Haumea (planeta nanu)

Ficha d'oxetu celesteSímbolu astronómicu de HaumeaHaumea
planeta nanu, Cubewano (es) Traducir y sistema vinculado gravitacionalmente (es) Traducir
Nome provisional 2003 EL61
Símbolu astronómicu símbolu astronómicu
Tipu 2003 EL61
Parte de Familia de Haumea (es) Traducir
Descubridor P. Santos-Sanz[1], José Luis Ortiz Moreno[2] y Michael E. Brown[2]
Data de descubrimientu 25 xunetu 2005[2]
Epónimu Haumea (es) Traducir
Llugar de descubrimientu Observatorio de Sierra Nevada (es) Traducir[3] y Observatoriu Interamericano del Cuetu Tololo[2]
Categoría Oxetu tresneptunianu
Llocalización [[Ficheru:Sistema solar|280px]]
Magnitú absoluta 0,23[4]
Oxetu astronómicu padre Sol
Apoastru 51,51860224 AU[5]
Periastru 34,36423826 AU[4]
Argumento del periastru 240,0747477 °[4]
Carauterístiques físiques
Radiu 618,62 km [6]
Masa 4,006 Zg[7]
Densidá 2,6 g/cm³
Gravedá superficial 0,44 m/s²
Albedu 0,78[6]
Carauterístiques orbitales
Periodu de rotación 3,9154 h[6]
Periodu orbital 281,3991677 a[4]
Semiexe mayor (a) 42,94142025 AU[4]
Periheliu (q) 34,36423826 AU[4]
Afeliu (Q) 51,51860224 AU[5]
Enclín (i) 28,2114975684 °[4]
Escentricidá orbital (e) 0,1997414604[4]
Socesión
(136107) 2003 EY58 Haumea (136109) 2003 FA22
Cambiar los datos en Wikidata

Haumea (símbolu: 🝻),[8] designáu pol Minor Planet Center (MPC) como (136108) Haumea,[n. 1] ye un planeta nanu que s'atopa más allá de la órbita de Neptunu, nel cinturón de Kuiper. El so designación provisional foi «2003 EL61».[n. 2] El 17 de setiembre de 2008 la Unión Astronómica Internacional (UAI) clasificar como planeta nanu y plutoide, nomándolo n'honor de la diosa ḥawaiana de la natalidá.[11][12]

Foi afayáu en 2003 por un equipu empobináu por José Luis Ortiz Moreno nel Observatoriu de Sierra Nevada n'España y en 2004 por un equipu empobináu por Mike Brown del Caltech nel Observatorio Palombar nos Estaos Xuníos. Les circunstancies en redol al so descubrimientu xeneraron gran discutiniu, polo que la UAI nun nomó un descubridor oficial,[11] anque na so base de datos y n'otres páxines oficiales indícase que l'observatoriu responsable del afayu foi «Sierra Nevada».[9][13][14] En contrapartida, el nome escoyíu foi'l propuestu pol equipu del Caltech, en llugar d'Ataecina, que fuera suxeríu pol d'España. Esto xeneró barruntos de amiguismo pola rellación ente Brown y el direutor del MPC, Brian Marsden, miembru del comité encargáu d'asignar los nomes a los oxetos catalogaos pola institución.[15]

Anque la so forma nun foi reparada direutamente, los cálculos del so curva de lluz suxeren que ye elipsoide, cola exa mayor el doble de llargu que'l menor. La so masa ye un terciu de la de Plutón y la superficie, que ta cubierta d'una capa de xelu, ye bien brillosu y presenta una gran mancha colorada. Estes carauterístiques facer únicu ente los planetes nanos conocíos. Esisten delles hipótesis pa esplicar l'allargamientu, el so rotación inusualmente rápida y los altos valores de densidá y albedu. La mayoría inclúi un impautu xigante que fizo de Haumea el mayor miembru d'una familia de choque formada por dellos oxetos tresneptunianos (TNO) grandes y los sos dos llunes conocíes. Sicasí, casi toes impliquen un únicu choque con baxa probabilidá d'asoceder. En 2010 postulóse la formación d'un protoplaneta a partir de munchos impautos, que sería de la mesma quebráu, dando orixe a los demás elementos de la familia de Haumea. Esta hipótesis, comprobada por simulaciones numbériques, plantega l'escenariu más probable.[16]

Descubrimiento

[editar | editar la fonte]

Dos equipos reclamaron el creitu pol descubrimientu de Haumea. Pablo Santos Sanz, estudiante de José Luis Ortiz del Institutu d'Astrofísica d'Andalucía nel Observatoriu de Sierra Nevada —España— esaminó los rexistros fotográficos que dambos, xunto con Francisco Aceituno, tomaren dende avientu de 2002. A mediaos de xunetu, Santos Sanz atopó'l planeta nanu n'imáxenes precovery tomaes ente'l 7 y el 10 de marzu de 2003. Pela so parte, el 28 d'avientu de 2004 Mike Brown, Chad Trujillo —del Caltech— y David Rabinowitz —de Yale—, afayaron n'imáxenes precovery tomaes el 6 de mayu d'esi añu'l terceru d'un grupu d'oxetos celestes de tamañu similar o mayor que Plutón, a los que internamente denominaron «Santa» (Haumea), «Easterbunny»[n. 3] (Makemake) y «Xena» (Eris), respeutivamente. Toos fueron detectaos col telescopiu Samuel Oschin de 122 cm nel Observatorio Palombar.[17] Sicasí, los investigadores nun anunciaron los sos afayos pa redactar el artículu científicu qu'informaría del descubrimientu. El 7 de xunetu, un día antes de la fecha prevista pa la presentación, nació la fía de Brown, polo que retardó la noticia.[18] El 20 de xunetu publicaron un resume de meyora indicando la so intención d'anunciar el descubrimientu nuna conferencia en setiembre.[19][18]

