Gumiel de Izán

Gumiel de Izán
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella y Lleón
Provincia	provincia de Burgos
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Gumiel de Izán ^(es)	Jesús Briones Ontoria
Nome oficial	Gumiel de Izán (es)[1]
Códigu postal	09370
Xeografía
Coordenaes	41°46′25″N 3°41′17″W / 41.773611111111°N 3.6880555555556°O / 41.773611111111; -3.6880555555556
Gumiel de Izán Gumiel de Izán (España)
Superficie	75.54 km²
Altitú	853 m
Llenda con	Aranda de Duero, Quintana del Pidio, Gumiel de Mercado, Santibáñez de Esgueva, Oquillas, Villalbilla de Gumiel, Tubilla del Lago y Villanueva de Gumiel
Demografía
Población	594 hab. (2023) - 314 homes (2019) - 242 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.17% de provincia de Burgos
Densidá	7,86 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00

Gumiel de Izán ye una llocalidá y un conceyu^[2] asitiáu na provincia de Burgos, comunidá autónoma de Castiella y Lleón (España), contorna de la Ribera, partíu xudicial d'Aranda de Duero, conceyu del mesmu nome.

Xeografía

El pueblu topar nun pequeñu altu ente los valles del Gromejón y Puentevilla. Asitiáu na autovía Madrid-Burgos, falta 12 km d'Aranda de Duero y 68 de Burgos capital.

El ríu Gromejón, pequeñu afluente del Duero, riega les sos tierres al par qu'otros pequeños subafluentes d'él, que nacen y desagüen dientro del mesmu términu. Cuenta coles mesmes con numberoses canales y acequias.

Nel conceyu puede reparase el típicu paisaxe de la Ribera del Duero: altes y cascayoses parameras, siguíu d'un onduláu campu apoderáu pola cebera y el viñéu según una fértil vega no fondero del valle.

En 2007, el prestixosu arquiteutu Norman Foster diseñó pa la llocalidá la so primer bodega pal grupu vinícola español Faustino, Bodegues Portia.

Clima

En Gumiel hai un clima de tipu mediterraneu continental(Köppen Csb), típicu de Castiella, de branos moderadamente calorosos y secos ya iviernos bien fríos por cuenta de la so elevada altitú (851 msnm). Los iviernos son bien fríos, con xelaes constantes y nevaes ocasionales. Los branos son secos y templaos, con mínimes prestoses (12-18 °C) y máximes caloroses (28-33ºC), con esporádiques nubes vespertines. En primavera y seronda ye cuando se concentren la mayoría de les agües, más bien escases (unos 400 mm al añu).

Gromejón

El Gromejón ye un afluente del Duero, tien un llargor de 45 km y naz nel pueblu de Caleruega. Tien numberosos afluentes, ente los que destaca'l Puentevilla.

Nes márxenes del ríu Gromejón llevantáronse importantes molinos fariñeros: la Granxa, el Suso, Vegarrasa, y unu, el de San Pedro, na redoma del monesteriu del mesmu nome, que suministró eletricidá a la población mientres la primer metá del sieglu XX. Na redoma del pueblu, nel calce del Puentevilla, esistió otru molín fariñeru, el de Malvecino, güei totalmente tresformáu en vivienda de recréu.

Comunicaciones

Autovía del Norte de Madrid a Irún.

Historia

Gumiel de Izán tien un ricu pasáu que se remonta a lo menos a la dómina romana. Sobre l'orixe del topónimu hai dellos estudios ensin qu'hasta'l momentu pueda precisase si l'orixe ye romanu, godu o árabe.

La vía romana Clunia-Astúrica pasaba pol términu y de esi pasu quédennos entá dos pontes romanos de la dómina: el de San Pedro y el de San Antonio sobre'l ríu Gromejón.

El primer documentu históricu onde se cita Gumiel de Izán data del 1042. La influencia árabe en tola zona y en Gumiel de Izán foi bien importante hasta mediaos del sieglu XV. D'esta dómina quedaron dellos testimonios topográficos, interiores del Castillo, bodegues y galeríes, pero sobremanera quedaron restos na toponimia de numberoses paraxes. Lo más probable ye que Izán provenga del nome del primer señor de la villa escontra 1066.

