Ciencies de la relixón o estudios relixosos son espresiones coles que se designa al estudiu científicu, neutral y multidisciplinar de les relixones; tomando los sos mitos, ritos, valores, actitúes, comportamientos, doctrines, creencies y instituciones. Nun tien de confundir se col adoctrinamiento relixosu, formación relixosa, educación relixosa o enseñanza de la relixón (estendida al conxuntu de la población, especialmente mientres la infancia -catequesis, escuela dominical, madrasa-), nin cola formación de los relixosos o carrera eclesiástica (acutada al cleru -seminariu-).[1]
Magar nun esiste un consensu xeneralizáu sobre la definición de "relixón", nel marcu de les disciplines definíes como ciencies de la relixón escuerre la descripción y interpretación de los fenómenos que se consideren xeneralmente como relixosos (el "fechu relixosu");[2] especialmente dende una perspeutiva comparativa, poniendo sobremanera l'acentu nel calter sistemáticu del so estudiu y el so fundamentación en fechos históricos y otros datos verificables analizaos de forma neutral pa llegar a conclusiones oxetives.
Nesa óptica, la ciencia de la relixón ye un campu d'estudiu marcadamente multidisciplinar. Engloba y sistematiza les conclusiones de diverses ciencies, incluyendo ente otres la filoloxía, la historia, l'arqueoloxía, l'antropoloxía, la socioloxía, la psicoloxía y, muncho más apocayá, la neurobioloxía y otres ciencies cognitives.
L'estudiu de les ciencies de la relixón empieza a desenvolvese de manera sistemática nel sieglu XIX n'Europa, xunto col florecimientu de los analís filolóxicu-históricos de la Biblia (alta crítica), según del de testos hindús y budistes que yeren per primer vegada traducíos a llingües europees. Ente los primeros investigadores representantes d'esti movimientu cúntense Friedrich Max Müller n'Inglaterra y Cornelis Petrus Tiele nos Países Baxos.
De les disciplines precursores de les ciencies de la relixón tal como se terminaron definiendo, destacó l'estudiu comparativu de les relixones, coles denominaciones "relixón comparada", mitoloxía comparada" o inclusive "teoloxía comparada" (Comparative Religion -"relixón comparativa", espresión pocu usada en castellán- ye la más usada nel ámbitu anglosaxón). Nos Estaos Xuníos utilizóse tamién History of Religions ("historia de les relixones") en sentíu ampliu, non llindáu a los aspeutos historiográficos; tal como se desenvolvieron les tradiciones metodolóxiques de la Universidá de Chicagosobremanera por Mircea Eliade, dende'l final de la década de los cincuenta hasta los años ochenta del sieglu XX. Anguaño, nel ámbitu académicu anglosaxón prevalez l'apellativu Religious Studies ("estudios relixosos") ente que nel francés y l'alemán empleguen les denominaciones Science des religions y Religionswissenschaft ("ciencia de les relixones"). Otres espresiones similares, como "ciencies de les relixones", tamién tienen usu.
Les ciencies de la relixón y la teoloxía estremar ente sigo respecto'l oxetu del so estudiu y respectu del enfoque de base de dambes.
En cuantes que disciplines de calter científicu, les ciencies de la relixón estudien el fenómenu relixosu "dende fuera", cola perspeutiva que da la considerancia d'un oxetu d'estudiu dende'l puntu de vista del observador, non del reparáu; anque tamién consideren necesariamente, por razones metodolóxiques, la imaxe que'l reparáu tien de sí mesmu "dende adientro" (alternanza ente les perspeutives emic y etic)
Les ciencies de la relixón non s'identifiquen al envís del so estudiu, nin lo xustifiquen, nin s'ocupen de sopesar la so valor intrínsecu nin asumen como propies les verdaes trescendentes d'una o otra relixón. Otra manera, ocúpense de la investigación y sistematización de los aspeutos observables de toles relixones por igual, con referencia al so contestu históricu.
L'investigador científicu nun tien por qué ser atéu, y ye indiferente que seya o non creyente de les relixones qu'estudia, ante les que tien d'esprendese de too prexuiciu, buscando la oxetividá; y entiende que, en bona práutica científica, cualquier datu, procesu o conclusión llograos del so trabayu son provisionales y tán sometíos a falsación. Pa la teoloxía, otra manera, nun puede haber contradicción ente la realidá o la lóxica y el testu sagráu (que pola so propia naturaleza ye verdá revelada, y nun puede ser falsu nin contradictoriu), lo que se presenta como una evidencia a priori. El teólogu ye fundamentalmente un creyente.
