Calendariu romanu

Calendariu romanu
calendariu
Llocalización

El calendariu romanu yera'l calendariu utilizáu na dómina de la monarquía y la república romanes. El términu inclúi, xeneralmente, al calendariu xulianu establecíu poles reformes del dictador Xuliu César y l'emperador Augustu a finales del sieglu I e.C., y delles veces úsase tamién pa denomar cualesquier sistema de cuenta inclusiva al traviés de les calendes, les nones y los idus de los meses, a la manera romana. El términu exclúi xeneralmente al calendariu alexandrín del Exiptu romanu, que caltuvo los doce meses del calendariu exipciu anterior; el calendariu bizantín del Imperiu bizantín, que xeneralmente nomaba los meses romanos col nome que teníen nos antiguos calendarios griegos, de doce meses; y el calendariu gregorianu, que axustó'l sistema xulianu pa facelu más averáu al añu tropical.

Los díes romanos contábanse inclusivamente hacia delante según la so proximidá a trés díes principales: el primeru del mes (nomáu día de calendes), ún allugáu un poco primeru de la metá del mes, nún día variable según los meses (día d'idus) y el octavu día (el novenu, si contamos inclusivamente^[1]) primeru d'elli, el día de nones. No que cinca a los meses, el calendariu orixinal consistía en diez meses qu'entamaben, en primavera, col de marzu; l'iviernu quedaba como un lapsu de díes desorganizaos. Estos meses cubríen 38 ciclos nundinales, caún compuestu por una selmana d'ocho díes (nueve contaos inclusivamente, y por eso reciben esi nome) que finaba con un día dedicáu a los rituales relixosos y a día de mercáu. El periodu invernal, colos restantes 61 díes (los ciclos nundinales cubríen un total de 304) foi, posteriormente, dividíu en dos meses: xineru y febreru.

L'orixe d'esti calendariu atribúise a dos de los reis llexendarios de la ciudá, Rómulu y Numa Pompiliu. Hai nicios claros de qu'esti calendariu foi deriváu a partir d'un calendariu llunar: les calendes, les nones y los idus parecen derivar, respectivamente, del primer día de cuartu creciente tres la lluna nueva, del caberu día del cuartu creciente y del día de lluna enllena. Esti sistema nun cuadraba col añu solar, y poro'l calendariu, como todos los llunisolares, tenía de ser intercaláu, esto ye, completáu, constantemente pa consiguir mantener les fiestes relixoses y otres actividaes públiques nes son feches adecuaes. Por razones supersticioses los romanos facíen estes intercalaciones nel mes de febreru, inclusive dempués de qu'esti dexara de ser consideráu'l caberu mes del añu.

Tres del establecimientu de la República romana los años entamaron a recibir el nome de los cónsules, y el control sobre la intercalación recayó nos pontífices, que delles veces abusaron del so poder allargando los años nos que mandaben los sos aliaos políticos y acortando aquellos nos que'l consuláu taba controláu polos rivales políticos de so. Tres de ganar la so guerra con Pompeyu, Xuliu César usó la so posición como pontífiz máximu pa sacar alantre una reforma del calendariu nel 46 e.C.; una reforma que fizo que l'añu del so tercer consuláu durara 446 díes. Con esta reforma, col envís d'evitar interferir coles ceremonies relixoses de Roma, entamaron a intercalase los díes al final de los meses ensin axustar nin les nones nin los idus, inclusive nos meses qu'acabaron teniendo 31 díes. El calendariu xulianu taba previsto que tuviera un únicu día intercaláu extra el 24 de febreru (el día de la VI Kal. Mart. repetíase, y el día añadíu nomábase ante diem bis sextum Kalendas Martias) una vez cada cuatru años, pero tres del asesinatu de César los pontífices interpretaron esta disposición contando inclusivamente y añadieron por error esti día "bisestu" (bis sextum) cada trés años. Pa cuadrar el calendariu col tiempu solar Augustu viose obligáu a suspender la intercalación d'esi día demientres una o dos décades. El calendariu resultante siguió siendo llixeramente mayor que l'añu solar. De resultes, nel sieglu XVI la fecha de la Pascua taba tan alloñada del equinocciu de primavera que'l papa Gregoriu XIII ordenó axustar el calendariu; les sos modificaciones dieron como resultáu'l calendariu gregorianu, l'oficial de la Cristiandá occidental de magar.

Historia

Calendariu llunar prehistóricu

Créese que'l calendariu romanu primitivu yera un calendariu llunar observacional nel que los meses entamaben cuando se víen los primeros signos d'un nuevu cuartu creciente, tras la lluna nueva. Como un ciclu llunar dura 29 díes y mediu, la duración d'esos meses tenía que ser de 29 o 30 días. Doce meses d'esos seríen en total 10-11 díes menos que los 365 díes d'un añu solar, de forma que sin axustes esi calendariu diría rápidamente descuadrándose coles estaciones de forma asemeyada a lo que-y pasa al calendariu islámicu. Como'l calendariu romanu posterior tien un fuerte componente estacional, coles sos fiestes relixoses asociaes, créese que'l primitivu evitaba esti descuadre coles estaciones usando dalguna forma de intercalación, o quiciás suspendiendo'l calendariu demientres l'iviernu. A esti respectu Rüpke recueye que Varru falaba d'una llei del sieglu V e.C. que recueye l'usu d'un mes intercalari, un mes intercaláu^[2]. Esto ye, pa elli, una evidencia de que'l calendariu romanu yera llunisolar, y correxía les variaciones que faen que'l calendariu islámicu ruede a lo llargo del añu de la mesma forma que'l calendariu xudíu: añadiendo un 13ᵘ mes^[3].

La selmana romana d'ocho díes, el ciclu nundinal, usábenla tamién los sos vecinos etruscos, que organizaben d'alcuerdu con ella les audiencies reales. Yera, presumiblemente, una sodivisión del antiguu calendariu romanu, atribuyíu lexendariamente a Rómulu o Serviu Tuliu.

Calendariu lexendariu de 10 meses

El primer calendariu romanu del que nos informen los propios autores romanos yera ún con 10 meses, caún de 30 o 31 díes^[4][5]; los cuatro meses de 31 díes yeren nomaos "llenos" (pleni) y los otros "baleros" (cavi)^[6][7]. Los 304 díes d'esti calendariu comprendíen exactamente 38 ciclos nundinales. Ente'l fin del caberu mes y l'entamu del añu siguiente, al siguiente equinocciu de primavera, había un periodu de díes que nun correspondía a dengún mes: yera l'iviernu, nel que nun había nin llabor nel campu nin actividá militar, y que dedicábase, ente más coses, a ritos relixosos de purificación coleutiva. Magar que xeneralmente considérase que nesti sistema los restantes díes del añu formaben una especie de "iviernu" desorganizáu, la historia (güei perdida) de Liciniu Macer aparentemente dicía que'l calendariu romanu antiguu usaba, en cuenta d'eso, la intercalación, añadiendo díes sueltos entre los meses p'axustar el calendariu a les estaciones^[4][8].Y Macrobiu, d'otra banda, afirma que se dexaba qu'esti calendariu fora desplazándose hasta que los meses de branu ya iviernu taben completamente descolocaos, y nesi momentu simplemente intercalábense díes, que nun pertenecíen a dengún mes, hasta que los meses cuadraran otra vuelta cola so posición orixinal^[9][10].

