuatro pórtico esteriores: nel centru de la composición llevanta una pimpana cúpula, flanqueada por cuatro cúpules más pequeñes añadíes más tarde. En llugar d'ello, na Universidá Engel construyó una biblioteca con sales de llectura columnadas, coneutaes con pimpanes escalinates dóriques, que presenten semeyances coles del Palaciu del Senáu: nel primer casu, dos files de columnes soporten los niveles de llegada de les ramples, ente que nel segundu, sobre les columnes dóriques fuelguen la bóveda de crucería de la cobertoria.^[4]^:281

Otres naciones europees

L'espardimientu del revival clásicu foi cuasi uniforme en toa Europa, anque con delles esceiciones: España, por casu, nun apurrió nenguna contribución significativa al Neoclasicismu.^[8]^{:Voz: Spagna}

En Viena delles influyencies neoclásiques rexistrar dende les primeres décades del sieglu XVIII, na Karlskirche de Johann Bernhard Fischer von Erlach, una obra maestra del rococó austriacu: l'edificiu ta de fechu protexíu por un pórticu hexastilo, que ta sofítáu per dos columnes coclides inspiraes na columna Trajana de Roma. Un clasicismu más rigorosu faise sentir nel sieglu XIX, col Theseustempel y el Burgtor, dos complexu neogriegos del yá mentáu Pietro Nobile.^[8]^{:Voz: Austria}

En Polonia, escontra'l final del sieglu XVIII, espublízase una arquiteutura derivada de los modelos revolucionarios de Ledoux, pero un monumentu de principios del primer Neoclasicismu atopar na catedral de Vilnius (agora en Lituania, que na dómina taba xunida a Polonia na Confederación polacu-lituana).^[8]^{:Voz: Polonia} Nel siguiente sieglu Antonio Corazzi foi protagonista de la construcción de dellos palacios en Varsovia, ente que la nobleza polaca encargaba a Karl Friedrich Schinkel delles residencies nel campu.

En Praga el Neoclasicismu foi recibida con retrasu respeuto al restu d'Europa,^[8]^{:Voz: Cecoslovacchia} n'Hungría la rotura col llinguaxe barrocu yá asocedió nos años 1770:^[8]^{:Voz: Ungheria} la catedral de Vac, col so pórticu coronáu por un áticu masivu, data de 1763-1777. Nel sieglu XIX esti estilu remata na catedral de Esztergom (de planta central, con una cúpula) y nel neogriegu Muséu Nacional húngaru en Budapest (esti postreru obra de Mihály Pollack).

Paradóxicamente l'estilu neoclásicu desenvolver en Grecia solo a mediaos del sieglu XIX, cuando se presentó pa la renovación d'Atenes.^[4]^:302-304 Intervinieron por tanto proyectictas de distintos llugares d'Europa, sobremanera alemanes, franceses y daneses. Ente les obres más orixinales destaca'l patiu redondu del Zappeion, empezáu en 1874 según los planos de Theophil Hansen.

Theophil Hansen, Academia d'Atenes
Theophil Hansen, Zappeion, Atenes
Catedral de Vác

Neoclasicismu n'América

Tantu nos Estaos Xuníos como en Iberoamérica desenvolviéronse programes constructivos neoclásicos.

Estaos Xuníos

Diseño pal monumentu a Washington, Robert Mills, 1836

Sieglos XVIII y XIX

Los oríxenes del Neoclasicismu estauxunidense deriven del intensu espardimientu qu'había del palladianismo nel diseñu de villes rurales.; tamién dende finales del sieglu XVIII vio l'ésitu del revival griegu. Los arquiteutos más interesantes de la dómina yeren Thomas Jefferson y Benjamin Latrobe.^[4]^:305 El primeru, a partir de 1771, empezó a trabayar na so casa en Monticello, en Virxinia, obra particularmente innovadora en comparanza con construcciones ingleses contemporánees.<^[4]^:305 Inspiráu pola Maison Carrée de Nimes, ente 1785 y 1789, executó'l pocu orixinal proyeutu pal capitoliu del estáu de Virxinia. El so trabayu más famosu sigue siendo'l campus de la Universidá de Virxinia, que los sos dibuxos definitivos remontar a 1817: l'elementu dominante del nuevu complexu ye ensin dulda la Rotonda, que va allugar la biblioteca y que con un porticado vagamente palladiano, combina un cuerpu circular, inspiráu nel Panteón. Otra de les carauterístiques del edificiu, reconstruyíu como resultáu d'una grave quema que se desenvolvió a finales del sieglu XIX, son les sales que s'abrir al interior, de forma elíptica.