Foi declarada Villa Real en 1326 pol rei Alfonsu XI^[3] el Xusticieru y confirmaos los sos privilexos pol so fíu'l rei Pedru I el Cruel, en 1335. El privilexu orixinal caltiénse entá y el so conteníu figura trescritu nel Llibru Magüetu» nel Archivu Históricu Municipal, al igual qu'otros escritos de gran interés, ye d'un valor incalculable. Gumiel de Izán taba totalmente cercada con cinco puertes d'accesu y tenía un torrexón o fortaleza con galeríes soterrañes. Ensin poder precisar l'orixe de la so construcción, sábese qu'en 1464 yá taba construyida esta fortaleza.

La villa perteneció a dellos señoríos: Ablanéu, Marqués de Santillana, condes de Ureña y ducáu de Osuna. Sábese que mientres el sieglu XVII los duques y Osuna allugaron a los reis en tránsitu nuna vivienda qu'inda se caltién na cai Real.

Nel so términu, y so la so xurisdicción, hubo delles aldegues y dos monesterios: el de San Llorienzo y el de San Pedro de Gumiel, esti postreru importante nucleu fundador de la orde cisterciense, nel que se celebró la primer parte del conceyu Gumiel-Aranda, celebráu n'avientu de 1473.

Gumiel de Izán ta hermaniáu con Dingé, pueblu de la Bretaña francesa, dende l'ańo 1987.

Demografía

A 1 de xineru de 2015 la población del conceyu xubía a 577 habitantes.^[4]

Gráfica d'evolución demográfica de Gumiel de Izán ente 1900 y 2010

Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.      Población según el padrón municipal de 2010 del INE.

Economía

Pueblo eminentemente agrícola, cuenta tamién con una pequeña industria en desenvolvimientu y delles bodegues.

Vinu

La vide ye al día de güei el principal cultivu. La variedá predominante ye la tinta del país de la que se llogren vinos tintos y rosados dientro de la D. O. Ribera del Duero. Cola variedá albillo, n'otru tiempu abondosu y güei en regresión, y otres variedaes, siguen ellaborándose coles mesmes claretes de tipu tradicional, non acoyíos a la D. O., que pueden adquirise tanto a particulares como na bodega cooperativa L'Asunción de La nuesa Señora.

Dientro de lo que ye la cultura del vinu, hai que mentar l'interés etnográficu de les bodegues escavaes sol pueblu, según numberosos llagares asitiaos nel mesmu cascu urbanu. La mayor parte d'estes bodegues provienen de finales de la Edá Media, principios de la Edá Moderna cuando'l comerciu del vinu tomó puxanza na Ribera. Los llagares calteníos son de fecha daqué posterior.

Otros cultivos

Cultívase amás bastante cebera, xirasol y daqué de remolacha, y otros cultivos de regadío nes vegues. Tamién se cultiven bastantes árboles frutales como zrezales, cirolares, pumares y perales.

Cuenta tamién con importantes montes de pinos y encines.

Ganadería

Tien una importante cabaña de ganáu ovín de la variedá oveya churra, qu'apurre afamáu lechazo, tamién protexíu por D.O.

El términu ye cotu particular de caza, destacando la caza menor: falpayar y perdiz y dacuando caza mayor: xabalín.

Industria

Cunta con un pequeñu polígonu industrial y delles bodegues.

Comerciu y servicios

Esisten na llocalidá pequeños comercios d'alimentación, y de comerciu polo xeneral, que surten tamién a los pueblos d'alredor. Esiste oficina de farmacia y delles entidaes bancaries, especialmente les caxes d'aforros burgaleses, tienen oficina nesta llocalidá.

Amás cunta con grupu escolar comarcal, guardería, serviciu postal, centru médicu, asistencia social, biblioteca, ludoteca, ximnasiu, escuela de música...

Nel so polígonu industrial hai talleres mecánicos y gasolinera.

Hai serviciu regular d'autobuses con Aranda de Duero y Burgos.