Les "teoloxíes" defínense respectu d'una relixón en particular, y respectu de les divisiones internes de caúna, inclusive anque puedan influyise mutuamente o tar emparentaes históricamente (teoloxía xudaica, teoloxía cristiana -teoloxía católica, teoloxía ortodoxa, teoloxía protestante, teoloxía luterana, teoloxía calvinista-, teoloxía islámica -teoloxía sunnita, teoloxía chiíta-, teoloxía budista, teoloxía hinduista, teoloxía sintoísta). Dientro d'un determináu marcu teolóxicu fórmense especialistes (sacerdotes, pastores, teóricos llaicos, profesores d'una relixón en particular, predicadores, etc.) Pa les ciencies de la relixón, estos son de la mesma oxetos d'estudiu en cuantes qu'actores o difusores d'una creencia particular.
La diferencia nun anicia tan solo nel oxetu d'estudiu, respectu del cual esisten superposiciones, sinón tamién tocantes a una actitú inicial distinta: pal científicu de la relixón, cada relixón nun ye más qu'una relixón ente tantes otres. Pero, pa un teólogu d'esa relixón, l'analís d'una cuestión relixosa problemática tien de faese dende la perspeutiva mesma frente a l'ayena (el "nós" frente a "los otros" -identidá y alteridad-), partiendo d'un presupuestu irrenunciable: que los fundamentos y conclusiones de la so propia relixón son los verdaderos, y qu'inclusive, en dellos casos, cuando s'afiten como dogmes, tán fora de tou discutiniu, discutiniu o reexamen, siendo namái oxetu d'una posible defensa o apologética. Qu'un teólogu tenga una crisis de fe, que lu lleve inclusive a camudar de relixón, o a fundar una nueva, nun depende d'un procesu racional, sinón vivencial; ye un acontecimientu espiritual, non científicu; y supón un cisma, non un cambéu de paradigma. El llugar propiu de la teoloxía ye la Ilesia como comunidá de fe (cristiandá, umma), y dello derívase que la Ilesia tien que poder establecer de forma autorizada criterios pa la reflexón teolóxica, tanto si son ríxidos como si son abiertos (maxisteriu de la Ilesia, sacerdociu universal y llibre interpretación de la Biblia, etc.) Tales postures traen necesariamente implicaciones metodolóxiques distintes, pero cualesquier d'elles, inclusive la del ecumenismu, ye tamién radicalmente diverxente al de les ciencies de la relixón, que non solo considera toles relixones nun pie d'igualdá, sinón que nun se venceya a elles. Inclusive anque los estudios teolóxicos nun escluyan los métodos científicos, el fechu de que'l so emplegu vencéyese indisociablemente al cuerpu doctrinariu d'un oficiu de fe en particular, fai que la cientificidad de la teoloxía sía, pa ella mesma, una traza puramente instrumental, non esencial (philosophia ancilla theologiae -"la filosofía ye esclava de la teoloxía"-).
La considerancia de la relixón como un oxetu d'estudiu, y la perspeutiva comparativa de distintes relixones remóntase a lo menos a la Grecia arcaica (Jenófanes, Hecateo de Mileto -sieglu VI e.C.-) y clásica (Heródoto -sieglu V e.C.-).
Ente los romanos, Cicerón analizó'l fenómenu relixosu en De natura deorum ("Sobre la naturaleza de los dioses", 45 e.C.) dende una perspeutiva más filosófica que científica (una crítica al epicureismo).
Na Edá Media, investigadores islámicos estudiaron les creencies y práutiques relixoses zoroastriananas, xudíes y cristianes. La primer historia de les relixones que se conoz ye'l monumental Kitab a el–Milal wa al-Nihal ("El Llibru de los credos y les sectes") de Muhammad al-Shahrastani (1127). Na cristiandá llatina Pedro'l Venerable (abá de Cluny na primer metá del sieglu XII) interesar pol estudiu del islam y encargó una traducción llatina del Corán.