Los escritores romanos de sieglos posteriores atribuyeron la creación a esti calendariu a Rómulu^[11][12], el so primer rei llexendariu y héroe cultural. Sicasí, yera vezu atribuí-y a esti rei llexendariu toles práctiques y tradiciones de las que se perdiera recuerdu del so orixe exactu, pa dá-yos así el valir que-y aportaba el pesu de la tradición. Dellos eruditos, por otra parte, dubien de la mesma esistencia d'esti calendariu, del que namái queda testimoniu en fontes escrites tardorrepublicanes ya de la dómina imperial y cuya esistencia deduzse namái de los nomes de los meses conservaos. Asina, Rüpke defende que la esistencia d'esi calendariu ye un constructu posterior, algo demostráu pola sospechosa coincidencia en duración del supuestu "añu romulanu" cola de los diez primeros meses del calendariu xulianu ye sospechosa, y afirma que "lo únicu que puede afirmase ye que'l calendariu republicanu foi precedíu por un calendariu con doce meses llunares auténticos: seis que recibíen nomes de dioses, y otros seis a los que se denomaba namás pol ordinal"^[3].

Seya como fora, los primeros meses derivaron el so nome del de la divinidá o cultu al que taben consagraos; los siguientes nombrábense namái col ordinal del númberu d'orde que-yos correspondía, magar que n'años posteriores dellos reformadores camudaríen el nome de dalgunos.

Calendariu de Rómulu

Nᵘ	Mes	Duración
1	Martius	31 díes	Mes consagráu n'honor a Marte, pa de los fundadores míticos de Roma, Rómulu y Remu. Marte yera'l protector del home romanu nes sos xeres d'agricultor y soldáu. Les dos actividaes daben comienzu nesti momentu del añu.
2	Aprilis	30 díes	Según una hipótesis esti mes taba consagráu a Venus, nomada Apru en llingua etrusca. Otra hipótesis diz que yera'l mes nel qu'aportaba la primavera, la estación na que entamen a abrise (aperire) les flores.
3	Maius	31 díes	Algunos afirmen qu'esti mes taba dedicáu a la diosa Maya, ma de Mercuriu. Maya encargábase de la fertilidá de los campos, y la so fiesta celebrábase esti mes. Otros autores dicen que'l nome débese a qu'esti mes yera'l que se dedicaba a la veneración de los antepasaos, los maiores.
4	Iunius	30 díes	Mes consagráu a Xunu (Iuno), la reina de los dioses, protectora del llar, de los casorios y de les muyeres. Otra teoría sostién que'l mes dedicábase a festexar a los descendientes, los iuniores.
5	Quintilis[13]	31 díes	Mes quintu (quinque: cinco).
6	Sextilis	30 díes	Mes sestu. (sex: seis).
7	Septembris	30 díes	Mes séptimu (septem: siete).
8	Octobris	31 díes	Mes octavu (octo: ocho).
9	Novembris	30 díes	Mes novenu (novem: nueve).
10	Decembris	30 díes	Mes décimu (decem: diez).

Esta, sicasí, nun ye la única versión sobre cómo yera esti calendariu que se conserva nes fontes escrites conservaes. Asina, Plutarcu, nes sos Vides paraleles, diznos que'l calendariu de Rómulu fuera un calendariu solar, y siguía'l principiu xeneral de que l'añu tenía 360 díes. Los meses, según elli, yeren namái usaos secundariamente y taben poco sistematizaos, habiendo unos de 20 díes y otros de 35 o más^[14][15].

Calendariu republicanu

El calendariu de la dómina de la República romana yera distinto a esti. Siguía los calendarios griegos, asumiendu la esistencia d'un ciclu llunar de 29 díes y mediu y un añu sinódicu de 12 meses y mediu (368 díes y ³⁄₄ ), axustaos cada cuartu añu añadiendo dos meses intercalaos^[6]. Esos dos meses añadíense al final del añu, demientres l'iviernu, anantes del mes intercaláu que yera añadíu cada dos años: los dos meses extra yeren nomaos xineru y febreru, y el mes intercaláu biañalmente nomábase, nel calendariu griegu, Mercedonius^[6].

Los romanos, d'otra banda, nun siguíen la práctica griega habitual d'alternar meses de 29 y 30 díes y alternar la duración, de 29 y 30 díes, de los sos meses intercalaos. En cuenta d'ello, los meses 1ᵘ, 3ᵘ, 5ᵘ ya 8ᵘ teníen 31 díes, y tolos meses restantes, sacante febreru (que tenía 28 díes nos años normales), teníen 29, lo que facía un total de 355 díes. El mes intercaláu de los romanos tenía siempre 27 días, pero nun yera un mes independiente: insertábase dientro del mes de febreru, alternando ente dempués del día de la finalización de las Terminalias (fiestes n'honor del dios Términu), el día 23 (día VII de les calendes de marzu), y dempués del día 24. Los restantes díes de febreru yeren sustituyíos polos díes correspondientes de Mercedonius^[16]; esos caberos 6-7 díes de febreru yeren, dafechu, nomaos y contaos inclusivamente anantes de les calendes de marzu, y yeren tradicionalmente díes de celebración del añu nuevu. Esto parez tener sío orixinaú a partir de les supersticiones romanes rellacionaes cola numberación y l'orde de los meses. Piénsase tamién que la igua del calendariu romanu en meses con númberu impar de díes derívase de les supersticiones pitagóriques que rellacionaben los númberos nones cola suerte, y los pares cola mala suerte^[17].

Estos cambeos, basaos nel calendariu pitagóricu de los griegos, atribuyíense xeneralmente, ente los romanos, a Numa Pompiliu, sucesor de Rómulu y segundu de los reis de Roma, qu'habría añadío tamién, según la mayoría les fontes clásiques los dos meses extra^[18].^[19] Magar que según Titu Liviu Numa instituyera un calendariu llunar, dempués atribúi-y l'establecimientu d'un sistema d'intercalación en ciclos de 19 años equivalente al ciclu metónicu^[20] (periodu nel que les fases llunares vuelven coincidir el mesmu día del añu) sieglos anantes a que lo ficieren los astrónomos babilonios y griegos^[21]. Plutarcu, pela so banda, atribúi-y el méritu de tener finao el caos del calendariu anterior a elli, estableciendo un calendariu de 12 meses y un total de 354 díes —la duración de los años llunar y griegu— correxíu cola intercalación bienal d'un mes de 22 díes^[14][15].