Nesa dómina, utilizando Google pa determinar si tratar d'un oxetu conocíu, afayó n'Internet un resume de Brown nel que se describía un oxetu tresneptunianu bien brillosu, similar al qu'acababen d'atopar. Rastrexando'l códigu internu col que'l Caltech designar —K40506A— llegaron a los logs qu'incluyíen les posiciones reparaes de «Santa» nuna páxina web colos datos d'observación del sistema de telescopios SMARTS nel Observatoriu de Cuetu Tololo en Chile, que l'equipu norteamericanu utilizaba pa rastrexar l'oxetu.[20] Según Santos Sanz, la páxina nun apurría información abonda pa confirmar si yera'l mesmu oxetu.[21][20][22] Los españoles tamién verificaron que'l Minor Planet Center (MPC) nun tenía rexistros de la so esistencia. La nueche del 27 de xunetu de 2005, Ortiz unvió-y un corréu electrónicu al MPC col so descubrimientu, tituláu «Gran descubrimientu TNO, urxente»,[23] ensin mentar qu'investigaren los rexistros del Caltech, fechu que repitieron la mañana siguiente. Darréu pidiéron-y nueves observaciones a Reiner Stoss, nel Observatoriu Astronómicu de Mallorca. Stoss atopó imáxenes precovery de Haumea en diapositives digitalizadas del Observatorio Palombar dende 1955, y visualizar col so propiu telescopiu na nueche del 28 de xunetu. L'equipu d'Ortiz presentó entós un segundu informe al MPC qu'incluyía estos nuevos datos, otra vegada ensin faer mención de qu'aportaren a los rexistros del Caltech. A otru día, el MPC fixo pública la noticia y dio-y el nome provisional de 2003 EL61.[24][20]Nuna conferencia de prensa esi mesmu día, Ortiz nomó a Haumea «el décimu planeta».[25]Brown primeramente dio-y el creitu del descubrimientu a Ortiz,[26] pero al poco tiempu'l MPC informólu que'l códigu internu col que designaron l'oxetu y los sos datos taben disponibles al públicu, y fueren consultaos.[27]

¡Non non non non non non non non! Quedé espantáu. La primicia del mio descubrimientu fuérame arrampuñada por un grupu que decidió nun esperar a saber más. Ellos nun sabíen nada de la información que teníamos de Santasobremanera, que tien un satélite y que de la órbita del satélite podría dicise que tenía namái 1/3 del tamañu de Plutón, y que ensin dulda nun yera'l décimu planeta. Peor entá, dellos meses antes, afayáramos daqué que yera más grande que Plutón. Esto nun diba causar más que tracamundiu.
Mike Brown[18]

Richard W. Pogge —de la Universidá Estatal d'Ohio, que caltién el servidor de SMARTS—, utilizó rexistros dixitales d'un servidor de terceros pa determinar que s'aportara a la páxina web unes ocho veces ente'l 26 y el 28 de xunetu de 2005 dende una direición IP del Institutu d'Astrofísica d'Andalucía (IAA) onde trabayaba l'equipu d'Ortiz. Según Brown, estos logs incluyíen información abonda por que los españoles pudieren recuperar datos de Haumea y echar voz del so descubrimientu al MPC, según realizar les confirmaciones posteriores.[18]

El mesmu día en qu'Ortiz fixo'l so anunciu, Brown presentó a The Astrophysical Journal un borrador colos datos de la lluna qu'afayara'l 26 de xineru de 2005.[28]Amás, informó del descubrimientu d'otru oxetu del cinturón de Kuiper, Eris, más alloñáu y más grande que Plutón, al que denominaron «el décimu planeta». L'anunciu foi fechu antes de lo previsto pa evitar qu'asocediera daqué similar a lo socedío col descubrimientu de Haumea, porque'l MPC díxo-yos que non solo consultárense esos datos, sinón tamién los de Eris.[18][27]

Una vegada que la investigación reveló l'orixe de les consultes, Brown pidió-y esplicaciones a Ortiz por aciu correos electrónicos y llamaes telefóniques, pero nun recibió respuesta. Finalmente Ortiz unvió-y un corréu electrónicu nel que nun afirmaba nin negaba aportar a los datos, pero criticaba la so actitú al esconder la información. «Y recuerde, la única razón pola qu'agora tamos intercambiando correos electrónicos deber a qu'usté nun reportó'l so oxetu».[29]

Nun corréu a Brown, José Carlos del Toro —entós direutor del IAA— alloñar d'Ortiz diciendo: «Ruégo-y el so comprensión en dixebrar claramente al institutu nel so conxuntu de los sos miembros individuales: les aiciones de los investigadores son de la so única responsabilidá».[30] En setiembre de 2005, el mesmu Ortiz y el so equipu almitieron aportar a los rexistros dixitales d'observación del Caltech pero negaron mala intención, diciendo que solamente verificaben si afayaren un nuevu oxetu.[31][20] D'alcuerdu a un artículu de Santos Sanz, cuando s'unviaron los datos al MPC per primer vegada «entá teníamos duldes» y tres la segunda unviada «yera casi seguro un tresneptunianu».[20]

Nome

[editar | editar la fonte]

Hasta que se-y dio un nome permanente, l'equipu del Caltech utilizó internamente el llamatu de «Santa», por cuenta de qu'habíen descubiertu Haumea el 28 d'avientu de 2004.[17] L'equipu español propunxo un descubrimientu independiente al MPC en xunetu de 2005. El 29 de xunetu d'esi añu, Haumea recibió la designación provisional 2003 EL61, col «2003» basáu na fecha de la imaxe del descubrimientu polos españoles. El 7 de setiembre de 2006, numberóse y almitió a Haumea nel catálogu oficial como'l planeta menor (136108) 2003 EL61.