Turismu

El conceyu cunta colos servicios acomuñaos del Centru d'Iniciatives Turístiques de la mancomunidá Ruta del Vinu-Afluente Rural. Tien un hotel-restorán, delles cases rurales, posada de turismu rural y un salón del prestixosu Mesón de la Villa destináu a celebraciones.

Gallardones

Los conceyos de Gumiel de Izán y Rabanera del Pinar, xunto col Mesón La Cueva de la capital, fueron los candidatos pola provincia de Burgos a los Premios de Turismu de Castiella y Lleón 2002 que concede la Conseyería d'Industria, Comerciu y Turismu del executivu autonómicu. Apocayá'l so mercáu medieval recibió'l premiu Renacimientu de la Ribera del Duero, que da l'asociación cultural La Olmera de Valcavado de Roa.

Cultura

Arquiteutura

El nucleu ye conxuntu históricu artísticu dende'l 26 d'abril de 2004. Nes sos cais pueden reparase interesantes exemplares d'arquiteutura popular, amás de los yá mentaos llagares: cases cola planta baxa y elementos estructurales de piedra, y los pisos cimeros d'adobe con treme de madera. Les fachaes yeren tradicionalmente enfoscaes, pero nes últimes rehabilitaciones dexáronse a la vista los elementos mentaos.

Ilesia parroquial de Santa María

Vista de la portada y torre de la ilesia.

Artículu principal: Ilesia de Santa María (Gumiel de Izán)

El monumentu más importante ye la so ilesia parroquial, dedicada a la Virxe María, qu'ocupa'l llau norte de la Plaza Mayor.

La ilesia actual, gótica, construyóse sobre una anterior de la que se caltién una puerta nel llau norte. La fachada y escalinates son barroques.

Foi declarada Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu el 8 d'agostu de 1962.^[5]

Ermita de Santu Cristu de Reveche

Asitiada a unos cuatro quilómetros al norte del nucleu urbanu, esta ermita, románica, perbién caltenida con interesante portada de arquivoltas y ábside decoráu, podría pertenecer perfectamente al llamáu románicu del Esgueva.

D'una sola nave y bóveda de cañón, cuenta como yá se dixo con portada policromada de arquivoltas, pila de l'agua bendito y ábside con canecillos decoraos con motivos vexetales.

Nel so interior venerábase, hasta que foi treslladáu a la ilesia parroquial, la imaxe gótica del Santu Cristu de Reveche, del que diz la coplilla popular:

Santu Cristu de Burgos,
¿quién ye'l to hermanu?
Santu Cristu de Reveche,
que ye gomellano.

Un ampliu estudiu sobre esta ermita, «Ayalgues artístiques de Reveche» realizáu por Pedro Ontoria Oquillas, publicar na revista local Interésanos. Informativu de Gumiel de Izán, nᵘ 65 (15.07.2002) páxs. 16-29.

La ermita de la Virxe del Ríu

La Virxe del Ríu ye la patrona de Gumiel de Izán, celebra la so fiesta nel día 8 de setiembre. La ermita atopar a un quilómetru y mediu de la villa, siendo'l paséu hasta ella bien habitual ente los gomellanos. Na ermita de la Virxe del Ríu moren les cofraderíes de la Virxe del Ríu y de san Isidro Llabrador, tamién la cofradería de la Orde Tercer de San Francisco. Tien planta de cruz llatina. Ye d'una sola nave con cuatro ventanes y dos puertes. Adosáu a ella quedó nel sieglu pasáu'l campusantu, güei en completu en desusu, siendo dalgunes de les piedres de les puertes de l'antigua muralla aprovechaes pa reforzar les parés del campusantu o camposantillo. Los papes concedieron gracies a cuantos visitaren esta ermita. Asina'l Papa Clemente X, nel añu 1672, concedió indulxencies plenaries a cuantos visitar, nos díes 25 de marzu y 8 de setiembre, coles debíes condiciones. Clemente XII estendió dicha indulxencia al día de l'Asunción en 1735-, Pío VI, en 1766 al día de San Antonio. Esto motivó una creciente y fonda devoción a la Virxe del Ríu de tolos devotos gomellanos.