Acordies col llibru de Titu Liviu Ab Urbe Condita Libri l'entamu del añu consular pasó de marzu al 1 de xineru nel añu 154 e.C. pa facer frente a una rebelión n'Hispania^[22]. Plutarcu creía que Numa fora'l responsable de colocar xineru y febreru como los dos primeros meses del calendariu^[14][15]. Ovidiu, pela so banda, afirma que xineru entamó siendo'l primer mes y febreru l'últimu, y que l'orde actual debese a los decenviros^[23]. W. Warde Fowler cree que los sacerdotes romanos siguieron tratando a xineru y febreru como los caberos meses del calendariu demientres tol periodu republicanu^[24].

Calendariu republicanu romanu (c. 700 e.C. o c. 450 e.C. – 46 e.C.)

Asturianu			Llatín			Significáu del nome		Duración (en díes)[14][15][25]
								1ᵉʳ añu (común)	2ᵘ añu (bisiestu)	3ᵘ añu (común)	4ᵘ añu (bisiestu)
1.	Xineru		I.	Mensis Ianuarius		Mes de Xanu		29	29	29	29
2.	Febreru		II.	Mensis Februarius		Mes de los Februa		28	22	28	23
		Mes intercaláu			Intercalaris Mensis (Mercedonius)		Mes de salarios		27		27
3.	Marzu		III.	Mensis Martius		Mes de Marte		31	31	31	31
4.	Abril		IV.	Mensis Aprilis		Mes d'Afrodita (nome del que podría tener derivao'l nome d'esa divinidá en llingua etrusca: Apru).		29	29	29	29
5.	Mayu		V.	Mensis Maius		Mes de Maya		31	31	31	31
6.	Xunu		VI.	Mensis Iunius		Mes de Xunu		29	29	29	29
7.	Xunetu		VII.	Mensis Quintilis		Quintu mes (esti mes y los sucesivos caltienen el nome que teníen nel calendariu anterior, qu'entamaba en marzu)		31	31	31	31
8.	Agostu		VIII.	Mensis Sextilis		Sestu mes		29	29	29	29
9.	Setiembre		IX.	Mensis September		Séptimu mes		29	29	29	29
10.	Ochobre		X.	Mensis October		Octavu mes		31	31	31	31
11.	Payares		XI.	Mensis November		Novenu mes		29	29	29	29
12.	Avientu		XII.	Mensis December		Décimu mes		29	29	29	29
Total de díes del añu:								355	376	355	377

El vezu de nomar los años col nome de los cónsules nun foi continuu demientres toa la historia romana, pero la elección o denomación de los cónsules fízose siempre añalmente. La llista tradicional de cónsules usada polos romanos pa de. nomar los sos años entama en 509 e.C^[26].

Reforma flavia

Gnaeus Flavius, secretariu (scriba) del censor Appius Claudius Caecus, introduxo una serie de reformes nel 304 e.C^[27]. Desconozse la naturaleza exacta de la reforma, pero atribúise-y el vezu d'espublizar el calendariu por adelantáu, al principiu del mes, quitando-yos asina a los sacerdotes dél del so poder y favoreciendo la esistencia d'un calendariu más consistente y fiable pa los asuntos oficiales^[28].

Reforma xuliana

Xuliu César, tres de la so victoria na so guerra civil y na so condición de pontifex maximus, ordenó una reforma del calendariu nel añu 46 e.C. La tarea encargóse-y a un grupu d'eruditos, ente los que piénsase que taben Sosíxenes d'Alexandría^[29] y el romanu Marcus Flavius^[30]. Los aspectos más destacaos de la reforma incluyeron la inserción de diez díes adicionales a lo llargo l'añu y l'añadíu regular d'un únicu día extra cada cuartu añu pa facer coincidir el calendariu romanu col añu solar. L'añu 46 e.C. foi'l caberu del sistema vieyu ya incluyó trés meses adicionales, el primeru insertáu en febreru y los otros dos, nomaos Intercalaris Prior y Posterior, anantes de les calendes d'avientu.

Caberes reformes

Tres del asesinatu de César Marcu Antoniu renomó'l mes de nacimientu de César, Quintilis, como Iulius (xunetu) n'honor del dirixente muertu. Tres de la derrota d'Antoniu n'Actium, Augustu tomó'l control de Roma y, decatándose de que los sacerdotes habíen añadío díes bisiestos cada trés años en cuenta de cada cuatro, pol so vezu de contar inclusivamente, suspendió l'adición de díes bisiestos al calendariu demientres una o dos décades hasta que s'axustaran otra vuelta'l calendariu y l'añu solar. El añu 8 e.C. el plebiscitu conocíu como Lex Pacuvia de Mense Augusto renomó'l sestu mes, Sextilis, como Augustus n'honor del nuevu emperador^[31][32][33].

El calendariu, no principal, continuó ensin cambios na dómina imperial. Los exipcios, parte del imperiu, usaben el calendariu coptu o alexandrín, qu'Augustu mandara facer adaptando'l antiguu calendariu exipciu pa caltener so alliniamientu col romanu. Dellos emperadores camudaron los nomes de los meses pa dá-yos el de so o'l de so familia, pero esos nomes esapaecieron cuando ellos morrieron. Dioclecianu entamó la práctica d'establecer los ciclos d'indicción de 15 años, entamando cola realización del censu de 297^[34]: esta forma convirtióse nel formatu oficial de datar na dómina de Xustinianu. Constantinu estableció formalmente la selmana de 7 díes convirtiendo'l domingu en fiesta oficial en 321. D'otra banda, el vezu de denomar los años colos nomes de los cónsules abandonose en 541. El métodu romanu de numberar los díes del mes inxamás tuvo ampliamente estendíu nes provincies orientales, helenizaes, y foi abandonada pol Imperiu Bizantín nel so calendariu oficial.

Los díes

Los díes, nel calendariu romanu, contábense inclusivamente en rellación col más cercanu de los trés díes principales qu'había cada mes^[35]:

• Calendes (Kalendae o Kal.), que ye'l primer día de cada mes^[35] y debía coincidir, polo menos nos primeros tiempos, cola lluna nueva;
• Nones (Nonae o Non.), que ye'l quintu día del mes, sacante nos meses de marzu, mayu, xunetu ya ochobre, que ye'l séptimu,^[35]; en tolos casos, ocho díes (nueve cola forma romana de contar inclusivamente, y d'ehí el nome) anantes de los idus de cada mes;
• Idus (Idus, Eid. o Id.), que ye'l 13ᵘ día del mes, sacante nos de marzu, mayu, xunetu ya ochobre, que yel 15ᵘ^[35]; esto ye, un día anantes del día que queda en mediu del mes.

