El derechu llaboral (tamién conocíu como derechu del trabayu o derechu social[1]) ye una caña del derechu que los sos principios y normes xurídiques tienen por oxetu tutelar del trabayu humanu realizáu en forma llibre, por cuenta ayena, en rellación de dependencia y en cuenta de una contraprestación. Ye un sistema normativu heterónomu y autónomu que regula determinaos tipos de trabayu dependiente y de rellaciones llaborales.
La Revolución Industrial dio orixe a nueves rellaciones de trabayu, pos los trabayadores pasaron a desempeñase nos establecimientos de propiedá de les sos emplegadores en llugar de faelo nes sos cases, sometíos a esixencies d'orde y coordinación coles máquines y colos sos compañeros de llabor hasta'l momentu desconocíes. A esto amestábase que la introducción de la máquina faía posible'l trabayu de neños y muyeres qu'ingresaben al mercáu de trabayu en competencia colos adultos varones, lo que sumáu a la mayor productividá alcanzada poles máquines causaba la esistencia d'enormes contingentes de trabayadores sacupaos que la so condición yera entá más mísera, y que podíen sustituyir a cualquier asalariáu que protestara poles sos condiciones de trabayu. Esta nueva organización del trabayu someter a condiciones d'esfuerciu, horariu, riesgos d'accidentes, enfermedaes profesionales, falta de descansu y remuneración ínfima.
Fueron surdiendo en forma bonal y esporádica diversos tipos de protestes, como les manifestaciones, la fuelga, la ocupación de fábriques y el sabotaxe, que precedieron a la formación d'organizaciones de trabayadores (los sindicatos).
L'exerciciu del poder políticu por representantes de los sectores sociales beneficiarios d'esta situación aseguraba'l so caltenimientu. En nome de la llibertá individual sosteníase que los Estaos nun teníen de llexislar interfiriendo na "llibre contratación" ente emplegadores y trabayadores. La intervención del Estáu nos conflictos llaborales llindar mientres enforma tiempu a la represión de les protestes, consideraes ilícites, por aciu l'aición policial o militar.
Mientres el sieglu XIX fueron naciendo diverses corrientes que dende ángulos distintos esixeron la intervención del Estáu en defensa de los trabayadores, como les escueles intervencionistes y les escueles socialistes.
Les escueles intervencionistes quieren que l'Estáu protexa, per mediu d'una política fayadiza, a les clases social y cultural perxudicaes cola llibre distribución de la riqueza.
El socialismu, particularmente nel so desenvolvimientu formuláu por Karl Marx, procuraba sustituyir la estructura capitalista por un réxime en que nun esistiera la propiedá privada de los medios de producción nin la esplotación por unos seres humanos de la fuercia de trabayu d'otros. L'oxetu del socialismu ye la emancipación de los proletarios por obra revolucionaria de los mesmos proletarios.
La Ilesia católica adoptó primeramente, mientres enforma tiempu, una actitú de condena sistemática de tolos enclinos que pretendíen imponer llendes a la llibre esplotación del trabayu. La so evolución solo empezó a fines del sieglu XIX. Lo que güei se conoz como "doctrina social de la Ilesia" tuvo los sos principales jalones son les Encícliques Rerum Novarum (1891), Quadragesimo Anno (1931), Mater et Magistra (1961) y Laborem exercens (1981). La Rerum Novarum abogó pola reglamentación de les hores de trabayu, del trabayu femenín y de menores. Coles mesmes condergó la fixación d'un salariu insuficiente, declarando un deber d'estricta xusticia del patrón pagar al asalariáu una remuneración que-y dexe vivir en condiciones humanes. Les otres encícliques complementaron y ampliaron la primera.
El trabayador qu'empresta los sos servicios subordinadamente pasó de ser un esclavu na Edá antigua, un siervu de la Edá Media (conocíu tamién como'l siervu de la gleba), a un suxetu con derechos y llibertaes na actualidá. El derechu vieno regular condiciones mínimes necesaries pa una estabilidá social.
El surdimientu de les primeres lleis llaborales data dende la segunda metá del sieglu XIX, y más tardíamente nunos países que n'otros. En 1919, col Tratáu de Versalles que punxo fin a la primer guerra mundial, el derechu del trabayu adquier respaldu internacional afiguráu na creación de la Organización Internacional del Trabayu (OIT).