Foi'l mesmu Benjamin Latrobe quien sugerió a Jefferson la solución de la Rotonda.^[4]^:306 El primer trabayu principal de Latrobe son la penitenciaría de Richmond y la Banca de Pennsilvania, yá sumida. A principios del sieglu XIX recibió l'encargu pa completar el Capitoliu de Washington, el gran palaciu en que collaboraren munchos arquiteutos de la dómina y con un resultáu bien cuestionable. Más tarde, so l'ala reconstruyida del Senáu, ensertó la Cámara del Tribunal Supremu, na que'l gustu pola xeometría y los detalles suxeren una estrecha afinidá colos modelos del francés Ledoux y del inglés Soane. Ente 1809 y 1818 realizó la catedral de Baltimore, sometida aína a cambeos y ampliaciones, pero que va permanecer como la so construcción más feliz.^[4]^:308

L'estilu clásicu consolidóse dempués coles obres de Robert Mills y William Strickland, estudiantes del propiu Latrobe.^[4]^:308-309 Del primeru recuérdense delles ilesies de planta central en Filadelfia y Richmond, la enorme columna de Washington en Baltimore y dellos edificios na capital federal del país, carauterizaos por severu pórticos. Del segundu, dempués de la fama alcanzada pol diseñu del segundu bancu de los Estaos Xuníos, tiense'l proyeutu pola orixinal Bolsa de Filadelfia y el Capitoliu de Nashville (1845-1849), dotaos con llinternes inspiraes nel monumentu corágico de Lisícrates.

Benjamin Latrobe, Cámara de la Corte Suprema, Washington
William Strickland, Bolsa de Filadelfia
Charles Follen McKim y otros, Biblioteca de la Universidá de Columbia, Nueva York

La primer metá del sieglu XIX remata cola construcción de dellos edificios clasiceantes: el Capitoliu de New Haven, obra d'Ithiel Town, la capitoliu d'Ohio en Columbus (1838) y el Girard College en Filadelfia, de Thomas Walter.

El neoclasicismu imponer na escena americana sustancialmente hasta la segunda metá del sieglu XIX. Los últimos trabayos notables son dellos proyeutos académicos de los asociaos William Rutherford Mead, Stanford White y Charles Follen McKim, como la Biblioteca de la Universidá de Columbia en Nueva York, de 1893, pimpanu edificiu que reflexa la rellumanza de l'arquiteutura civil romana siguiendo'l modelu del neoclasicismu francés.^[4]^:310

El sieglu XX

Escontra finales del sieglu XIX, el clasicismu puru convertir na exa teórico y cultural pa la construcción de ciudaes enteres como Washington : na ciudá, concebida como un damero", dispunxéronse fríos edificios clásizantes. En Nueva York fueron concebíes enteres porciones de nueva urbanización, qu'arreyó a les árees dispuestes a lo llargo de Wall Street. Nesti espíritu urbanísticu dispunxéronse importantes edificios nel vieyu estilu. Ello ye que nel sieglu XX el neoclasicismu convertir nel estilu preferíu pa los edificios gubernamentales: tratar d'edificios fechos en clave anti-moderna, que reflexen nel gigantismo la intención de destacar el papel y el prestíu internacional de la nación.^[3]^:4584^[22]

Son numberosos los exemplos, los más célebres concentraes principalmente nel área de Washington. Por casu, el Lincoln Memorial (termináu en 1922) de Washington ye unu de los edificios que traten d'imprimir a la ciudá un calquier destináu a reclacar la similaritud cola Roma imperial. Diseñáu como un monumentu en memoria del presidente d'Estaos Xuníos Abraham Lincoln, conocíu pola so llucha contra la esclavitú, el monumentu foi concebíu a nivel ideal en 1867, pero l'entamu de los trabayos foi nes primeres décades del sieglu XX. Nel interior del edificiu, diseñáu por Henry Bacon, asitiáronse escultures y estatues escurríes según el modelu de les famoses "copies romanes" (estatues feches na dómina romana que siguen los bronces perdíos de l'antigua Grecia), como nel casu de la gran estatua de Lincoln, asitiada nel centru del mesmu monumentu.^[23]^[24]