Créese qu'esta forma de denomar los díes espeya los d'un calendariu llunar prehistóricu, nel que se proclamaben les calendes tres de ver apaecer en cielu el primer rellumu del cuartu creciente, un o dos díes dempués de la lluna nueva; les nones corresponderíen, asina, col día del cuartu creciente, y l'idus col día de lluna llena. Les calendes de cada mes taben consagraes a Xunu, y los idus a Xúpiter^[36]. El día anterior a calendes ya idus era la so viéspora (pridie); y el día posterior a caún d'ellos (postridie) considerábase un día de mala suerte.

Los díes del mes nomábanse, en llatín primitivu, usando l'ablativu de tiempu, que denomaba momentos concretos: asina, por exemplu, "el sestu día de les calendes d'avientu" (VI Kalendas Decembres)^[37]. En llatín clásicu conservose esti vezu pa los trés díes principales del mes^[38], pero los otros espresábense en casu acusativu, que sirve pa nombrar periodos de tiempu; asina, por exemplu "el sestu día anantes de les calendes d'avientu" (ante diem VI Kalendas Decembres). En llatín tardíu esta forma alternose col usu anterior, el del ablativu de tiempu.

Calendes yera'l día marcáu pal pagu de les deldes, y los llibros de cuentes nos que s'anotaben deldes y pagos (kalendaria) dieron orixe al términu calendariu. Los calendarios públicos romanos yeren nomaos fastos (fasti), y nellos conseñábase'l calter llegal y relixosu de caún de los díes del mes. Nos fastos caún de los díes taben marcaos con una de les lletres siguientes^[39]:

• F (fastus); yeren los díes nos que yera llegal entamar acciones llegales nos xulgaos (dies fasti, "díes permitíos").
• C (comitialis); yeren los díes nos que'l pueblu podía aconceyar n'asamblea (dies comitiales).
• N (nefastus); yerenlos díes nos que taben prohibíes les actividaes polítiques ya xudiciales (dies nefasti).
• NP (lletres de significáu desconocíu); yeren los díes de fiesta pública, los díes feriaos (feriae).
• QRCF(lletres de significáu desconocíu); yeren los díes nos que'l rei (rex sacrorum) podía convocar una asamblea.
• EN (endotercissus, una forma antigua de la pallabra of intercissus, "dixebráu en dos"); yeren díes nos que la mayoría les actividaes polítiques y relixoses taben prohibíes na mañana y na tarde porque dedicábanse a preparar o ufrir sacrificios, pero taben permitíes nes hores centrales del día.

Cada día apaecía tamién marcáu con una lletra, de la A a la H, qu'indicaba'l so llugar nel ciclu nundinal de los díes de mercáu.

Les selmanes

Un fragmentu del calendariu de Palestrina (Fasti Praenestini) correspondiente al mes d'abril. Nel marxe izquierdu vense les lletres nundinales.

Los nundinae yeren los díes de mercáu, y conformaben, en Roma, Italia ya otres partes del Imperiu, una especie de fin de selmana. El métodu romanu de cuenta inclusiva facía que'l tiempu ente ellos contárase como si pasaran nueve díes, magar que los nundinae coincidíen cada octavu día. Como los años de los calendarios republicanu y xulianu nun yeren divisibles en periodos d'ocho díes, los calendarios romanos incluyíen una columna na que se-y atribuía a cada día del añu una lletra nundinal, de la A a la H, qu'indicaba'l so llugar nel ciclu de los díes de mercáu. Los nundinae yeren díes nos qu'aportaben a la ciudá ciudadanos plebeyos de la rodiada rural de la ciudá y, poro, importantes na llexislación romana: los ediles supervisaben los nundinae, y yera obligáu anunciar públicamente cualesquier cambéu llegal demientres trés selmanes nundinales (17-24 díes) anantes de que se fora a votar. Los patricios y los sos clientes aprovecharon, en delles ocasiones, esta circunstancia pa retrasar l'aprebación de les lleis que nun-yos conveníen, porque los tribunes de la plebe teníen qu'esperar a que la nueva normativa tuviera vixente otres trés selmanes si no consiguíen recibir un votu afirmativu pal atapecer del día nel que teníen qu'entrar en vigor. Por otra parte, foron espardiéndose supersticiones alredor de la mala suerte que siguía a los nundinae que coincidíen coles nones d'un mes y, posteriormente, tamién si coincidía col 1 de xineru. La intercalación parez que foi usada pa evitar estes coincidencies, inclusive dempués de la reforma xuliana del calendariu.

La selmana de siete díes entamó a usase n'Italia a entamos del periodu imperial^[40] de manes de los practicantes y conversos a relixones orientales, que llevaron a Roma conocimientos y creyencies rellacionaes cola astroloxía helenística y babilónica, que desarrollara'l sistema de les hores planetaries, la fiesta xudía del sabbat y el día del Señor de los cristianos. El sistema, qu'entamó usándose pal cultu priváu y la práctica de l'astroloxía, yá sustituyera a la semana nundinal pal añu 321, cuando Constantín convirtió'l domingu (dies Solis) en día oficial de descansu. Esta selmana representábase tamién como un ciclu de lletres, de la A a la G, que foron dempués adaptaes para su uso nel cristianismu: son les lletres dominicales.

Los meses

Los nomes de los meses romanos funcionaron inicialmente como axetivos (p.ex., "les calendes de xineru son nel mes de xineru"), y dempués pasaron a ser consideraos dafechamente sustantivos (siguiendo col exemplu "les calendes de xineru son en xineru"). La etimoloxía de dalgunos ta bien afitada: xineru (el mes de Xanu^[41]) y marzu (el mes de Marte^[42]) honren a dioses; xunetu y agostu honren a Xuliu César^[43] y el so socesor, l'emperador Augustu^[44]; y los nomes de los meses quintilis, sextilis, setiembre^[45], ochobre^[46], payares (noviembre)^[47] y avientu (diciembre)^[48] son axetivos arcaicos formaos a partir de los nomes de los númberos ordinales del 5 al 10, espeyando la so posición nel calendariu cuando esti entamaba alredor del equinocciu de primavera, en marzu. El nome d'otros meses, sicasí, nun ta nidio. Febreru puede derivar del nome del festival de Februa, el festival romanu de purificación que se celebraba nos idus de febreru^[49]. El nome d'abril puede tar rellacionáu col de la diosa etrusca Apru, y mayu y xunu podríen derivar de los nomes de los dioses Maia^[50] y Xunu^[51] o de les pallabres arcaiques usaes en llatín pa nombrar a los vieyos (senior) y los xóvenes (junior). Dellos emperadores tentaron de poné-y el so nome a ún de los meses del añu, como ficiera Augustu, pero los sos intentos nun tuvieron ésitu.