Hai definiciones filosófiques, económiques y físiques del trabayu. Sicasí, pal derechu llaboral lo qu'importa ye que rixe'l trabayu subordináu. L'actividá del médicu independiente o del artista, o otros profesionales independientes, tán fora del interés del derechu llaboral. Onde cese la subordinación, cesa l'aplicación del derechu llaboral.[2]
Anguaño escluyéronse del so emplegu nel léxicu xurídicu-llaboral términos anacrónicos referíos a "obreros" o "patrones", que marquen llinies ideolóxiques. Per otru llau, nun resulta del tou fayadizu denominar empresariu al emplegador. Acútase esta última espresión a quien montaron una empresa, y que puede tener o non trabayadores en rellación de dependencia, polo que resulta equívoca pa faela un elementu determinante de la rellación de trabayu.
Conxunto de normes y principios teóricos que regulen les rellaciones xurídiques ente emplegadores y trabayadores y de dambos col estáu, aniciáu por una prestación voluntaria, subordinada, retribuida de l'actividá humana, pa la producción de bienes y servicios.
Tradicionalmente la disciplina del derechu del trabayu entiéndese formada peles siguiente partes:
Son contratos llaborales de plazu fixu o d'obra determinada. Un contratu de plazu fixu sería aquel que rique los servicios d'un trabayador por un determináu periodu, termináu'l cual, considérase estinguíu el contratu. Un contratu d'obra determinada ye aquel en que se soliciten los servicios d'un trabayador pa la execución de la obra. Rematada la obra, el contratu considérase estinguíu. La estinción del contratu llaboral por tiempu o por obra terminada nun suponen responsabilidá pa nengún de les dos partes.
Ye importante mentar qu'un contratu de plazu fixu que seya prorrogáu constantemente pasa a ser consideráu un contratu de tiempu indefiníu, porque aplica'l principiu de primacía de la realidá.
Son aquellos contratos que nun axusten una fecha o sucesu que de finalización al contratu de trabayu. Verdaderamente, son los contratos que dexen a los trabayadores llograr la estabilidá llaboral col tiempu de prestación de los sos servicios.
El trabayu per cuenta propia o autoempleo, ye aquel nel que'l mesmu trabayador ye'l que dirixe y entama la so actividá corriendo al so cargu'l riesgu económico, y que puede adoptar dos formes básiques:
El trabayu informal en rellación de dependencia, tamién llamáu trabayu ensin rexistrar, trabayu en negru o trabayu ensin contratu, carauterizar por constituyir la rellación llaboral que nun cumple formalidaes llegales. Esti tipu de trabayu creció notablemente nos últimos años. Anguaño munches grandes empreses utilicen un sistema de recursos humanos que combina'l caltenimientu d'un pequeñu grupu "asalariáu" formal emplegáu direutamente pola empresa, con un ampliu grupu de trabayadores que se desempeñen n'empreses tercerizadas (outsourcing), munches vegaes en condiciones d'informalidá, ensin proteiciones llaborales.
Una de les interpretaciones comúnmente aceptaes sobre la esistencia d'actividaes informales referir al desenvolvimientu d'estes al marxe del sistema regulatorio vixente. Esto ye, trátase de llabores que se desenvuelven ensin cumplir colos requisitos establecíos nes reglamentaciones aplicables. Coles mesmes, y nuna visión más positiva, la esclusión acomuñar cola so falta d'accesu a les polítiques de fomentu ysobremanera, al creitu, la capacitación y los mercaos. Esti aproximamientu al sector informal enfatiza la so illegalidá como carauterística primordial y tiende a visualizalo como un conxuntu d'actividaes tapaes o somorguiaes de la economía.
La realidá ye, sicasí, más matizada. Nin el sector informal opera absolutamente “en negru”, nin el so opuestu, el sector modernu, facer con un irrestricto apegu a la llegalidá. Predominen les llamaes árees grises que, n'investigaciones sobre empiezos de la década de 1990 (Tokman, 1992; Tokman y Klein, 1996), caracterizáronse como'l cumplimientu parcial de ciertos requisitos llegales o procesales, incluyida la illegalidá absoluta, pero tamién la llegalidá plena. Sicasí, el panorama prevaleciente na informalidá ye una área entemedia ente estes postreres: cumplir con ciertos requisitos de rexistru, pero nun se paguen los impuestos; reparar parte de les regulaciones llaborales, pero non toes.