En setiembre de 2006 l'equipu del Caltech unvió los nomes de la mitoloxía ḥawaiana a la UAI para (136108) 2003 EL61 y les sos llunes[32] propuestos por David Rabinowitz pa «rindir homenaxe al llugar onde s'afayaron los satélites».[11] Haumea ye la diosa patrona de la islla de Ḥawai, onde ta allugáu'l Observatoriu Mauna Kea. Delles hestories identificar con Papahānaumoku, la diosa de la tierra y esposa de Wākea.[33] Tamién ye la diosa de la fertilidá y el partu,[n. 4] y tuvo munchos fíos que brotaron de distintos partes del so cuerpu; ente ellos, la matrona de la isla de Hawaii, Hiʻiaka, nació de la so boca y Namaka —un espíritu de l'agua— del so cuerpu.[11]

La eleición d'estos nomes corresponder cola composición del planetoide, según la hipótesis de Brown del so orixe y el de la familia colisional a la que pertenez, qu'afirma qu'a partir d'un antiguu choque esprendióse un ensame de cuerpos xelaos del planeta nanu, ente los que s'atoparíen los dos llunes conocíes del cuerpu celeste.[35]

El protocolu de la UAI indica que'l creitu pol descubrimientu d'un planeta menor correspuénde-y a quien presente primero un informe al MPC con abondos datos de posición pa una determinación precisa de la so órbita, y que'l descubridor acreditáu va tener prioridá na eleición d'un nome. Sicasí, l'anunciu de la UAI de que Haumea fuera aceptáu como un planeta nanu, el 17 de setiembre de 2008, nun mentó un descubridor. Magar indicaba que'l descubrimientu facer nel Observatoriu de Sierra Nevada onde trabaya l'equipu español,[13][22] el nome escoyíu, Haumea,[11] foi'l propuestu pol Caltech. El grupu d'Ortiz suxiriera Ataecina, l'antigua diosa ibérica de la primavera,[20] por cuenta de la so conexón con Plutón, pos Proserpina (asimilada a Ataecina) yera la esposa del dios y porque el nome destacaba l'asociación con Andalucía, onde s'atopa'l Observatoriu de Sierra Nevada nel que fixeron les sos observaciones. La proposición nun foi aceptada pola UAI, non solo por causa del discutiniu con Brown sobre'l descubrimientu, sinón tamién porque les deidaes ctónicas acutar pa nomes d'oxetos qu'orbiten en resonancia con Neptunu.[22]«El problema ye que'l MPC-CSBN solo da encamientos sobre los nomes, nun son regles qu'haya que cumplir a raxatabla. Ye una escusa más pa quitar el nuesu nome de metanes y dar el creitu, de forma tapada, al grupu de Brown, curiosamente estauxunidense, como gran parte de los miembros del CSBN-WGPSN», indicó Pablo Santos Sanz, del equipu español.[20]

Na xunta del Comité de Nomenclatura, si refuga'l nome suxeríu pol descubridor, encamiéntase nun tomar la propuesta d'otru sinón llegar a un puntu entemediu. Pero nesti casu nun foi asina: anque un miembru del CSBM propondría'l nome neutral de Dagda, dios de la mitoloxía irlandesa,[36] finalmente decidiéronse pol nome propuestu pol Caltech, al tener en cuenta amás que los dos llunes con nomes ḥawaianos, afayaes polos californianos, acompañaríen a un planeta nanu nomáu como una deidá ibérica. Según el Frankfurter Allgemeine Zeitung, la decisión d'escoyer el nome de Brown y non el d'Ortiz llevantó barruntos de que fuera influyida pol contautu ente'l científicu d'Estaos Xuníos y Brian Marsden, quien mientres trenta años foi direutor del MPC, encargáu d'asignar los nomes.[15]

Finalmente decidióse'l nome Haumea (deidá d'orixe hawaino) por un namái votu de diferencia nel casu del CSBN, y cola oposición de dellos de los miembros qu'intervinieron na votación. Y si nun bastaba con esto, dempués de pone-y otru nome a 2003 EL61 quitaron los nuesos nomes de los creitos del descubrimientu y sustituyir pol más aséptico "Observatoriu de Sierra Nevada", según el secretariu del CSBN, col enfotu de nun crear un conflictu internacional». A última hora, paez que de nuevu los poderosos saliéronse cola suya y, nesti casu, pudo'l pesu mediáticu y políticu (¡nin n'astronomía tamos llibres d'intrigues polítiques!). Lo suyo, puestos a ser xustos con dambos grupos, sería que la UAI velara por soterrar les enemistaes y escoyeren un nome neutral pa 2003 EL61. Nin Ataecina, nin Haumea. Pero nun foi asina, y con esta decisión, sesgada y claramente manipulada, paez que, como asocede de cutiu, el pexe grande comer al mozu.
Pablo Santos Sanz[20]

Suxirióse que la decisión tamién podría tar rellacionada cola desigual representación de dambos países na sede de la IAU, de 2497 científicos estauxunidenses contra 254 españoles.[25]