En llatín clásicu la forma de denomar los díes de cada mes yera^[38]:

Día	Calendariu orixinal Meses de 31 díes Mar, May, Jul, Oct[nota 1]	Calendariu xulianu Meses de 31 díes Jan, Aug, Dec[nota 2]	Calendariu xulianu Meses de 30 díes Apr, Jun, Sep, Nov[nota 3]	Calendariu orixinal Meses de 29 díes Jan, Apr, Jun, Aug, Sep, Nov, Dec[nota 4]	Febreru
1	Kal.	Les Calendes Kalendis	Kal.	Kal.	Kal. Feb.
2	a.d. VI Non.	El cuartu día antes de Nones ante diem quartum Nonas	a.d. IV Non.	a.d. IV Non.	a.d. IV Non. Feb.
3	a.d. V Non.	El tercer día antes de Nones ante diem tertium Nonas	a.d. III Non.	a.d. III Non.	a.d. III Non. Feb.
4	a.d. IV Non.	El día antes de Nones Pridie Nonas	Prid. Non.	Prid. Non.	Prid. Non. Feb.
5	a.d. III Non.	Les Nones Nonis	Non.	Non.	Non. Feb.
6	Prid. Non.	L'octavu día antes de los Idus ante diem octavum Idus	a.d. VIII Eid.	a.d. VIII Eid.	a.d. VIII Eid. Feb.
7	Non.	El séptimu día antes de los Idus ante diem septimum Idus	a.d. VII Eid.	a.d. VII Eid.	a.d. VII Eid. Feb.
8	a.d. VIII Eid.	El sestu día antes de los Idus ante diem sextum Idus	a.d. VI Eid.	a.d. VI Eid.	a.d. VI Eid. Feb.
9	a.d. VII Eid.	El quintu día antes de los Idus ante diem quintum Idus	a.d. V Eid.	a.d. V Eid.	a.d. V Eid. Feb.
10	a.d. VI Eid.	El cuartu día antes de los Idus ante diem quartum Idus	a.d. IV Eid.	a.d. IV Eid.	a.d. IV Eid. Feb.
11	a.d. V Eid.	El tercer día antes de los Idus ante diem tertium Idus	a.d. III Eid.	a.d. III Eid.	a.d. III Eid. Feb.
12	a.d. IV Eid.	El día antes de los Idus Pridie Idus	Prid. Eid.	Prid. Eid.	Prid. Eid. Feb.
13	a.d. III Eid.	Los Idus Idibus	Eid.	Eid.	Eid. Feb.
14	Prid. Eid.	El 19ᵘ día antes de les calendes ante diem undevicesimum Kalendas	a.d. XVIII Kal.	a.d. XVII Kal.	a.d. XVI Kal. Mart.
15	Eid.	El 18ᵘ día antes de les calendes ante diem duodevicesimum Kalendas	a.d. XVII Kal.	a.d. XVI Kal.	a.d. XV Kal. Mart.
16	a.d. XVII Kal.	El 17ᵘ día antes de les calendes ante diem septimum decimum Kalendas	a.d. XVI Kal.	a.d. XV Kal.	a.d. XIV Kal. Mart.
17	a.d. XVI Kal.	El 16ᵘ día antes de les calendes ante diem sextum decimum Kalendas	a.d. XV Kal.	a.d. XIV Kal.	a.d. XIII Kal. Mart.
18	a.d. XV Kal.	El 15ᵘ día antes de les calendes ante diem quintum decimum Kalendas	a.d. XIV Kal.	a.d. XIII Kal.	a.d. XII Kal. Mart.
19	a.d. XIV Kal.	El 14ᵘ día antes de les calendes ante diem quartum decimum Kalendas	a.d. XIII Kal.	a.d. XII Kal.	a.d. XI Kal. Mart.
20	a.d. XIII Kal.	El 13ᵘ día antes de les calendes ante diem tertium decimum Kalendas	a.d. XII Kal.	a.d. XI Kal.	a.d. X Kal. Mart.
21	a.d. XII Kal.	El 12ᵘ día antes de les calendes ante diem duodecimum Kalendas	a.d. XI Kal.	a.d. X Kal.	a.d. IX Kal. Mart.
22	a.d. XI Kal.	El 11ᵘ día antes de les calendes ante diem undecimum Kalendas	a.d. X Kal.	a.d. IX Kal.	a.d. VIII Kal. Mart.
23	a.d. X Kal.	El 10ᵘ día antes de les calendes ante diem decimum Kalendas	a.d. IX Kal.	a.d. VIII Kal.	a.d. VII Kal. Mart.
24	a.d. IX Kal.	El 9ᵘ día antes de les calendes ante diem nonum Kalendas	a.d. VIII Kal.	a.d. VII Kal.	a.d. VI Kal. Mart.[nota 5]
25	a.d. VIII Kal.	El 8ᵘ día antes de les calendes ante diem octavum Kalendas	a.d. VII Kal.	a.d. VI Kal.	a.d. V Kal. Mart.
26	a.d. VII Kal.	El 7ᵘ día antes de les calendes ante diem septimum Kalendas	a.d. VI Kal.	a.d. V Kal.	a.d. IV Kal. Mart.
27	a.d. VI Kal.	El 6ᵘ día antes de les calendes ante diem sextum Kalendas	a.d. V Kal.	a.d. IV Kal.	a.d. III Kal. Mart.
28	a.d. V Kal.	El 5ᵘ día antes de les calendes ante diem quintum Kalendas	a.d. IV Kal.	a.d. III Kal.	Prid. Kal. Mart.
29	a.d. IV Kal.	El 4ᵘ día antes de les calendes ante diem quartum Kalendas	a.d. III Kal.	Prid. Kal.
30	a.d. III Kal.	El 3ᵉʳ día antes de les calendes ante diem tertium Kalendas	Prid. Kal.
31	Prid. Kal.	El día antes de les calendes Pridie Kalendas

Los díes posteriores a los idus cuéntense descontando los díes que falten hasta'l mes viniente, y nómense asina. Asina, por exemplu, el 19 de marzu nomábase "el 14ᵘ día anantes de les calendes d'abril", ensin nombrar pa nada al mes de marzu, al que pertenez esi día. El día posterior a les calendes, les nones o los idus yera nomáu, pola consideranza que teníen de díes especialmente de mal agüeru, como "el día dempués" (postridie).