Esti tipu de trabayu nun tien de confundir se col anterior, anque munches vegaes na realidá les fronteres son difuses. Esti tipu de trabayu ye de bien baxa productividá y realízase por cuenta propia, fora de toa formalidá llegal (limpiavidrios nos semáforos, pañadores informales de basura, vendedores caleyeros, etc.).
Nesti tipu de trabayu, el trabayador, xeneralmente al terminar los sos estudios universitarios, caltién una actividá llaboral davezu rellacionada cola investigación. Ye una figura derivada de la beca d'estudios, por aciu la cual se remunera el trabayu realizáu, pero'l becariu permanez fora del estatutu de los trabayadores, y escarez por ello de gran parte de los beneficios sociales. N'ocasiones pretende utilizase como una forma llegal de "contratación" de mozos trabayadores, lo qu'amenorga los costos salariales derivaos de l'alta na seguridá social.
Nes constituciones contémplense les garantíes y llibertaes que tienen los individuos, y la proteición de que gocien frente al Estáu. Nelles empezaron a incorporase, en munchos países, derechos sociales que regulen garantíes mínimes aseguraes a los trabayadores, y frente a los sos emplegadores. Ye según empiecen a apaecer en testos constitucionales principios y derechos llaborales qu'adquieren el rangu normativu máximu: el constitucional. Esti enclín nun ye universal; por casu, nun esisten tales disposiciones na Constitución de los Estaos Xuníos.[3] Cuando les hai, ye habitual que se refieran a temes como los siguientes:
Los trataos internacionales constitúin una fonte direuta de regulación de derechos llaborales, garantizando a los trabayadores de los países signatarios derechos mínimos que los Estaos firmantes obligar a respetar. Según los distintos rexímenes xurídicos, los trataos pueden ser direutamente aplicables nel derechu internu o puede riquir pa ello la so incorporación na llexislación nacional.
En países d'integración rexonal o comuñal, como la Xunión Europea, los trataos d'integración constitúin fontes direutes y cada país integrante de la comunidá tien d'afaer la so ordenamientu xurídicu, operando d'esa forma nun sistema integráu ya igualitariu de proteición a tolos trabayadores de la rexón.
La principal fonte de trataos multillaterales ye la Organización Internacional del Trabayu (OIT), qu'aprueba convenios y encamientos sobre toles temes de derechu llaboral individual y coleutivu.122
Les lleis son la principal fonte del Derechu llaboral, y la direuta espresión de la intervención del Estáu nesta materia. Nos Estaos con estructura federal toa esta materia puede ser de competencia del gobiernu central o de les entidaes federaes.
Munchos ordenamientos xurídicos, especialmente en Llatinoamérica, empecipiaron l'enclín de dixebrar la llexislación llaboral de la civil, y ellaborar códigos especializaos sobre la materia.[ensin referencies]
En dellos ordenamientos esisten lleis ordinaries especiales que rixen la materia llaboral, como una ampliación de la normativa xeneral atopada nos códigos civiles o los códigos de trabayu.
Tamién esisten lleis que pola so naturaleza añader a la llexislación llaboral en temes particulares y específicos.
Un últimu eslabón de la llexislación llaboral atópase en normes que pertenecen a otres disciplines, como por casu al derechu comercial o al derechu civil, que s'apliquen en forma subsidiaria pa suplir les cuestiones ensin prever naquella.
Polo xeneral, los reglamentos d'execución de les lleis llaborales, dictaos pol poder executivu, dientro de les llendes dexaes pola Constitución y les mesmes lleis, complementen eses lleis n'aspeutos de detalle.
Ye un alcuerdu pol cual una parte (trabayador) obligar a emprestar una actividá o serviciu y la otra parte (emplegador) comprometer a retribuirlo por aciu un salariu.
El contratu individual de trabayu sienta les bases de la rellación trabayador-emplegador. Esti contratu ye especialísimo, propiu de la so especie, y contién cuatro elementos principales:
El capítulu II de la Llei Federal de Trabayu señálanos los tipos de rellaciones de trabayu que se consideren en Méxicu, mesmes qu'espresaes en términos de contratación individual condúcennos a 6 tipos:
Les convenciones coleutives de trabayu constitúin alcuerdos coleutivos celebraos ente un sindicatu o grupu de sindicatos y unu o dellos emplegadores, o un sindicatu o grupu de sindicatos y una organización o delles representatives de los emplegadores. Tamién, en casu que nun esista un sindicatu, pue ser celebráu por representantes de los trabayadores comenenciudos, debidamente escoyíos y autorizaos por estos postreros, acordies cola llexislación nacional.