L'estudiu de les relixones en cuantes que disciplina académica autónoma ye relativamente recién, y la so mayor estensión nun se produció hasta los años 1960 n'Estaos Xuníos, cola presencia destacada de Mircea Eliade na Universidá de Chicago (1957-1986), que definió'l conceutu de lo numinoso. El movimientu foi favorecíu pol creciente interés qu'amenaben n'Occidente les relixones non cristianes, que provenía del exotismo y orientalismu propios del romanticismu del sieglu XIX ya intensificóse dende'l primer terciu del sieglu XX con la crisis de valores producida pola revolución relativista, la Primer Guerra Mundial, los nuevos movimientos sociu-políticos (totalitarismos soviéticu y fascista), la crisis de 1929 y la perda d'enfotu na idea de progresu. Históricamente, tuvo precedíu pola converxencia ente los trabayos eruditos de filólogos, investigadores de distintes ciencies sociales y los específicamente dedicaos a la relixón, que se produció a lo llargo del sieglu XIX.
Les primeres cátedres universitaries onde empezó a estudiase la relixón so un ángulu científicu fueron establecíes a partir del postreru cuartu del sieglu XIX. Max Müller foi'l primer profesor d'estudiu comparativu de les relixones na Universidá d'Oxford, nuna cátedra creada especialmente pa él, primero cola denominación de Comparative Philology ("filoloxía comparada") y depués cola de Comparative Theology ("teoloxía comparada", 1868-1875). La so obra más trascendental foi un vastu proyeutu d'edición crítica de fontes, que se siguió dempués de la so muerte: The sacred books of the East ("Los llibros sagraos d'Oriente", 1879-1910).[7][8] El so conferencia Gifford de 1888 sobre Science of religion ("ciencia de la relixón") amenó un sonáu escándalu intelectual y relixosu.
Cuando, el 1 d'ochobre de 1877, el gobiernu holandés sustituyó la cátedra de Teoloxía del Estáu pola de Ciencia de les Relixones, Cornelis Petrus Tiele ocupó esi puestu. Tiele propunxo deslindar la historia de les relixones (que buscaría la evolución) del ámbitu que define como hieroloxía ("ciencia de lo sagrao", que buscaría la esencia de lo relixoso).
N'Alemaña conformó una disciplina institucionalmente autónoma dende 1912 cola fundación del Religionswissenschaftliches Institut ("Institutu científicu de les relixones") na Universidá de Leipzig, dirixíu pol suecu Nathan Söderblom hasta 1914 (darréu dióse-y el Premiu Nobel de la Paz).[9]
Primero que los Religious Studies ("estudios relixosos") instaurárense como disciplina académica, munches figures intelectuales claves de les nacientes ciencies sociales esploraron les relixones dende les más variaes perspeutives. Marx analizó la relixón dende'l puntu de vista de la so interpretación de la historia. Freud fixo lo propio dende'l psicoanálisis. Frazer intentó definir los elementos antropolóxicos comunes de les creencies relixoses y el conceutu de lo máxicu en The Golden Bough: A Study in Magic and Religion ("La caña dorada: Un estudiu sobre maxa y relixón", 1890-1915). William James publicó'l so conferencia Gifford de 1902 col títulu The Varieties of Religious Experience ("Les variedaes de la esperiencia relixosa"),[10] onde esaminó la relixón dende un ángulu psico-filosóficu; y nel so ensayu The will to believe ("El deséu de creer")[11] defendía la racionalidá de la fe. Max Weber, unu de los fundadores de la socioloxía como ciencia, estudió la relixón dende una perspeutiva sociolóxicu-económica en Die protestantische Ethik und der 'Geist' des Kapitalismus ("La ética protestante y l'espíritu del capitalismu", 1904). Émile Durkheim, otru de los fundadores de la disciplina, esploró les actitúes y doctrines protestantes y católiques respectu al suicidiu en Le Suicide ("El suicidiu", 1897); y en 1912 publicó la so obra cume Fórmeslos élémentaires de la vie religieuse ("Les formes elementales de la vida relixosa").[12]
Anque l'usu del singular y del plural na denominación de la disciplina nun suel marcar una diferencia significativa, dacuando esiste una cierta discriminación intencional cuando pretende estremase ente la disciplina global y les sos subcategorías. Asina, la ciencia de la relixón considerada como puntu de converxencia escuerre l'estudiu del fenómenu relixosu como un tou (perspeutiva holística) y la ellaboración de conclusiones xenerales, ente que caúna de les ciencies de la relixón entendíes como subdisciplines realiza un enfoque particular y estremao.
La historia de les relixones toma les investigaciones sobre la historicidad de personaxes y eventos relixosos y nesti aspeutu atópase de la mesma alimentada polos descubrimientos arqueolóxicos. Ocúpase amás de los aspeutos cuantitativos amestaos a la evolución de les relixones y de la historia de les doctrines y problemes doctrinales. Pero nun-y concernen les cuestiones teolóxiques consideraes en sí mesmes, más allá de la so posible significación ya impautu históricu.