Intercalación

El calendariu republicanu namái tenía 355 díes, polo que podía desincronizase deseguida col añu solar, y esto facía que, por exemplu, les fiestes venceyaes al ciclu agrícola nun s'axustaran al so tiempu. La solución que-y dieron los romanos a esti problema foi allargar periódicamente'l calendariu al traviés de l'adición de díes extra dientru del mes de febreru. Asina, febreru dixebrábase en dos metades, caúna con un númberu impar de díes. La primera terminaba col Terminalia, el día 23 de febreru (a.d. VII Kal. Mart.), fecha que marcaba'l final del añu relixosu. Los caberos cinco díes, qu'entamaban col Regifugium o Fugalias (fiesta na que se celebraba la espulsión del caberu rei romanu, Tarquiniu el Soberbiosu), el 24 de febreru, formaben la segunda parte del mes; y el mes intercaláu, nomáu Mercedonius, inxertábense ente estes dos partes del mes. Cuando asocedía esto los díes ente los idus de febreru y el Regifugium contábanse en sentíu descendente en rellación a les calendes del mes intercaláu o al día de Terminalia. El mes intercaláu, pela so banda, nomaba los sos díes en rellación coles sos propies nones ya idus, afitaes nel so 5ᵘ y 13ᵘ díes, neto que los demás meses cortos. Los díes restantes del mes cuntábense en sentíu descendente en rellación coles calendes de marzu. De resultes, el final del mes de Mercedonius y la segunda metá de febreru yeren imposibles d'estremar polos romanos, una y bones el primeru, que los caberos díes de so repetíen el nome de los díes de febreru posteriores a los idus d'esi mes, finaba'l a.d. VII Kal. Mart., la mesma nomenclatura que yá tenía'l día de Terminalia, y el segundu entamaba'l a.d. VI Kal. Mart. Quiciás pola confusión que provocaba esta situación, o quiciás porque nun se sabía hasta bien sero si sería incluyíu un mes intercalariu nel calendariu d'esi añu, estendiose'l vezu de denomar los díes posteriores a los idus de febreru en sentíu descendente hacia' día de Quirinalia (17 de febreru), Feralia (21 de febreru) o Terminalia (23 de febreru), en cuenta de respectu al mes intercaláu, Mercedonius, o a les calendes de marzu.

Censorinus, un escritor del sieglu III, dexó escrito que:

Cuando yera necesario (cada dos años) un mes intercalariu de 22 o 23 díes, pa que l'añu solar cuadrara col añu natural (solar), la intercalación facíese preferentemente en febreru, ente'l día de Terminalia y el de Regifugium.^[52]

Macrobius, un escritor del sieglu V, dexó escrito que los romanos intercalaben 22 y 23 díes n'años alternos (Saturnalia, 1.13.12), y que la intercalación facíase ente'l 23 de febreru y los caberos cinco díes d'esi mes (Saturnalia, 1.13.15). Pa evitar que les nones de cualesquier mes cayeren nún día de mercáu (nundinae) intercalábase un día "dempués del de Terminalia, nel sitiu nel que se colocaba'l mes intercalariu"^[53].

Esto ye históricamente correcto. Nel añu 167 e.C. Mercedonius entamó'l día dempués del 23 de febreru^[54], y en 170 e.C. entamó'l segundu día dempués del 23 de febreru^[55]. Marcu Terenciu Varrón, nel sieglu I e.C., dexó escrito que "el decimosegundu mes yera febreru, y cuando se facíen intercalaciones quitábense-y los cinco caberos díes"^[56]. Como tolos díes posteriores a los idus d'Intercalaris (o Mercedonius) contábense en sentíu descendente hasta l'entamu de marzu Intercalaris tenía 27 o 28 díes (faciendo un total añal, respectivamente, de 377 o 378 díes).

Hai otra teoría qu'afirma que nos años con intercalación febreru tenía 23 o 24 díes, ya Intercalaris 27. Sicasí, esta teoría nun ufre datos sobre cuando había ser el Regifugium nos años con 378 díes^[57]. Macrobiu describe un caberu refinamientu del calendariu: nún periodu d'ocho años dientru d'un ciclu de 24 años había namái trés años con intercalación, caún de 377 díes. Esti axuste permitía cuadrar el calendariu coles estaciones, una y bones la llonxitú media de cada añu nos ciclos de 24 años yera de 365,25 díes, la duración exauta del añu solar.

El Pontífiz Máximu yera'l que decidía cuándo había qu'incluyir nel calendariu un mes intercaláu; xeneralmente, esto asocedía n'años alternos. Esti sistema d'axustar el añu intercalando meses abandonose polo menos dos vegaes: la primera, demientres y dempués de la Segunda Guerra Púnica. Esto desencadenó la reforma de la Llei Aciliana d'Intercalación, de 191 e.C., de la que nun conocemos los detalles pero que parez que consiguiera facer funcionar con ésitu la intercalación demientres un sieglu. La segunda vez que s'interrumpió foi a mediaos del sieglu I e.C., quiciás en rellación col calter caóticu de la política romana naquel tiempu. El puestu de Pontífiz Máximu nun yera un cargu a tiempu completu; ocupábalu un miembru de la elite romana, que de xuru nun podía nun vese implicáu nes intrigues de la política cotidiana. Como'l tiempu qu'habíen d'ocupar los maxistraos el so cargu taba reguláu pol calendariu romanu (los cargos yeren añales), el Pontífiz podía tener razones p'allargar la duración del añu cuando elli o los sos aliaos ocupaben el poder, y p'amenorgala cuando los cargos taben ocupaos polos adversarios de so.

Años

Fragmentu d'una llista consular imperial^[58]

Como yá dixéramos, el llexendariu calendariu romanu de 10 meses tenía una duración de 304 díes, y piénsase que yera complementáu por un periodu invernal, non organizáu en meses, pa facelu coincidir col añu solar. Los calendarios anteriores, el llunar (del que nun hai rastru documental pero que piénsase que tuvo d'esistir) y el civil prexulianu, teníen una duración de 354 o 355 díes, y facíense coincidir col añu solar intercalando un mes de duración irregular. El calendariu xulianu, finalmente, tenía 365 díes, con un día bisiestu, que duraba 48 hores, cada cuatro años, lo que facía qu'esi calendariu fora peraveráu en duración al sistema gregorianu, el qu'usamos güei.

La era del calendariu na dómina de los reis romanos, y primero d'ellos, ye desconocida, pero yera vezu na Antigüedá contar los años en rellación colos años de reináu d'un monarca. Na dómina de la República, a partir del 509 e.C., los años entamaron a nombrase col nome de los dos cónsules ordinarios de turnu^[59]. Había tamién, delles veces, cónsules temporales y honorarios, pero los sos nomes nun s'usaben pa denomar los años^[59]. Les llistes consulares yeran espuestes al públicu nos calendarios públicos (fasti). Tres de la institución del Imperiu, les feches basaes na duración del mandatu de los emperadores fízose más común. Dellos historiadores de la República tardía y la dómina imperial temprana referíen la fecha de los fechos que cuntaben a partir de la fundación llexendaria de la ciudá de Roma; yera la nomenclatura conocida como ab urbe condita^[59]. Varru usaba l'añu 753 e.C. como esa fecha mítica de fundación de la ciudá, pero otros escritores usaben otres distintes, estremaes d'esta inclusive en décades. Esta forma de denomar los años, sicasí, nunca nun tuvo mui espardida. Dempués de que'l papel políticu de los cónsules amenorgara n'importancia la mayoría de la datación romana basábase nos años de reináu del emperador^[60] o, más sero, siguíen el calendariu de 15 años establecíu por Dioclecianu, conocíu como indicción (indictio), con finalidá impositiva^[59]. Esta cabera forma, sicasí, yera confusa, porque nun s'estremaben los ciclos; asina, la espresión "añu 2 de la indicción" valía lo mesmu pa denomar al añu 298, al 313, al 328^[59]... Los súbditos de relixón ortodoxa del Imperiu bizantín usaben estremaes eres cristianes pa denomar los años, incluyendo les basaes na dómina de la persecución de Dioclecianu (era de los mártires, era diocleciana o Anno Martyrum), les construyíes a partir de la fecha de la encarnación de Cristu o les que tomaben como data de niciu la supuesta pa la creación del mundu (Anno Mundi).