Brian Marsden sofitó los reclamos de Brown diciendo: «Tarde o aína, la posteridá va tomar conciencia de lo que pasó, y Mike Brown va recibir el creitu completu»[22] y amestó que'l discutiniu ye la peor dende la disputa caltenida a principios del sieglu XVII ente Galileo Galilei y Simon Marius pola atribución del descubrimientu de los cuatro satélites mayores de Xúpiter,[22] finalmente decidida en favor del primeru.[37]

Darréu dempués del anunciu del nome, Brown indicó que nun yera habitual que se dexara a daquién nomar un cuerpu celeste ensin ser reconocíu como'l so descubridor oficial, pero indicó tar satisfechu cola resultancia. Recibió la plena reconocencia pol descubrimientu de los dos llunes, Hiʻiaka y Namaka.[13]

Clasificación

[editar | editar la fonte]
La llibración de Haumea nun sistema de referencia en rotación, con Neptunu estacionariu.

Haumea ye un planeta nanu y plutoide[13] que s'alluga más allá de la órbita de Neptunu. Que seya planeta nanu significa que se presume que ye lo suficientemente masivu como pa ser arredondiáu pola so propia gravedá, pero nun tien la dominancia orbital abonda. Anque Haumea paez tar lloñe de ser esféricu, créese que la so forma elipsoidal ye la resultancia de la so rápida rotación, d'igual forma qu'un globu d'agua estiéndese cuando se fai xirar y nun tien gravedá abonda pa vencer l'esfuerciu de compresión del so material.[11] Haumea foi catalogáu primeramente como un oxetu clásicu del Cinturón de Kuiper en 2006 pol MPC.[38] La órbita prevista suxer que ta en resonancia con Neptunu nun quintu orde 7:12[n. 5] pos la distancia del periheliu de 35 ua ta cerca de la llende d'estabilidá con Neptunu.[39] Precísense nueves observaciones de la órbita pa verificar el so estáu dinámicu.

Órbita

[editar | editar la fonte]
Órbites de Haumea y Plutón, en rellación cola de los planetes esteriores y el planu de la eclíptica.

Haumea tien la órbita típica d'un oxetu del cinturón de Kuiper, con un periodu orbital de 283 años de la Tierra, un periheliu de 35 ua y un enclín orbital de 28º.[14] Pasó'l afelio a principios de 1992,[40] y a finales de 2014 taba a 50,7 ua del Sol.[41] La so órbita escéntrica llevar hasta una distancia del Sol de 35 ua, más cerca que la distancia media de Plutón, que ye de 39 ua.

La órbita de Haumea tien una escentricidá llixeramente mayor qu'otros miembros del so familia colisional. Créese qu'esto se debe a que la resonancia orbital de quintu orde de Haumea con Neptunu[n. 5] modificó gradualmente la so órbita inicial nel cursu de mil millones d'años,[35][42] al traviés del efeutu Kozai, que dexa l'intercambiu del enclín de la órbita por una escentricidá mayor.[35][43][44]

Con una magnitú visual de 17,3[41] Haumea ye'l tercer oxetu más brillosu nel Cinturón de Kuiper, dempués de Plutón y Makemake, y ye fácilmente observable con un telescopiu d'aficionáu grande.[45] Sicasí, yá que los planetes y los cuerpos más pequeños del sistema solar comparten una alliniación orbital común dende la so formación nel discu primordial del sistema solar, los estudios más tempranos pa los oxetos distantes centrar naquellos que la so órbita coincide col planu de la eclíptica.[46]

Animación qu'amuesa la rotación de Haumea.

A midida que la rexón del cielu cerca de la eclíptica aportó a bien esplorada, empezaron los estudios en busca d'oxetos que fueren unviaos a órbites d'eleváu enclín, según oxetos más distantes, con movimientos medios lentos al traviés del cielu.[47][48] Estos estudios finalmente cubrieron el llugar de Haumea, col so enclín orbital alta y la posición actual lloñe de la eclíptica.

El rellumu de Haumea presenta grandes fluctuaciones cada 3,9 hores, lo que solo puede esplicase por un periodu de rotación d'esta duración.[49] Ye más rápidu que cualesquier otru cuerpu n'equilibriu conocíu del sistema solar, y que cualesquier otru cuerpu conocíu de más de 100 km de diámetru.[45] Brown afirma qu'esta rotación rápida tuvo'l so orixe nel impautu que creó los sos satélites y la familia colisional.[35]

Carauterístiques físiques

[editar | editar la fonte]

Como Haumea tien llunes, la masa del sistema puede calculase a partir de les sos órbites utilizando la tercer llei de Kepler. La resultancia ye 4,2×1021 kg, un 28 % de la masa del sistema plutoniano y el 6 % de la masa de la Lluna. Casi toa esta masa correspuende a Haumea.[50][51]

Tamañu, forma y composición

[editar | editar la fonte]

El tamañu d'un oxetu del sistema solar puede deducise de la so magnitú óptica, la so distancia y la so albedu. Los oxetos apaecen brillantes pa los observadores terrestres, yá seya porque son grandes o porque son altamente reflectantes. Si yese capaz de determinar el so reflectividad —albedu—, puede faese una estimación averada del so tamañu. Desconozse'l albedu de los oxetos más distantes, pero Haumea ye grande y lo suficientemente brillosu como pa midir la so emisión térmica, lo que dio un valor averáu pal so albedu y polo tanto'l so tamañu.[52] Sicasí, calcular les sos dimensiones ye complicáu pola so rápida rotación. La física de rotación de cuerpos deformables prediz qu'en tan pocu tiempu como cien díes,[45] un cuerpu que xira tan rápido como Haumea aburuyar na forma d'equilibriu d'un elipsoide escalenu. Créese que la mayor parte de la fluctuación nel rellumu de Haumea nun ye causáu poles diferencies locales nel albedu sinón pola alternanza de la vista llateral y dende un estremu dende la Tierra.[45]