El contratu coleutivu de trabayu ta rexíu pol artículu 386 de la Llei Federal del Trabayu qu'a la lletra diz: {{cita|contratu coleutivu de trabayu ye'l conveniu celebráu ente unu o dellos sindicatos de trabayadores y unu o dellos patrones, o unu o dellos sindicatos de patrones, al envís d'establecer les condiciones según les cualos tien d'emprestase'l trabayu nuna o más empreses o establecimientos.}
El contratu llei ta rexíu pol artículu 404 de la Llei Federal del Trabayu qu'a la lletra diz:
contrato - llei ye'l conveniu celebráu ente unu o dellos sindicatos de trabayadores y dellos patrones, o unu o dellos sindicatos de patrones, al envís d'establecer les condiciones según les cualos tien d'emprestase'l trabayu d'una caña determinada de la industria, y declaráu obligatoriu nuna o delles entidaes federatives, nuna o delles zones económiques que tome una o más de diches entidaes, o en tol territoriu nacional.
L'orixe del contrato-llei atópase na Constitución de Weimar onde primeramente se -y incluyó y afitaron les sos regles xenerales; pero fueru los intentos de la Organización Internacional del Trabayu, dende l'añu de 1922, pa uniformar les condiciones de trabayu de les mines de carbón, en partícules les europees pero con estensión a otres rexones del planeta, les que dexaron la so orientación xurídica al roblase los primeros convenios internacionales, venti años antes de surdir el derechu social européu que güei los entiende.
El reglamentu internu, llamáu en dellos países "reglamentu de taller", axusta les condiciones de trabayu nuna empresa o organización en particular. Supón obligaciones pal trabayador pero tamién les delimita evitando l'arbitrariedá disciplinaria del emplegador. Ye de calter unillateral, y el emplegador afita nél les condiciones disciplinaries, les relatives a hixene y salú y, n'ocasiones, establez principios xenerales de remuneración.
En dellos ordenamientos esíxese que'l reglamentu internu de trabayu seya sometíu a aprobación d'una dependencia alministrativa estatal, pa verificar que nun fraye los derechos de los trabayadores.
Los principios xenerales del derechu llaboral tienen, polo xeneral, dos funciones fundamentales:
De siguío señálense dellos principios básicos del derechu llaboral:[4]
El principiu proteutor ye'l principiu más importante del derechu llaboral. Ye'l que lo estrema del derechu civil. Parte d'una desigualdá, polo que'l derechu llaboral trata de protexer a una de les partes del contratu de trabayu pa oldeala cola otra, a diferencia del principiu d'igualdá xurídica del derechu priváu.
El principiu proteutor contién trés regles:
El trabayador ta imposibilitáu de quitase, voluntariamente, de los derechos y garantíes que-y da la llexislación llaboral, anque seya por beneficiu propiu. Lo que seya arrenunciáu ta viciáu de nulidá absoluta. L'autonomía de la voluntá nun tien ámbitu d'aición pa los derechos irrenunciables. Esto evidencia que'l principiu de l'autonomía de la voluntá de derechu priváu vese severamente llindáu nel derechu llaboral.
Asina, un trabayador nun puede arrenunciar al so salariu, o aceptar unu que seya menor al mínimu establecíu pol ordenamientu; si la xornada de trabayu diaria máxima ye de 12 hores, un trabayador nun puede pidi-y al so emplegador que-y dexe trabayar mientres 18 hores.
Da-y la más llarga duración posible al contratu de trabayu, pol fechu de ser esta la principal (o única) fonte d'ingresos del trabayador.
Nun importa l'autonomía de la voluntá, sinón la demostración de la realidá que reina sobre la rellación ente trabayador y emplegador. Asina, dambos pueden contratar una cosa, pero si la realidá ye otra, ye esta postrera la que tien efeutu xurídicu.
Tanto'l trabayador como'l emplegador tienen d'exercer los sos derechos y obligaciones d'alcuerdu a razonamientos lóxicos de sentíu común, ensin incurrir en conductes abusives del derechu de cada unu.