Los romanos nun guardaben rexistru de los sos calendarios tempranos pero, como los historiadores modernos, asumíen que'l añu orixinalmente entamaba en marzu a partir de la extrapolación de los nomes de los meses posteriores a xunu. El consul Marcus Fulvius Nobilior (189 e.C.) escribió un comentariu nel calendariu del templu d'Hércules Musarum nel que dicía que xineru recibiera ese nome n'honor al dios Xanu porque la cara del dios miraba a los dos llaos (l'añu que finaba ya'l qu'entamaba), suxiriendo qu'esi fechu ficiera que se-y dedicara'l primer mes del añu. Sicasí, afírmase xeneralmente nes obres conservaes de la dómina qu'esti mes recibió'l so nome al tiempu que febreru, que por ser la fecha na que se celebraben los festivales relixosos piénsase que yera consideráu'l caberu mes del añu. Na dómina de la república el momentu nel qu'entamaba'l mandatu de los cónsules, y poro la fecha na qu'entamaba l'añu, parez que cambió delles veces. La fecha oficial pasó a ser definitivamente'l 1 de xineru (Kal. Ian.) nel 153 e.C., pa permitir al cónsul Quintus Fulvius Nobilior atacar la ciudá de Segeda nel contextu de les guerres celtíberes, n'España. Primero d'elli, según Titu Liviu (llibru XLVII), el cambéu de cónsul facíase'l 15 de marzu (Eid. Mart.). Piénsase tamién, polos documentos que se conserven, que la toma de posesión del nuevu cónsul facíase'l 15 de mayu demientres el sieglu III e.C., hasta l'añu 222 e.C., y Liviu menciona nes sos obres que tamién usáranse, como fechas d'aniciu del añu, el 15 de mayu (Eid. Mai.), el 1 de xunetu (Kal. Qui.), el 1 d'agostu (Kal. Sex.), el 1 d'ochobre (Kal. Oct.) y el 15 d'avientu (Eid. Dec.). Nel calendariu xulianu l'añu entamaba'l 1 de xineru, pero los años del ciclu de la indicción entamaben el 1 de setiembre.

Delles fasteres del imperiu, sicasí, caltuvieron nos sos rexistros un contéu propiu pa los años^[59]. Exiptu tenía'l so propiu calendariu, África facía entamar la so era nel añu 39 e.C.^[60] y España'l 38 e.C. Esti caberu sistema de datación, la era hispánica, siguió usándose nos reinos cristianos de la Península Ibérica na Edá Media.

Conversión a los calendarios xulianu ya gregorianu

La continuidá de los nomes romanos nel actual calendariu gregorianu puede llevar a la creyencia errónea de que les feches romanes correspuenden coles xulianes o gregorianes. En realidá, la llista, que conservamos cuasi completa, de los cónsules romanos, permite datar con certeza los fechos qu'asocedieron del entamu de la República pa en delantre, pero como nun sabemos a ciencia cierta cuándo dexó d'usase'l calendariu llunar y como la intercalación nun siguía un patrón regular los fechos que podemos datar por fontes diferentes de les romanes presentes un dexasute de selmanes o meses con respectu a la so fecha "real". Hai dos eventos astronómicos, dataos por Liviu, que permiten asegurar que'l calendariu romanu taba desaxustáu cuatro meses con respectu a la fecha xuliana nel añu 190 e.C. y dos meses nel añu 168 e.C. Asina, "l'añu del consuláu de Publiu Corneliu Escipión Africanu y Publiu Liciniu Crasu" (consideráu davezu como'l 205 e.C.) entamó, según el calendariu romanu, el 15 de marzu del 205 e.C., y finó'l 14 de marzu de 204 e.C., pero su fecha "real" d'aniciu, si l'axustamos corrixendo'l desaxuste ente los calendarios romanu y xulianu, podría ser payares o avientu de 206 e.C. Inclusive dempués del establecimientu del calendariu xulianu los años bisiestos nun yeren aplicaos de forma correuta polos clérigos romanos, lo que desaxusta dellos díes les feches d'esta dómina hasta bien entráu'l reináu d'Augustu.

La escasez de rexistros que recueyen los calendarios romanos y les intercalaciones que se-yos ficieron obligó a los historiadores a reconstruyir la correspondencia ente les feches romanes y los sos equivalentes xulianos ya gregorianos a partir de fontes perestremaes. Asina, hai rexistros detallaos, a partir de los discursos y les cartes de Cicerón, de les décades previes a la reforma xuliana, y eso permítenos facer una cronoloxía precisa hasta'l 58 e.C. Los ciclos nundinales y dellos sincronismos (como'l de delles feches romanes de les que sabemos la so correspondencia col calendariu áticu y les olimpiades) permiten xenerar, magar que nun seyan aceptaes unánimemente, cronoloxíes hasta l'entamu de la Primer Guerra Púnica nel 264 e.C. Pa los años anteriores, los de la República temprana y la dómina real, les feches que conocemos nun son precises; son más conxetures basaes en pistes como les feches de les coseches o de celebración de los festivales relixosos estacionales qu'un calendariu exautu.

Bibliografía

• Beck C, "On the Roman Calendar" en Latin Syntax: Chiefly from the German of C.G. Zumpt. Boston, C.C. Little and J. Brown, 1838.
• Brind'Amour P, Le Calendrier Romain: Recherches Chronologiques. Ottawa, 1983.
• Kline AS, Ovidiu, On the Roman Calendar. Poetry in Translation, 2004.
• Livy Roberts C et al (ed.), The History of Rome, vol. I, na coleición Everyman's Library. Londres, J.M. Dent & Sons, 1905.
• Mathieson RW, People, Personal Expression, and Social Relations in Late Antiquity, vol. II. Ann Arbor, University of Michigan Press, 2003.
• Michels AKL, The Calendar of Numa and the Pre-Julian Calendar. Transactions & Proceedings of the APA, vol. 80, páxs.320-346. Philadelphia, American Philological Association. 1949.
• Michels, AKL, The Calendar of the Roman Republic. Princeton, 1967. ISBN 9781400849789
• Mommsen T, The History of Rome. Vol I: The Period Anterior to the Abolition of the Monarchy. Richard Bentley, Londres, 1864.
• Rotondi G, Leges Publicae Populi Romani. Milán, Società Editrice Libraria, 1912.
• Rupke J, The Roman calendar from Numa to Constantine: Time, History and the Fasts. Wiley, 2011. ISBN 978-0-470-65508-5
• Scullard HH, Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. Ithaca, Cornell University Press, 1981.