La rotación y l'amplitú de la curva de lluz de Haumea crean fuertes restricciones sobre la so composición. Si Haumea tuviera una densidá baxa como Plutón, con una trupa capa de xelu sobre un pequeñu nucleu predresu, la so rápida rotación allargar en mayor grau que lo dexao poles fluctuaciones nel so rellumu. Tales considerancies llinden la so densidá a un rangu de 2,6-3,3 g/cm³.[45][n. 6] Esti intervalu cubre los valores de silicatos minerales como'l olivino y el piroxeno, que presenten munchos de los oxetos predresos del Sistema Solar. Esto suxer que la mayor parte de Haumea ye piedra cubierta con una capa relativamente delgada de xelu. Un mantu de xelu de mayor grosez, típicu de los oxetos del cinturón de Kuiper, pudo habese desprendíu mientres l'impautu que formó la familia colisional de Haumea.[35]

Esisten dellos modelos de cálculos elipsoides pa les dimensiones de Haumea. El primer modelu propuestu dempués del descubrimientu del planeta foi establecíu a partir d'observaciones terrestres de la so curva de lluz en llonxitúes d'onda óptiques: apurrió un llargor total de 1960 a 2500 km y un albedu visual (pv) mayor de 0,6. La forma más probable ye un elipsoide triaxial con unes dimensiones averaes de 2000×1500×1000 km, con un albedu de 0,71.[45] El telescopiu espacial Spitzer envaloró'l diámetru de Haumea en 1150 +250
-100 quilómetros y un albedu de 0.84+0.1
-0.2, con fotometría en llonxitúes d'onda infrarroxes de 70 µm.[52] Analises posteriores de la curva de lluz suxirieron un diámetru circular equivalente de 1450 km.[53] En 2010, un analís de les midíes tomaes pol telescopiu espacial Herschel xunto con midíes antigües del telescopiu Spitzer refundiaron una nueva estimación del diámetru equivalente de Haumea d'unos 1300 km.[54]El permediu d'estes estimaciones independientes del diámetru mediu xeométricu del planeta ye d'unos 1400 km. Esto fai que Haumea seya unu de los mayores oxetos tresneptunianos descubiertos,[52] menor qu'Eris, Plutón, Makemake y posiblemente Gonggong, y mayor que Sedna, Orcu y Quaoar.

Superficie

[editar | editar la fonte]

Haumea ye tan brillosu como la nieve, con un albedu nel rangu de 0,6-0,8,[45] lo que ta acordies cola modelización de meyor axuste de los espectros de superficie, que suxirió qu'ente'l 66 y el 80 % de la superficie de Haumea paez ser xelu cristalino puru, con un contribuyente al altu albedu que podría ser cianuru d'hidróxenu o magres de filosilicatos. Tamién podríen tar presentes sales de cianuru inorgánicu, tales como cianuru de potasiu o de cobre.[55] En 2005 los telescopios Gemini y Keck pudieron llograr de forma independiente'l espectru de Haumea, qu'amuesa gran cantidá de cristales de xelu, similar a lo visto na superficie de Caronte, la lluna de Plutón.[55] Otros estudios de los espectros visible y infrarroxu cercanu suxeren una superficie homoxénea cubierta por un amiestu 1:1 de xelu amorfo y cristalín, xunto con non más d'un 8 % de compuestos orgánicos.[56] Esto ye inusual, una y bones el xelu cristalino formar a más de 100-110 K, pero la temperatura de la superficie ye inferior a 50 K, que ye termodinámicamente más favorable pa la formación de xelu amorfo.[57]Entós, por que se formara xelu cristalino tuvo d'esistir un aumentu de la temperatura, yá seya por choques que calecieren les capes superficiales o por calor que emanase dende l'interior del planetoide.[57]

El calor llográu a partir de la gran cantidá d'enerxía lliberada nes topetes pue haber erosionado materiales que se sublimaron y distribuyeron por tola superficie del planeta, nuna escala de tiempu de decenes d'hores. Darréu la temperatura baxó a aproximao 40 K.[56] Sicasí, la estructura cristalina ye inestable so la constante agua de rayos cósmicos y partícules enerxétiques procedentes del Sol qu'ataca los oxetos tresneptunianos,[55] Nestes condiciones, el tiempu que tarda'l xelu cristalino en convertise n'amorfu ye del orde de diez millones d'años,[58] pero los oxetos tresneptunianos tuvieron nos sos presentes allugamientos, de menor temperatura, mientres miles de millones d'años.[42]Esto lleva a pensar que Haumea y los sos familiares son oxetu d'un procesu de renovación de la superficie que produz xelu cristalino.[55] Pa ello precisen fontes adicionales d'enerxía que caltengan la organización cristalina del xelu, como la que puedan xenerar elementos radiactivos (potasiu-40, toriu-232 o uraniu-238) nel interior del planeta, o los efeutos de marea ente Haumea y los sos satélites, similares a los qu'asoceden ente la Tierra y la Lluna.[59]