Tamién na capital estauxunidense, nos años 1930 llevantóse'l maxestosu Palaciu de la Corte Suprema, termináu en 1935. L'edificiu, que la so fachada frontera amuesa una pronao d'estilu corinto, foi proyeutáu por Cass Gilbert, que yera entós yá conocíu por tola crítica d'arte internacional pola so Woolworth Building en Nueva York, nel momentu unu de los rascacielos más altos nel mundu.^[8]^{:Voz: Gilbert, Cass}^[25]

L'últimu edificiu d'esti xéneru ye'l Jefferson Memorial, inauguráu en Washington namái en 1943. Diseñáu en 1939 por John Russell Pope, foi construyíu a imitación de les villes palladianas y de los templos romanos y griegos. L'edificiu desenvolver a lo llargo d'una rotonda de columnes xóniques que remata nun gran pronao con vistes al ríu Potomac. El monumentu retoma'l modelu de la Rotonda del arquiteutu y presidente Thomas Jefferson, al que se dedica'l memorial, que fixera pa la Universidá de Virxinia.^[24]^[26] Trátase d'un revival bien alloñáu de los nuevos enclinos de l'arquiteutura del sieglu XX, que dende diba tiempu yá había abiertu nueves puertes, nuna rotura total col pasáu y les sos imposiciones estilístiques (ver por casu la Casa de la catarata, que Frank Lloyd Wright completara en 1939).^[8]^{:Voz: Razionalismo}

Iberoamérica

A los imperios americanos d'España y Portugal llegó l'estilu neoclásicu al traviés de proyeutos diseñaos n'Europa o bien realizaos llocalmente por arquiteutos europeos o criollos formaos nes academies de les metrópolis.

Tamién hai exemplos de l'adaptación al llinguaxe arquiteutónicu local, que mientres los sieglos anteriores realizara una síntesis o sincretismu de los elementos europeos y precolombíns nel denomináu barrocu colonial. Un exemplu d'ello ye la Catedral de Tulancingo, Méxicu (1788, José Damián Ortiz de Castro).

A criterios más clásicos pertenecen, en Chile, el Palaciu de La Moneda (1784-1805) y la Catedral Metropolitana de Santiago (1748-1800), dambes obres del arquiteutu italianu Joaquín Toesca.

En Méxicu, el Palaciu de Minería (1797-1813, Manuel Tolsá) y el Hospicio Cabañes de Guadalaxara (1804-1810, del mesmu arquiteutu).

N'Ecuador, el Palaciu de Gobiernu de Quito (tamién llamáu de Carondelet, 1790 o 1801, Antonio García).^[27]

Yá tres la independencia de Hispanoamérica, desenvolviéronse programes constructivos pa les nueves repúbliques. En Colombia construyó'l Capitoliu Nacional de Colombia en Bogotá (1847, Thomas Reed, formáu na Academia de Berlín), La Catedral Primada de Colombia en Bogotá (1807-1823) so los planos de Fray Domingo de Petrés; en Perú la Catedral d'Arequipa (1844, Lucas Poblete).

Brasil, que se convirtió na sede de la corte de la monarquía portuguesa, independizándose de la so metrópolis como Imperiu de Brasil, tamién utilizó los recursos de l'arquiteutura pa la glorificación del poder políticu, y optóse por recurrir a arquiteutos formaos na Real Academia de París. A esta dómina pertenez la portada de l'Academia de Belles Artes de Rio de Janeiro o Academia Imperial (1822)^[28] y el Palaciu Imperial de Petrópolis (década de 1840).^[29]

Arxentina, ye otru de los países que busca desaposiase del so pasáu colonial, pero nel contestu de reorganización del país depués de la independencia en 1810, búscase un aspeutu de poder que tresmita la presencia del Estáu inspirando respetu y devoción, incluyendo de xacíu l'arquiteutura. Sicasí, nun se concibe una imaxe propia, sinón que s'introduz el canon clásicu, non en forma de retruque d'edificios de l'Antigüedá, pero si con una predominancia clásica y muncha influyencia de clasicismu francés; que va perdurar hasta'l sieglu XX.