El principiu de la bona fe ye una presunción: presumir que les rellaciones y conductes ente trabayadores y emplegadores efectúense de papu sanu. Otra manera, aquel qu'invoque la mala fe, tien de demostrala.
El contratu individual de trabayu ye un conveniu por aciu el cual una persona física comprometer a emprestar los sos servicios a otra persona (física o xurídica), sol mandu d'esta en cuenta de una remuneración. Por que esista esti contratu, faise necesaria la presencia de tres elementos:
El emplegador tien poder de direición de la empresa, poder de mandu, disciplinariu y sancionatorio, amás del ius variandi.
El salariu o remuneración, ye'l pagu que recibe en forma periódica un trabayador del so emplegador a cambéu del trabayu pal que foi contratáu. L'emplegáu recibe un salariu en cuenta de poner el so trabayu a disposición del emplegador, con independencia de que se-y asignen o non llabores concretos. Ye ésta la obligación principal de la so rellación contractual. Cuando los pagos son efectuaos en forma diaria, reciben el nome de jornal.
En dellos países esiste la figura del aguilandu o paga estraordinaria. L'aguilandu ye un ingresu extra que percibe'l trabayador, adicional al so remuneración habitual. Dellos ordenamientos axustar de desembolsu obligatoriu pa una fecha única, ente qu'otros facer en dos o más feches distribuyíes nel añu.
La xornada ye'l númberu máximu d'hores qu'un emplegador puede esixir d'un trabayador. Por casu, 8 hores diaries y 45 hores per selmana. Ye importante estremar ente la xornada llaboral y l'horariu. La xornada, como se dixo enantes, ye'l númberu d'hores que'l trabayador tien de trabayar per día.
Comúnmente, les xornaes estraordinaries tienen de pagase adicional y con un valor monetariu superior a la xornada avezada. Amás, cada ordenamientu xurídicu impon una llende de duración a la xornada, establez les esceiciones a la regla xeneral y dispón cuálos son les consecuencies nel supuestu de devasase les llendes. Asina que si los trabayadores siguen siendo esplotaos polos patrones precisamos una verdadera reforma Llaboral nel mundu.
Les vacaciones correspuenden a una determinada cantidá de tiempu que'l trabayador puede ausentase del so trabayu, ensin dexar de percibir el so remuneración, por un acumuláu d'hores llaboriaes. Por casu, nel ordenamientu costarricense, el trabayador puede esfrutar de dos selmanes de vacaciones por cada 50 selmanes de trabayu.
Los feriaos son díes que por llei se deben conceder como llibres al trabayador. El emplegador tien la facultá d'esixi-y al trabayador que los trabaye, pero tien de compensa-y monetariamente so un réxime distintu.
Lo rellacionao a la salú ocupacional ye d'interés públicu. La salú ocupacional tien como oxetivu la seguridá físico y mental del trabayador, según protexelo contra riesgos.
Los emplegadores tienen les siguientes obligaciones:
Les llexislaciones disponen polo xeneral que'l trabayador que sufra un accidente tien derechu a:
La negociación coleutiva ye aquella que se realiza ente los trabayadores d'una empresa o sector, de normal (anque non siempres) axuntaos al traviés d'un sindicatu o grupu de sindicatos y la empresa o representantes d'empreses del sector. La finalidá de la negociación ye llegar a un alcuerdu tocantes a les condiciones llaborales aplicables a la xeneralidá de los trabayadores del ámbitu nel que se circunscribe la negociación (contrato o conveniu coleutivu de trabayu).
N'ocasiones, como midida de presión pa la negociación y pa faer cumplir los alcuerdos cuando consideren que nun fueron cumplíos, los trabayadores pueden allegar a la fuelga.
La negociación coleutiva ye una manifestación particular del diálogu social, y ta consideráu como un derechu fundamental básicu integrante de la llibertá sindical. Mundialmente atópase garantizáu nos Convenios 98 y 154 de la OIT.
Un sindicatu ye una asociación integrada por trabayadores en defensa y promoción de los sos intereses sociales, económicos y profesionales rellacionaos cola so actividá llaboral o con respectu al centru de producción (fábrica, taller, empresa) o al emplegador col que tán rellacionaos contractualmente.
Los sindicatos polo xeneral axusten en nome de los sos afiliaos (negociación coleutiva) los salarios y condiciones de trabayu (xornada, descansos, vacaciones, llicencies, capacitación profesional, etc.) dando llugar al contratu coleutivu de trabayu.