Les fiestes son del 6 al 8 de setiembre. El día 7 pela nueche, cántase la salve a la Virxe del Ríu y darréu báillase la xota cantada polos dulzaineros, y como broche fuegos artificiales. El día 8 al mediudía bailla la xota alredor de la ermita.

Otres ermites

Nel so términu municipal, y por cuenta de la influencia del monesteriu cisterciense de San Pedro (ver más embaxo) hubo siempres bon númberu d'ermites, dalgunes güei sumíes como la dedicada a Santa Bárbara na zona del Puentevilla, o la de Santa Marina, camín de Reveche, y ye bien posible que los topónimos que designen distintos pagos con nomes de santos, San Cosmes, Santa Lucía..., faigan referencia a sitios de cultu nos mesmos. Importantes son tamién de destacar los restos arqueolóxicos que los distintos despoblaos dexáronnos: les ruines de San Martín o Tremello o la ermita del Cristu de Reveche, yá mentada.

Diz una copla falando de les ermites de Gumiel:

San Antonio ta nun altu,
San Roque nuna fastera,
La Virxe del Ríu ta
metanes la so arbolea. Nella celebren mises mientres les fiestes.

La ermita de la patrona, la Virxe del Ríu, sita «metanes la so arbolea» a un quilómetru y mediu de la villa, a la fin del ye tamién un exemplu interesante de l'arquiteutura relixosa del sieglu XVIII. La ermita de San Roque, sita nel cascu urbanu, y la de San Antonio, sobre un cuetu a unos dos quilómetros del pueblu a veres del Gromejón, dambes apocayá restauraes, son muestres interesantes d'arquiteutura relixosa popular.

Otres actuaciones arquiteutóniques

Esiste un Plan Especial de Reforma Interior, ameyoráu col Plan Especial del Conxuntu Históricu, dirixíu al caltenimientu de tolos elementos arquiteutónicos, tantu de los monumentos como de l'arquiteutura popular.

La enoarquiteutura

Portia, en Gumiel de Izán, ye'l nome de referencia ente los edificios enoturísticos en La Ribera del Duero, un edificiu funcional, pero primero de too mimetizado cola redolada; un edificiu descomanáu poles sos dimensiones.

L'estudiu de Norman Foster foi l'encargáu de diseñar una nueva bodega pal productor Grupu Faustino, enmarcada dientro de la denominación d'orixe de vino Ribera del Duero.

L'edificiu ta dispuestu en forma de trébole. Ye masivu n'estensión, pero por contra'l diseñu de baxu altor fai que s'integre con facilidá na paraxa nel que s'alluga.

Los trés “ales” del edificiu alluguen les distintes fases d'ellaboración del vinu, ente que la pieza central alluga les facilidaes de descarga d'uva.

Los materiales predominantes na construcción son la madera de carbayu, l'aceru y el cristal, faciendo referencia espresa a aquellos qu'intervienen na ellaboración del vinu.^[6]

Folclor

El grupu de dances El Puerru, que tomó esti nome n'honor del pitero qu'acompañó mientres munchos años al grupu, formar nos años cuarenta impulsáu pol folclorista burgalés Xusto del Ríu. Dende entós socesives xeneraciones asocediéronse na busca y caltenimientu de les dances tradicionales, a les qu'incorporen a los más pequeños. El grupu ganó dellos premios y entama tolos branos un festival de folclor nel que participen grupos de toa España. Tamién s'empezó a celebrar un alcuentru de dulzaineros.

Xusto del Ríu, nos años 40, recuperó basándose nel testimoniu d'antiguos danzantes, la tonada de la so danza más representativa, la xaula, pa la que reconstruyó tamién una coreografía basándose nos mesmos testimonios.

Fiestes y tradiciones

Munches son les tradiciones que caltién esti pueblu burgalés, dende les tradicionales d'iviernu: San Antón, Santa Águeda, los antroxos, hasta les del branu coles romeríes de San Antonio y del Cristu de Reveche. En primavera inda se llantó hasta'l 2011 la cruz de mayu n'unu de los sos barrios.