No cultural, puede verificase un apuramientu por importar modelos culturales europeos, pa reemplazar la tradición colonial. Trátase de negar tou lo que pudiera recordar la etapa de la subordinación a España. Ye lóxicu que con esta base ideolóxica la imaxe qu'ufiertaben les ciudaes resultaren negatives y precisárase tresformales.^[30]

Notes

↑ J. Maroto (2009) Historia del Arte, Casals, pg. 290-291.
↑ J. Maroto (2009) op. cit.
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 De Fusco. Mille anni d'architettura in Europa.
↑ ^4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 ^4,13 ^4,14 ^4,15 ^4,16 ^4,17 ^4,18 ^4,19 ^4,20 ^4,21 ^4,22 ^4,23 ^4,24 ^4,25 ^4,26 ^4,27 ^4,28 ^4,29 ^4,30 ^4,31 ^4,32 ^4,33 ^4,34 ^4,35 ^4,36 ^4,37 ^4,38 ^4,39 ^4,40 ^4,41 Middleton y Watkins. Architettura dell'Ottocento..
↑ Mª Ángeles Lence Guilabert, Representaciones del espaciu arquiteutónicu na narrativa llibertina francesa del sieglu XVIII Archiváu 2014-08-14 en Wayback Machine, 2006
↑ Guides Bleu: Paris, Hachette, 1988; Dominique Leborgne, Saint-Germain des Prés et son faubourg, Parigramme, 2005. Fuentes citaes en en:Hôtel de Condé de la Wikipedia n'inglés.
↑ Quatremère de Quincy, Recueil de notices historiques, 1834, p. 201. Ficha en Artehistoria.
↑ ^8,00 ^8,01 ^8,02 ^8,03 ^8,04 ^8,05 ^8,06 ^8,07 ^8,08 ^8,09 ^8,10 ^8,11 ^8,12 ^8,13 ^8,14 ^8,15 ^8,16 ^8,17 ^8,18 ^8,19 ^8,20 ^8,21 ^8,22 ^8,23 ^8,24 Pevsner, Fleming y Honour. Dizionario di architettura.
↑ Na onda de Boullée y Ledoux tamién s'enserta'l trabayu visionariu de Jean Jacques Lequeu, que la so fama ta amestada a diseños qu'atestigüen una notable fantasía que raspia lo neurótico.
↑ «1791: Abertura do Portão de Brandemburgu» (portugués). Deutsche Welle 06.08.2007. Consultáu'l 24 de xineru de 2008.
↑ H.R. Hitchcock, L'architettura dell'Ottocento y del Novecento, Torino, Einaudi, 1971, páxs. 35-36.
↑ «Munich» (inglés). Deutsche Welle 29.03.2005). Archiváu dende l'orixinal, el 28 de xunu de 2008. Consultáu'l 24 de xineru de 2008.
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 Pevsner. Storia dell'architettura europea.
↑ Ezio Bonfanti, Nuovo y modernu in architettura, 2001, p. 30.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 ^15,4 ^15,5 ^15,6 Renato De Fusco, L'architettura dell'Ottocento, Turín, Garzanti, 1980. ISBN 9786001500565
↑ E. Kaufmann, Architecture in the Age of Reason. Baroque y Post Baroque in England, Italy, France, Cambridge 1955; L'architettura dell'illuminismo, trad. it., Turín, 1966
↑ E. Lavagnino, L'arte moderno dai neoclassicisti ai contemporanei, Torino 1956.
↑ Treccani. «Quarénghi, Giacomo». Consultáu'l 5 de marzu de 2012.
↑ Mario Praz. Gusto neoclassico, páx. 207..
↑ Dmitry Shvidkovsky (2007). Russian Architecture and the West (n'inglés). New Haven: Yale University Press, páx. 297.
↑ S. Eriksen, Early Neoclassicism in France, 1974, p. 57.
↑ Ver tamién les opiniones espresaes, contra la dictadura de la llinia recta y la involución de l'arquiteutura, por Bruno Zevi, en Il Linguaggio Modernu dell'Architettura, Turín, 1973.
↑ "Abitare annual", volume 5, p. 124.
↑ ^24,0 ^24,1 G. Ciucci, Classicismo, classicismi: architettura Europa/America 1920-1940, 1995.
↑ "Abitare annual", volume 5, p. 154.
↑ S. Bedford, John Russell Pope: Architect of Empire, 1998.
↑ La fecha 1790, en Arquiteutura en Hispanoamérica, web citada; la fecha 1801 y l'atribución d'arquiteutu, en El Palaciu de Carondelet convertir en Muséu, web de la Presidencia d'Ecuador.
↑ Helena Cunha de Uzeda: L'Academia de Belles Artes de Rio de Janeiro y la so influyencia nel desarrollu de l'arquiteutura moderna brasilana, Goya, 2002.
↑ Pa tola seición Neoclasicismu en Hispanoamérica, n'Arquiteutura del sieglu XIX.
↑ Mariconde, Maria del Carmen. L'arquiteutura del sieglu XIX n'Arxentina.

