| ||||
---|---|---|---|---|
ciudá antigua | ||||
Alministración | ||||
País | Siria | |||
Gobernación | [[d:Special:EntityPage/Q233218|{{{2}}} | |||
Xeografía | ||||
Coordenaes | 35°47′53″N 36°47′55″E / 35.79806°N 36.79861°E | |||
Ebla[1] (árabe: عبيل، إيبلا) ye una ciudá antigua alcontrada nel norte de Siria, a unos 55 km al sureste d'Alepo. Foi una importante ciudá-estáu en dos periodos, primero nel 3000 e.C. y especialmente ente los años 2400 y 2250 e. C., cuando se conocen d'ella diversos reis, delles biblioteques ya importantes documentos epigráficos. Sigue la so esistencia ente'l 1800 e.C. y el 1650 e.C. , pero yá perdida la so independencia y relieve.
El sitiu ye conocíu güei como Tell Mardikh, y ye sobremanera famosu polos archivos con más de 20 000 tablillas cuneiformes, dataes alredor de 2250 e.C. , en sumeriu y n'eblaíta, una variante llingüística del idioma semíticu oriental. Bona parte de los materiales epigráficos atopar nel vecín muséu rexonal d'Idlib (Siria).
En 1964, arqueólogos italianos de la Universidá de Roma La Sapienza, dirixíos por Paolo Matthiae empezaron a escavar en Tell Mardikh. En 1968 repunxeron una estatua dedicada a la diosa Ishtar portando'l nome d'Ibbit-Lim, un rei de Ebla. Esto identificó la ciudá, llargu tiempu conocida poles inscripciones exipcies y acadias.
Na siguiente década l'equipu afayó un palaciu d'aproximao del 2500–2000 e.C. Unes 20 000 bien calteníes tablillas cuneiformes (denominaes “testos de Ebla”) fueron afayaes nes ruines. Les tablillas taben escrites na escritura sumerio del periodu dinásticu arcaicu IIIA, magar primeramente nun paecía senciellu traduciles. Tres meses d'investigación pudo esclariase que taben escrites nun dialeutu semíticu llamáu dende entós “eblaíta”, amás del sumeriu, manifestando les estreches rellaciones de Ebla col sur de Mesopotamia, onde foi desenvuelta la escritura. Una llista de vocabulariu foi topada coles tabillas, dexando traducilo.
Nun yera la biblioteca del palaciu, que nun foi afayada, sinón un archivu de provisiones y tributos, casos llegales y diplomáticos y contactos comerciales, y un scriptorium con testos copiaos por aprendices. Les tablillas fueron orixinalmente almacenaes n'estantes, pero cayeron al suelu cuando'l palaciu foi destruyíu. L'allugamientu onde les tabillas fueron afayaes dexaron a los escavadores reconstruyir la so posición orixinal nos estantes: fueron asitiaes nos estantes según la tema.
Nel archivu atopáronse los primeros trataos diplomáticos internacionales de la hestoria. Un exemplu ye'l Tratáu de Ebla - Abarsal. Esti tratáu atopar nos archivos de les tablillas de Ebla, dataos nel III mileniu a.n.y, que sobrevivieron a la quema del palaciu real. Magar les dificultaes que tuvo la restauración de les tablillas, púdose datar esti tratáu, en redol al añu 2350 e.C. De xuru se pudo datar, siguiendo estudios prosopográficos y les maneres d'escribir.[2]
El términu ebla significa 'roca blanca', y refierse al afloramientu de piedra caliar en que la ciudá taba construyida. Anque'l sitiu amuesa signos d'una ocupación siguida dende'l 3000 e.C. , el so poder creció y algamó el so apoxéu na segunda metá del siguiente mileniu. Llegó al cumal el so poder escontra 2350 e.C. -2250 e.C. La mayoría de les tabillas del palaciu de Ebla, que daten d'esti periodu, son sobre materies económiques; elles apurrieron un bon aspeutu a la vida diaria de los habitantes, amás de bien importantes idees sobre la vida cultural, económica, y política del norte de Siria y del Oriente Próximu escontra la metá del tercer mileniu e.C. Los testos son les cuentes de los ingresos del estáu, pero tamién inclúin cartes reales, diccionarios sumeriu-eblaíta, testos escolares y documentos diplomáticos, como trataos ente Ebla y otres ciudaes de la rexón.
Ebla foi un reinu de Siria centráu na ciudá de Ebla, que yá esistía al empiezu del tercer mileniu, momentu nel que aportó a un verdaderu centru urbanu amorreo, que se desenvolvió pol comerciu con Mari, ciudá de la que foi tributaria escontra 2500 e.C. , pero dichu tributu foi sumiendo hasta qu'escontra 2400 e.C. la situación invirtióse, y Mari pasó a pagar tributos a Ebla, que'l so rei designaba al xefe d'estáu de Mari.
Enfrentar a Sargón I d'Acad, qu'anque ocupó Mari nun pudo faese con Ebla, que finalmente sería conquistada pol so nietu Naram-Ensin escontra 2250 e.C. y foi entós cuando foi abandonada polos sos habitantes mientres dellos años, a la fin del sieglu volvería tar habitada y tendría un rei, anque menos poderosu qu'antes. Pero dichu rei foi espulsáu pol rei d'Ur. A la fin d'esta segunda dómina, el dominiu de la ciudá pasó a Yamkhad, que la convirtió nun principáu vasallu.