L'efeutu de la radiación tamién arroxa y escurez la superficie de los oxetos tresneptunianos xelaos onde hai presencia de compuestos orgánicos y otros similares a tolines, como ye'l casu de Plutón.[60] Sicasí, tolos miembros d'esta familia colisional paecen tener superficies brilloses, con espectros de xelu cristalino, lo que paez ser una esceición ente TNO.[61]

L'ausencia de cantidaes medibles de metanu nos espectros de Haumea ye consistente con una hestoria de choques frecuentes que lliberaríen abonda enerxía pa sublimar y perder los compuestos más volátiles[61][55][62] primero que se formaren los hidrocarburos d'orde cimeru al metanu, responsables d'estos efeutos superficiales. Sicasí, otros TNO tamién sufrieron impautos similares.[61] L'ausencia d'hidratos de amonio esclúi criovolcanismo y los estudios dinámicos confirmen que l'eventu de choque tien d'asoceder hai más de 100 millones d'años.[56] Otra posibilidá ye qu'estos compuestos nunca tuvieren presentes.[60]

Amás de les grandes fluctuaciones na curva de lluz de Haumea por cuenta de la forma del cuerpu, qu'afecta a tolos colores por igual, les variaciones de color más pequeñes independientes reparaes nos llonxitúes d'onda tantu del rangu visible como del infrarroxu cercanu amuesen una rexón na superficie que s'estrema en color y albedu.[63][64] Más específicamente, en setiembre de 2009 reparóse una amplia zona de color coloráu escuru na superficie blanca brillosa de Haumea. Según Pedro Lacerda, unu de los descubridores de la mancha, «La mio interpretación de la fotometría d'infrarroxos ye qu'esa zona podría ser más rica n'agua xelada cristalina que'l restu de la superficie», anque amiesta que tamién podría tratase de la irradiación de dalgún mineral o materia orgánico.[65][49] «El fechu pol que creo qu'atopé más agua cristalino na mancha significa que la temperatura ellí puede ser un pocu más alta nel pasáu, polo que podría calecese ellí», diz Lacerda. La so hipótesis ye que la fonte de calor pudo ser l'impautu d'un oxetu pequeñu, probablemente acoloratáu y con molécules orgániques, pero «ye tou bien especulativu», yá que nun se sabe a ciencia cierta qué tamañu tien la mancha, pos la distancia al planeta nanu ye tan grande que nun se puede resolver nengún detalle de la so superficie. «Podría ser bien grande y non bien distintu en color, solo llixeramente acoloratada y llixeramente más escura que l'oxetu, o podría ser muncho más pequeña pero muncho más colorada y más escura».[66] Al nun detectase atmósfera, nun ye posible atribuyir la so formación a una condensación irregular de gases, al empar que la falta de variación acromática en rellumu suxer que la mancha nun se trata d'un accidente xeográficu, como un valle o un monte.[67]

Satélites

[editar | editar la fonte]
Artículos principales: Hiʻiaka (satélite) y Namaka (satélite)
Representación artística de Haumea y los sos satélites.

El 26 de xineru de 2005 l'Observatoriu W. M. Keck afayó un satélite natural que tien un 1 % de la masa de 2003 EL61. Una y bones l'equipu de Brown denominara «Santa» a Haumea, al satélite diéronlu'l nome provisional de «Rudolph».[68] Darréu recibió'l nome de (136108) Haumea I Hi'iaka.[13] Ye'l satélite más esternu, grande y brillante de Haumea, con unos 310 km de diámetru. Orbita nuna trayeutoria casi circular con un periodu de traslación de 49 díes[68] a una distancia de 50 000 km. Les sos carauterístiques d'absorción fuerte en 1,5 y 2 micrómetros nel espectru infrarroxu son consistentes col fechu de que la so superficie tea cubierta en gran parte con xelu cristalino casi puru.[69] El inusual espectru, amás d'unes llinies d'absorción similares a les de Haumea, llevó al equipu del Caltech a la conclusión de que la captura yera un modelu pocu probable pa la formación del sistema, y que les llunes tienen de ser fragmentos del propiu planeta nanu.[70]

El 30 de xunu de 2005 afayóse un nuevu satélite al que se-y dio'l nome provisional de «Blitzen», depués rebautizado (136108) Haumea II Namaka.[13] Ye'l satélite más pequeñu y que s'atopa más próximu a Haumea. Tien un décimu de la masa de Hi'iaka, una órbita altamente elíptica, non kepleriana, que percuerre en 18 díes, y según midíes realizaes en 2008 inclínase 13° respectu al planu de la órbita del satélite mayor, qu'alteria la suya.[71] Les excentricidad relativamente grandes y l'enclín mutua de les órbites de los satélites son inesperaes yá que tendríen de ser amortiguadas polos efeutos de les marees. La resonancia (3:1) podría esplicar les actuales órbites de les llunes de Haumea.[50]

En 2014 les órbites d'estes llunes apaecen casi esautamente de cantar dende la Tierra, lo que produz que Namaka despinte de forma periódica a Haumea. La observación de dichos tránsitos apurriría información precisa sobre'l tamañu y la forma de Haumea y les sos llunes,[72] como asocedió a finales de 1980 con Plutón y Caronte.[73] La última vegada que Hiʻiaka despintó a Haumea foi en 1999, unos años antes del so descubrimientu, y nun lo va faer de nuevu per unos cientu trenta años.[74] Sicasí, nuna situación única ente satélites, la órbita de Namaka tien un gran torque por cuenta de Hiʻiaka, calteniendo l'ángulu de visión de los tránsitos Namaka-Haumea per dellos años más.[71][75]