Bibliografía

Giulio Carlo Argan, L'arte italiano 1770-1970, Florencia, Sansoni, 1970.
Renato De Fusco, L'architettura dell'Ottocento, Turín, Garzanti, 1980. ISBN 9786001500565
Renato De Fusco, Mille anni d'architettura in Europa, Bari, Laterza, 1999. ISBN 9788842042952
M. Giuffrè, P. Barbera, G. Cianciolo Cosentino (a cura di), The time of Schinkel and the age of Neoclassicism between Palermo and Berlin, 2006. ISBN 8887669481
H.R. Hitchcock, L'architettura dell'Ottocento y del Novecento, Turín, Einaudi, 1971.
H. Honour, Federici (traduttore), Neoclassicismo, Turín, Einaudi, 1980.
Emil Kaufmann, Architecture in the Age of Reason. Baroque y Post Baroque in England, Italy, France, Cambridge, 1955; L'architettura dell'illuminismo, trad. it., Turín, 1966.
Emilio Lavagnino, L'arte moderno dai neoclassicisti ai contemporanei, Turín, UTET, 1956.
P. Lavedan, L'Histoire de l'urbanisme: Renaissance et temps modernes, París, 1941.
Corrado Maltese, Storia dell'arte italiano 1785-1943, Turín, Einaudi, 1960.
A.M. Matteucci, L'architettura del Settecento, Turín, Garzanti, 1992.
C. Meeks, Italian Architecture 1750 - 1914, New Haven - Londres, 1966.
Robin Middleton, David Watkin, Architettura dell'Ottocento, Martellago (Veneca), Electa, 2001. ISBN 88-435-2465-8
Werner Muller, Gunter Vogel, Atlante d'architettura. Storia dell'architettura dalle origini all'età contemporánea. Tavole y testi, Rozzano (Milán), Hoepli, 1997. ISBN 88-203-1977-2
Luciano Patetta, L'architettura dell'Eclettismo. Fonti, teorie, modelli 1750 - 1900, Milán, Magotta 1975.
Nikolaus Pevsner, Storia dell'architettura europea, Bari, Laterza, 1998. ISBN 88-420-3930-6
Nikolaus Pevsner, John Fleming, Hugh Honour, Dizionario di architettura, Turín, Einaudi, 2005. ISBN 9788806180553
Mario Praz, Gustu neoclassico, Milán, 1974-2003. ISBN 88-17-10058-7
The Age of Neoclassicism, catalogo della mostra, Londres, 1972.
J. Summerson, Architettura del Settecento, Milán, Rusconi, 1990.
N. Tarchiani, L'architettura italiana dell'Ottocento, Firenze, 1937.
V. Vercelloni, Dizionario enciclopedico di architettura y urbanistica, Roma, 1969.
D. Watkin, Storia dell'architettura occidentale, Bolonia, 1990.

Enllaces esternos

Neoclasicismu, racionalismu y arquiteutura revolucionaria n'Artehistoria
Neoclasicismu n'Arquiteutura del sieglu XIX
Neoclasical architecture en Britannica

[1] J. Maroto (2009) Historia del Arte, Casals, pg. 290-291.

[2] J. Maroto (2009) op. cit.

[Fusco-3] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 De Fusco. Mille anni d'architettura in Europa.

[Middleton-4] 4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 ^4,13 ^4,14 ^4,15 ^4,16 ^4,17 ^4,18 ^4,19 ^4,20 ^4,21 ^4,22 ^4,23 ^4,24 ^4,25 ^4,26 ^4,27 ^4,28 ^4,29 ^4,30 ^4,31 ^4,32 ^4,33 ^4,34 ^4,35 ^4,36 ^4,37 ^4,38 ^4,39 ^4,40 ^4,41 Middleton y Watkins. Architettura dell'Ottocento..