D'especial interés ye la Selmana Santa na que'l pueblu participa cantando unos testos qu'en parte se remonten al Sieglu d'Oru en procesiones que se celebren el Vienres Santu: El Calvariu, pela mañana, hasta la ermita de la Virxe onde se canta un actu de contrición bien sentíu; y l'Entierru, pela nueche.

Tienen importancia tamién a lo llargo del añu distintes procesiones: San Isidro, Santu Domingu de Guzmán, y sobremanera les del Corpus, nes que les cais afatar con altares y sobre el suelu se esparcen yerbes golioses, yerbabuena y axenxu, al pasu de la procesión, y la Octava del Corpus (yá sumida), de percorríu más curtiu pero d'igual significación.

Hasta'l 2012 celebróse'l primer domingu de marzu la fiesta de la matanza, de calter popular na que se sacrificaba un gochu a la manera tradicional y faíase una comida típica d'un día de matances, siempres acompañaos de música tradicional. Dende'l 1999 hasta'l 2011 inclusive, celebróse'l primer fin de selmana de xunetu un mercáu medieval, nel qu'ente otres actividaes recreábase'l nomamientu de Gumiel como villa realenga.

El conceyu tien una rica hestoria, bona parte recoyida nel Archivu Históricu Municipal compuestu por más de 1.000 documentos ente los que s'atopa'l Llibru Magüetu», compilación de los documentos de mayor relieve, de la hestoria xeneral de la villa; tamién s'atopen interesantes pergaminos, siendo'l más antiguu de 1184.

Publicaciones

• Interésanos Archiváu 2014-10-26 en Wayback Machine: revista editada pol Conceyu de Gumiel de Izán dende 1991 al 2011. Con periodicidad bimestral tenía una tirada de 550 exemplares; distribuyir de forma gratuita a los vecinos y sirvía de venceyu cola so llocalidá a los gomellanos non residentes nella.
• Gomelia (Voces Gomellanas na Rede): N'avientu del 2013 empezó a publicar en llinia esta revista, tratando de recoyer el testigu de Interésanos de forma independiente y autogestionada.

Personaxes pernomaos

Según estudios recién de Timoteo Riañu Rodríguez y María del Carmen Gutiérrez Folia, Per Abbat, autor del manuscritu (1207) del Cantar de Mio Cid pudo ser natural de Gumiel. Esti Per Abbat sería tamién clérigu en Fresno de Caracena y canónigu en El Burgo de Osma y sería coetaneu y codiscípulo de Santu Domingu de Guzmán tantu en Gumiel como en Palencia.

Gomellano yera tamién l'imprentador Diego de Gumiel, editor de la obra Tirant lo Blanc (1497).

En Gumiel de Izán foi educáu na so infancia santu Domingo de Guzmán (1175-1221) pol so tíu l'arcipreste de la villa. Na casa onde vivió, sita na plaza, hai un mosaicu conmemorativo.

El primer caballeru y confundidor de la orde relixosu-militar de Calatrava, fray Diego Velázquez, foi soterráu nel güei desapaecíu monesteriu cisterciense de San Pedro de Gumiel, calteniéndose'l so sepulcru, datáu en 1196, na ilesia parroquial.

Ver tamién

• Bienes d'interés cultural de la provincia de Burgos
• Conceyos de la provincia de Burgos
• Provincia de Burgos

Referencies

1. Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
2. códigu INE-151
3. (Nov 1326) Real Privilexu de Don Alfonsu XI de Castiella y de Lleón, pol que cola Reina doña Constanza, la so esposa, alcen a "Villa" el llugar de Gumiel de Izán, y que seya "Real", y conceder el Fueru de Burgos, fecháu en Valladolid el 28 de payares yera de 1364 (añu 1326); (Non 357 y 358 del archivu de Gumiel de Izán) [1]
4. «INE: Población por conceyos y sexu.». Archiváu dende l'orixinal, el 2017-10-24.
5. Ministeriu de Cultura. Patrimoniu Históricu.
6. ribera-del.html / Enoarquiteutura na Ribera. Consultáu: 27-04-2011

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Gumiel de Izán.
• Conceyu de Gumiel de Izán
• Gomelia (Voces Gomellanas na Rede)