Na siguiente tabla se listan los satélites de Haumea, ordenaos de menor a mayor periodu orbital.[76]

Nome Diámetru permediu (km) Masa (×1021 kg) Semiexe
mayor (km) 		Periodu orbital (díes) Escentricidá Enclín Fecha de descubrimientu
Haumea II Namaka /nɑːˈmɑːkə/ ~170 (?) ~0,08 ~39 000
si y = 0		 34,7 ± 0,1
si y = 0		 desconocíu 39 ± 6° de Hiʻiaka 2005
Haumea I Hiʻiaka /hiːʔiːˈɑːkə/ ~310 ~0,4 49 500 ± 400 49,12 ± 0,03 0,050 ± 0,003 234,8 ± 0,3° 2005

Familia colisional

[editar | editar la fonte]
Artículu principal: Familia de Haumea

Haumea ye'l mayor miembru de la familia colisional que lleva'l so nome, un grupu d'oxetos astronómicos con carauterístiques físiques y orbitales similares que podríen tener un orixe común.[35] Esta familia ye la primera en ser identificada ente oxetos tresneptunianos ya inclúi —al pie de Haumea y les sos llunes— a (55636) 2002 TX300, (24835) 1995 SM55 (≈174 km), (19308) 1996 TO66 (≈200 km), (120178) 2003 OP32 (≈230 km) y (145453) 2005 RR43 (≈252 km).[39]

Esisten delles teoríes sobre l'orixe d'esta familia colisional. Brown propunxo que se formó como productu direutu del impautu que quitó'l mantu de xelu de Haumea.[35]Otra hipótesis, tamién basada nun choque a gran velocidá, suxer que'l material espulsáu nel choque inicial fundir nuna gran lluna de Haumea, que más tarde foi destruyida nun segundu choque, esvalixando los sos fragmentos escontra l'esterior. Esti segundu escenariu paez producir una dispersión de velocidaes de los fragmentos más asemeyada a la reparada nos miembros de la familia.[77] Nel pocu pobláu Cinturón de Kuiper actual, la posibilidá d'un choque más antiguu que'l sistema solar ye menor al 0,1 %. La familia nun podría formase nel Cinturón de Kuiper primordial, más trupu, por cuenta de que un grupu tan xuníu sería alteriáu pola migración de Neptunu dientro del cinturón —lo que se cree que ye la causa de la baxa densidá actual del cinturón. Poro, nestes teoríes suxúrese que l'orixe del oxetu que xeneró Haumea y los sos familiares atópase na rexón dinámica del discu esvalixáu, nel que la posibilidá d'un choque d'esti tipu ye muncho más alta.[78] Les crítiques a estos modelos centrar en dos factores. El primeru ye que la dispersión de velocidaes de los miembros de la familia ye incompatible con un choque catastróficu, qu'en sí mesma tien bien baxes probabilidaes d'asoceder, y amás, tienden a menguar la velocidá angular del cuerpu, polo que los integrantes de la familia tendríen de tener una rotación primordial mayor que la reparada.[16]

Otra teoría suxer que dos cuerpos de tamañu similar topetaríen de forma rasante. Esti modelu tamién implica un choque con baxa probabilidá d'asoceder, pos por que la familia calténgase xunida tuvo d'asoceder nun periodu posterior próximu al bombardéu intensu tardíu.[16]

Por estos motivos, en 2010 postulóse otra hipótesis sobre l'orixe de la familia de Haumea, con base en múltiples choques subcatastróficas que formaríen un cuerpu reacumulado denomináu «proto-Haumea», que al ser impactáu por un pequeñu proyeutil crearía un satélite, que la so fragmentación posterior daría llugar a la formación de Hi'iaka, Namaka y el restu d'integrantes de la familia colisional. Esti escenariu ta basáu en choques con altes posibilidaes d'escurrimientu y verificaes por simulaciones numbériques.[16]

Sía'l que quier la forma en que surdió la familia, el nivel posterior de dispersión indica un procesu de siquier mil millones d'años de duración, polo que se cree que'l choque orixinal tuvo llugar bien ceo na hestoria del sistema solar.[39]

Ver tamién

[editar | editar la fonte]

Notes

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ El Minor Planet Center asigna un númberu de catálogu a tolos oxetos menores del sistema solar. El númberu de Haumea nesa base de datos correspuende al 136108.[9]
  2. ↑ El primer númberu representa l'añu del primer avistamiento y EL61 indica la quincena y el númberu d'orde, respeutivamente.[10]
  3. ↑ Términu n'inglés que significa «coneyu de Pascua».
  4. ↑ Según la nomenclatura astronómica establecida pola UAI, los oxetos del cinturón de Kuiper reciben nomes de seres mitolóxicos rellacionaos cola creación.[34]
  5. ↑ 5,0 5,1 En principiu, la fuercia d'una resonancia ye inversamente proporcional a la diferencia ente'l numberador y el denominador, que se denomina «orde». Cuanto menor seya la diferencia (orde), mayor ye la resonancia. Una resonancia 12:7 ye de quintu orde (12 − 7 = 5), que ye abondo débil.
  6. ↑ Por comparanza, la Lluna tien una densidá de 3.3 g/cm³, ente que Plutón, que ye un oxetu de xelu típico nel Cinturón de Kuiper, tien una densidá de 2.0 g/cm³.