Ebla taba allugada nuna paraxa predominantemente grebu na actualidá pero más fértil milenios tras. La so economía básase nuna agricultura de secanu y nuna poderosa ganadería d'oveyes y cabres, amás de obviamente la so estensa rede comercial. La esixencia del mediu ambiente favoreció la dispersión del poblamientu, tando los centros de población principales bastante separaos y arrodiaos d'aldegues aledañas. La ciudá de Ebla estendíase sobre 50 hectárees, similar a les ciudaes de Mari y Aššur. La so población bazcuyaría ente 15 mil y 20 mil habitantes.
Naquella dómina, Ebla foi'l principal centru comercial. El so principal rival comercial rival yera Mari, y Ebla ye sospechosa de tomar parte na primer destrucción de Mari. Les tablillas revelen que los habitantes de la ciudá teníen unes 200 000 cabeces de ganáu variáu (oveyes, cabres y vaques) y seríen les necesidaes de cebera les que llevaríen a ampliar el reinu. Los principales artículos comerciales de Ebla yeren probablemente madera de los cercanos montes (y quiciabes d'El Líbanu), y testiles (mentaos nos testos sumerios de la ciudá estáu de Lagash). La mayoría del so comerciu paez que diba dirixíu escontra Mesopotamia (principalmente Kish), y contactos col Antiguu Exiptu tán atestiguaos por regalos de los faraones Kefrén (Jafra) y Pepy I, qu'entamó campañes a Ebla. L'artesanía pudo ser tamién una esportación importante: esquisitos artefautos fueron recuperaos de les ruines, incluyendo muebles de madera enllastrao con madreperlas y estatues creaes con distintes piedres de colores. L'estilu artísticu de Ebla pudo influyir la calidá de los trabayos del siguiente imperiu acadiu (ca. 2350 – 2150 e.C. ).
La forma de gobiernu nun ye bien conocida, anque la ciudá paez ser gobernada por una aristocracia de comerciantes qu'escoyíen un rei y confiaben la defensa de la ciudá a mercenarios. Al traviés de les tablillas conociéronse los nomes de dellos reis como Igrish-Halam, Irkab-Damu, Ar-Ennum, Ibrium y Ibbi-Sipish. Ibrium rompió cola tradición ya introdució una monarquía absoluta. Asocedió-y el so fíu Ibbi-Sipish.
El tratamientu que se da a munchos de los primeros reis ye peculiar, una y bones frente a la tradición mesopotámica del cultu reverencial al rei y la so representación heroica, el monarca de Ebla ye representáu de manera más modesta. Nun s'atopen testos celebrativos pa la mayor parte de monarques, nun tener títulos especiales y cuando apaez nos testos apaez como responsable de l'actividá comercial, según les xeres d'entamar, defender y estender les rutes comerciales. Paez tratase primeramente d'una monarquía electiva y non hereditaria, onde primen los intereses económicos primero que los dinásticos. Ente l'aristocracia gobernante nun paecía haber una llinia clara ente los asuntos comerciales privaos y los públicos. El rei controlaba'l sistema de redistribución de les riqueces xeneraes nel comerciu, derivando al palaciu, templos y grupos familiares los recursos. Posiblemente'l poder del rei taba llindáu por poderes locales autónomos amestaos a les aristocracies locales.
El reinu taría estremáu en 14 distritos de los cualos a la capital correspuenden dos. El rei tien el títulu de en, ente que los sos gobernadores son denominaos lugal (títulu emplegáu tamién por embaxadores y gobernantes de ciudaes importantes), como últimu eslabón de la cadena burocrática taben los ugula que paecen ser representantes del gobiernu de Ebla, encargaos de xestionar los sos intereses en terrenes remotos, como la rexón de Canaán. Amás méntense conseyos de vieyos o abba con funciones que superen el d'un órganu consultivu. La reina tien un calter especial, llindando en poder del rei n'asuntos relixosos, fenómenu similar al atopáu ente los hitites. Les reina caltién el so títulu de “reina madre” inclusive en casu de fallecimientu del soberanu.
Dalgunes de les bien conocíes deidaes semítiques apaecen en Ebla (Dagan, Ishtar, Resheph, Kanish, Hadad), y delles otres, otra manera, desconocíes como Kura, Nidakul, unos pocos dioses sumerios como Enki y Ninki y dioses hurrites como Ashtapi, Hapat y Ishara. El dios principal paez ser Kura, qu'al pie de la so pareya la diosa Hadda y el Sol formen la tríada principal.
Sargón de Acad y el so nietu Naram-Ensin, los conquistadores de gran parte de Mesopotamia, reclamó cada unu'l destruyir Ebla; la fecha exacta de la destrucción ye la tema d'un continuu alderique, pero'l 2240 e.C. ye una candidata probable. Mientres los siguientes trés sieglos, Ebla algamó una vegada más una relevante posición económica, con posiblemente la vecina ciudá d'Urshu, como ta documentáu por testos económicos de Drehem (un suburbiu de Nippur), y polos afayos en Kultepe/Kanesh.
Dellos sieglos dempués de la so destrucción polos acadios, Ebla consiguió reponer daqué de la so importancia, y tuvo el so segundu apoxéu del 1850 al 1600 e.C. El so pueblu foi entós conocíu como amorreos; Ibbit-Lim foi'l primer rei.
Ebla ye mentada en testos d'Alalaḫ alredor de 1750 e.C. La ciudá foi destruyida de nuevu nel aturbolináu periodu ente'l 1650 y el 1600 e.C. , pol rei hitita Mursili I o Hattusili I.
Ebla nunca se recuperó de la so segunda destrucción. Sobrevivió como un pequeñu pueblu hasta'l sieglu VII, dempués tuvo erma y escaecida hasta'l so redescubrimientu arqueolóxicu.