Notes

Referencies

1. Decimos que contamos inclusivamente cuando incluyimos el día que tomamos como aniciu del periodu de cuenta. Asina, si un domingu entamamos a contar una selmana a partir d'esi día podemos facelu de dos formes: non inclusivamente, de forma que'l llunes ha ser el primer día y, poro, ente domingu y domingu hai una selmana, esto ye, siete díes; ya inclusivamente. Al facelu asina contamos el domingu d'aniciu como primer día y el domingu siguiente será l'octavu día: dicimos que pasaron "ocho díes" como sinónimu de selmana. Esti ye l'orixe tamién d'espresiones como "quincena" pa referise a dos selmanes (15 díes contaos inclusivamente), o "cincuesma", fiesta cristiana celebrada 49 díes dempués de Pascua. Los romanos contaben inclusivamente, y asina la nona ye, por númberu, 8 díes antes del idus... que son 9 contaos inclusivamente.
2. Macrobius, Saturnalia, llibru 1, capítulu 13, versículu 21.
3. Rüpke, páxs. 23-24..
4. Macrobius, Saturnalia, llibru 1, capítulu 13, versículu 20.
5. Kaster RA (ed), Saturnalia, vol. I, p. 137. Loeb Classical Library, nº 510. Harvard University Press, 2011. ISBN 9780674996496
6. Mommsen, p. 218.
7. Key TH, Calendarium, en A History of Greek and Roman Antiquities, p. 222-223. John Murray, Londres, 1875.
8. Kaster RA (ed), Saturnalia, vol. I, p. 165. Loeb Classical Library, nº 510. Harvard University Press, 2011. ISBN 9780674996496
9. Macrobius, Saturnalia, llibru 1, capítulu 12, versículu 39.
10. Kaster RA (ed), Saturnalia, vol. I, p. 155. Loeb Classical Library, nº 510. Harvard University Press, 2011. ISBN 9780674996496
11. Macrobius, Saturnalia, llibru 1, capítulu 12, versículos 5 y 38.
12. Kaster RA (ed), Saturnalia, vol. I, páxs. 137 y 155. Loeb Classical Library, nº 510. Harvard University Press, 2011. ISBN 9780674996496
13. Tamién denomáu Quinctilis; ver, por exemplu, The Oxford companion to the year, p. 699. Oxford University Press, Bonnie Blackburn & Leofranc Holford-Strevens, 1999.
14. Plutarcu, Vides paraleles, capítulu 18.
15. Perrin B, The Parallel Lives, vol. I, The life of Numa. Loeb Classic Library. Cambridge, Harvard University Press, 2014.
16. Rupke, p. 40.
17. Mommsen, p. 219.
18. Macrobiu, Saturnalia, Llibru I, capítulu 12, versículu 34.
19. Plutarcu recueye esta tradición al tiempu que diz que l'usu d'estos meses remontábase probablemente a tiempos de Rómulu. Esto recuéyelo Bernadotte Perrin na so edición de les Vides Paraleles de Plutarcu, espublizada en 1914 por la Harvard University Press na so Biblioteca Clásica Loeb (p. 368 y ss.).
20. Roberts C (trad.), Titu Liviu, The History of Rome, Vol. 1, capítulu 19, versículu 6. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905.
21. Esta equivalencia foi descrita por primer vez por Templen Stanyan na so historia, espublizada en 1707, de la historia de l'Antigua Grecia (p. 330).
22. Ab urbe condita libri, capítulos 47.13 y 47.14..[47.13] Nel añu 598ᵘ de la fundación de la ciudá los cónsules entamaron a tomar posesión del so cargu'l 1 de xineru.[47.14] La causa que motivó esti cambéu nes eleiciones foi una rebelión n'Hispania.
23. Kline, Llibru II: Introducción.
24. Fowler WW, The Roman Festivals of the Period of the Republic, p. 5. Macmillan & Co, Nueva York, 1899.
25. Macrobiu, Saturnalia.
26. Mathieson RW, People, Personal Expression, and Social Relations in Late Antiquity, Vol. II, p. 14. Ann Arbor, University of Michigan Press, 2003.
27. Michels (1949), p. 340.
28. Lanfranchi T, À propos de la carrière de Cn. Flavius. Mélanges de l'École Française de Rome, 125. doi:10.4000/mefra.1232
29. Pliniu, Historia Naturalis, llibru XVIII, cap. 57.
30. Macrobius, Saturnalia, llibru I, capítulu 14, versículu 2.
31. Rotondi (1912), p. 441.
32. Macrobius, Saturnalia, llibru I, capítulu 12.
33. Dellos documentos afirmen que'l cambéu de nome del mes ficiérase nos años 26 o 23 e.C., pero la fecha de la Lex Pacuvia ye incierta.
34. Mathieson RW, People, Personal Expression and Social Relations in Late Antiquity, vol. II, p. 14. Ann Arbor, University of Michigan Press, 2003.
35. Beck, p. 175.
36. Kline, llibru I, Introducción.
37. Beck, p. 176.
38. Beck, p. 177.
39. Scullard, p. 44-45.
40. Brind'Amour, páxs. 256-275.
41. January, entrada nel Dictionary Collins.
42. March, entrada nel Dictionary Collins.
43. July, entrada nel Dictionary Collins.
44. August, entrada nel Dictionary Collins.
45. September, entrada nel Dictionary Collins.
46. October, entrada nel Dictionary Collins.
47. November, entrada nel Dictionary Collins.
48. December, entrada nel Dictionary Collins.
49. February, entrada nel Dictionary Collins.
50. May, entrada nel Dictionary Collins.
51. June, entrada nel Dictionary Collins.
52. Censorinus, De Die Natali, 20.28, tornáu al inglés por William Maude. Nueva York, The Cambridge Encyclopedia, 1900.
53. Macrobius, Saturnalia, llibru 1, capítulu 13, versículos 16 y 19.
54. Livy, 45.44.3.
55. Livy, 43.11.13.
56. Varro, On the Latin language, 6.13, tornáu al inglés por Roland Kent. Londres, 1938.
57. Michels, 1967.
58. Corpus Inscriptionum Latinarum I, CIL VI.
59. Mathieson, p. 14.
60. Mathieson, p. 15.

.

Error de cita: Esisten etiquetes <ref> pa un grupu llamáu "nota", pero nun s'alcontró la etiqueta <references group="nota"/> correspondiente