[5] Mª Ángeles Lence Guilabert, Representaciones del espaciu arquiteutónicu na narrativa llibertina francesa del sieglu XVIII Archiváu 2014-08-14 en Wayback Machine, 2006

[6] Guides Bleu: Paris, Hachette, 1988; Dominique Leborgne, Saint-Germain des Prés et son faubourg, Parigramme, 2005. Fuentes citaes en en:Hôtel de Condé de la Wikipedia n'inglés.

[7] Quatremère de Quincy, Recueil de notices historiques, 1834, p. 201. Ficha en Artehistoria.

[Pevsner-8] 8,00 ^8,01 ^8,02 ^8,03 ^8,04 ^8,05 ^8,06 ^8,07 ^8,08 ^8,09 ^8,10 ^8,11 ^8,12 ^8,13 ^8,14 ^8,15 ^8,16 ^8,17 ^8,18 ^8,19 ^8,20 ^8,21 ^8,22 ^8,23 ^8,24 Pevsner, Fleming y Honour. Dizionario di architettura.

[9] Na onda de Boullée y Ledoux tamién s'enserta'l trabayu visionariu de Jean Jacques Lequeu, que la so fama ta amestada a diseños qu'atestigüen una notable fantasía que raspia lo neurótico.

[10] «1791: Abertura do Portão de Brandemburgu» (portugués). Deutsche Welle 06.08.2007. Consultáu'l 24 de xineru de 2008.

[11] H.R. Hitchcock, L'architettura dell'Ottocento y del Novecento, Torino, Einaudi, 1971, páxs. 35-36.

[12] «Munich» (inglés). Deutsche Welle 29.03.2005). Archiváu dende l'orixinal, el 28 de xunu de 2008. Consultáu'l 24 de xineru de 2008.

[Pevsner2-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 Pevsner. Storia dell'architettura europea.

[14] Ezio Bonfanti, Nuovo y modernu in architettura, 2001, p. 30.

[FuscoOtto-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 ^15,4 ^15,5 ^15,6 Renato De Fusco, L'architettura dell'Ottocento, Turín, Garzanti, 1980. ISBN 9786001500565

[16] E. Kaufmann, Architecture in the Age of Reason. Baroque y Post Baroque in England, Italy, France, Cambridge 1955; L'architettura dell'illuminismo, trad. it., Turín, 1966

[17] E. Lavagnino, L'arte moderno dai neoclassicisti ai contemporanei, Torino 1956.

[18] Treccani. «Quarénghi, Giacomo». Consultáu'l 5 de marzu de 2012.

[19] Mario Praz. Gusto neoclassico, páx. 207..

[cit-20] Dmitry Shvidkovsky (2007). Russian Architecture and the West (n'inglés). New Haven: Yale University Press, páx. 297.

[21] S. Eriksen, Early Neoclassicism in France, 1974, p. 57.

[22] Ver tamién les opiniones espresaes, contra la dictadura de la llinia recta y la involución de l'arquiteutura, por Bruno Zevi, en Il Linguaggio Modernu dell'Architettura, Turín, 1973.

[23] "Abitare annual", volume 5, p. 124.

[G._Ciucci,_1995-24] 24,0 ^24,1 G. Ciucci, Classicismo, classicismi: architettura Europa/America 1920-1940, 1995.

[25] "Abitare annual", volume 5, p. 154.

[26] S. Bedford, John Russell Pope: Architect of Empire, 1998.

[27] La fecha 1790, en Arquiteutura en Hispanoamérica, web citada; la fecha 1801 y l'atribución d'arquiteutu, en El Palaciu de Carondelet convertir en Muséu, web de la Presidencia d'Ecuador.

[28] Helena Cunha de Uzeda: L'Academia de Belles Artes de Rio de Janeiro y la so influyencia nel desarrollu de l'arquiteutura moderna brasilana, Goya, 2002.

[29] Pa tola seición Neoclasicismu en Hispanoamérica, n'Arquiteutura del sieglu XIX.

[30] Mariconde, Maria del Carmen. L'arquiteutura del sieglu XIX n'Arxentina.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]