La socioloxía de la relixón concierne los aspeutos sociales práuticos y teóricos del fenómenu relixosu. La estructura social, les rellaciones ente los prauticantes y la comunidá relixosa como asina tamién la construcción del significáu relixosu. Ente los precursores figuren Marx, Durkheim y Weber.
L'antropoloxía de la relixón concierne l'estudiu de les necesidaes básiques del home que son satisfeches pola relixón. Tamién se suel falar de l'antropoloxía cultural de la relixón que englobaría l'estudiu de los rituales, de les creencies, del arte relixoso y de les práutiques piadoses.
William James foi unu de los primeros qu'estableció la esistencia d'interacciones ente psicoloxía y relixón. Sigmund Freud, Alfred Adler, Carl Jung y Erich Fromm figuren ente los pensadores más prominentes d'esta disciplina. Delles cuestiones estudiaes pola psicoloxía de la relixón son l'orixe de l'actitú y del sentimientu relixosu, la naturaleza de la conversión relixosa, la toma de decisiones n'aspeutos venceyaos a la relixón y los factores psicolóxicos operantes na evaluación de tesis relixoses, según les patoloxíes venceyaes a la relixón.
Utilizáronse diverses metodoloxíes pal estudiu del fenómenu relixosu. Les metodoloxíes son modelos interpretativos que suministren una estructura pal analís.
La fenomenoloxía foi l'enfoque que tuvo la mayor influencia nel sieglu XX pal estudiu de les relixones. Esta llocución foi utilizada per primer vegada por Pierre Daniel Chantepie de la Saussaye na so "Manual de la historia de les relixones" (Lehrbuch der Religiongeschichte, 1887). Esti enfoque cataloga les carauterístiques observables de la relixón de la mesma manera que lo fadría un zoólogu categorizando animales o un entomologista clasificando inseutos.
En parte por cuenta de la influencia de Husserl, la fenomenoloxía aportó a un métodu más ellaboráu, daqué más qu'un meru catálogu de carauterístiques. Pa Husserl, la base de la conocencia ta na conciencia. Estima que ye bien fácil a partir de creencies ya interpretaciones previes condicionar el pensamientu. El métodu de Husserl propónse esaniciar toles interpretaciones y presupuestos previos qu'invaliden les conclusiones.
Introduz el neoloxismu de "visión eidética" pa describir l'habilidá de poder esaminar ensin prexuicios qu'influyan la comprensión y la perceición.
Otra de les sos contribuciones conceptuales ye la idea de "epoché": dexar de llau cuestiones metafísiques y reparar los fenómenos en si y por sigo mesmos. Polo xeneral, Husserln naguaba asitiar a la filosofía nun marcu descriptivu y científicu.
Unu de los exemplos más sistemáticos y completos del enfoque fenomenolóxicu nel suministráu por Gerardus van der Leew na so obra "Relixón na so esencia y manifestación (Religion in Essence and Manifestation, 1933), na que propón seis etapes metodolóxiques pal analís:
Como resultáu d'estos seis etapes, el fenomenólogo tendría d'atopase lo más cerca posible de la comprensión xenuina del "significáu" del fenómenu relixosu estudiáu y tar en condiciones de tresmitir tal comprensión a terceros.
La mayor parte de los fenomenologistas son conscientes de que'l procesu de comprensión ye de naturaleza asintótica, y que nunca se llegará a una compresión completo y absoluto. Dexando de llau cuestiones de tipu metafísicu (como un fenomenólogo cristianu tendría de faelo cola cuestión monoteísmu-politeísmu al estudiar l'hinduismu), dixebrar al estudiu científicu de la relixón de la teoloxía y (espérase) que tal actitú amengue el peligru d'esviaciones.
El funcionalismu referíu al analís de les relixones y les sos diverses comunidaes sirvir de la idea de función como preséu d'interpretación de les creencies.
Un exemplu del enfoque funcionalista sería la esplicación de les restricciones alimentarias conteníes nel Pentateucu al traviés la so función de salvaguardar la salú pública o en cuantes que catalizador d'identificación social, amontando'l sentimientu pertenencia a un grupu per mediu de práutiques y rituales comunes, de forma similar a los distintos tipos de tabú esistentes en munches cultures y estudiaos pola antropoloxía cultural[23] o la psicoloxía (dende Freud).[24]