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ URL de la referencia: http://www.infoastro.com/200809/26ataecina-haumea.html.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 URL de la referencia: https://www.nytimes.com/2005/09/13/science/space/one-find-two-astronomers-an-ethical-brawl.html.
  3. ↑ «JPL Small-Body Database».
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 URL de la referencia: https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=136108.
  5. ↑ 5,0 5,1 URL de la referencia: https://ssd.jpl.nasa.gov/tools/sbdb_lookup.html#/?sstr=136108.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 URL de la referencia: https://www.minorplanet.info/PHP/lcdbsummaryquery.php.
  7. ↑ «Orbits and masses of the satellites of the dwarf planet Haumea (2003 EL61)» (n'inglés). The Astronomical Journal (6):  páxs. 4766–4776. 27 abril 2009. doi:10.1088/0004-6256/137/6/4766. 
  8. ↑ JPL/NASA (2015-04-22). «What is a Dwarf Planet?». Consultáu'l 2022-01-19.
  9. ↑ 9,0 9,1 Minor Planet Center. «List Of Transneptunian Objects» (inglés). Consultáu'l 5 de febreru de 2013.
  10. ↑ Elena Sanz. «planeta nanu-haumea Espliquen el "misteriosu" rellumu del planeta nanu Haumea». Bien Interesante. Consultáu'l 19 d'abril de 2014.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 International Astronomical Union (17 de setiembre de 2008). «IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea» (inglés). Consultáu'l 4 de febreru de 2013.
  12. ↑ Elbert, Samuel H. (1956). «The Chief in Hawaiian Mythology» (n'inglés). The Journal of American Folclor (American Folclor Society) 69 (27):  p. 103. ISSN 1535-1882. http://www.jstor.org/stable/537269. «In Hawaiian variants, Haumea, goddess of childbirth, shows the people that the mother need not be cut open and thereby lose her life.». 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 (n'inglés) Dwarf Planets and their Systems. US Geological Survey Gazetteer of Planetary Nomenclature. http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html#DwarfPlanets. Consultáu'l 2 de febreru de 2013. 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Jet Propulsion Laboratory Small-Body Database Browser: 136108 Haumea (2003 EL61)» (inglés). NASA's Jet Propulsion Laboratory (última observación 10 de mayu de 2008). Consultáu'l 7 de febreru de 2013.
  15. ↑ 15,0 15,1 Günter Paul (25 de setiembre de 2008). «Haumea oder Ataecina?» (alemán). Frankfurter Allgemeine Zeitung. Consultáu'l 3 de febreru de 2013.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Campo Bagatin, A.; P.G. Benavidez; L. Ortiz, R. Duffard y A. Thirouin (13 al 17). «Escenario de formación del planeta nanu 2003 EL61 (Haumea)». IX Xunta Científica de la So ciedad Española d'Astronomía (Madrid). http://www.sea-astronomia.es/drupal/sites/default/files/archivos/proceedings9/CIENCIES%20PLANETARIES/POSTERS/campobagatina-poster/poster_campobagatina1.pdf. Consultáu'l 28 de marzu de 2014. 
  17. ↑ 17,0 17,1 «Santa et al.». NASA Astrobiology Magacín (10 de setiembre de 2005). Consultáu'l 2 de febreru de 2013.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Mike Brown (17 de setiembre de 2008). «Haumea» (inglés). Consultáu'l 4 de febreru de 2013.
  19. ↑ Michael Y Brown. «The electronic trail of the discovery of 2003 EL61» (inglés). Caltech. Consultáu'l 2 de febreru de 2013.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 Pablo Santos Sanz (26 de setiembre de 2008). «La hestoria de Ataecina vs Haumea». infoastro.com. Consultáu'l 2 de febreru de 2013.
  21. ↑ Cressey, Daniel (22 de setiembre de 2008). «The Great Beyond: Say hello to Haumea» (inglés). Blogues.nature.com. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-07-19. Consultáu'l 7 de xunetu de 2014.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Rachel Courtland. «Controversial dwarf planet finally named “Haumea”» (inglés). NewScientistSpace. Consultáu'l 22 d'abril de 2014.
  23. ↑ Maggie McKee (29 de xunetu de 2005). «New world found in outer solar system» (inglés). New Scientist. Consultáu'l 7 de xunetu de 2014.
  24. ↑ (n'inglés) Minor Planet Electronic Circular 2005-O36 : 2003 EL61. Minor Planet Center (MPC). 29 de xunetu de 2005. http://www.minorplanetcenter.net/mpec/K05/K05O36.html. Consultáu'l 7 de xunetu de 2014. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Alfredo Pascual (20 de setiembre de 2008). «Estaos Xuníos «conquista» Haumea». Abc. Consultáu'l 3 de febreru de 2013.
  26. ↑ Brown, Mike (2012). «9: The Ten Planet», Spiegel & Grau: How I Killed Pluto and Why It Had It Coming (n'inglés). ISBN 9780385531108.
  27. ↑ 27,0 27,1 Jeff Hecht (21 de setiembre de 2005). «Astronomer denies improper use of web data» (inglés). NewScientist.com.
  28. ↑
  29. ↑ (n'inglés) One Find, Two Astronomers:An Ethical Brawl. The New York Times. 13 de setiembre de 2005. http://www.nytimes.com/2005/09/13/science/space/13plan.html. Consultáu'l 10 de xunetu de 2014. 
  30. ↑ Javier Monxes (13 de setiembre de 2005). «Investigadores astrofísicos andaluces, acusaos de fraude y falta d'ética pola comunidá científica internacional». Nuevo Digital Internacional. Consultáu'l 4 de febreru de 2013.
  31. ↑ Jeff Hecht (21 de setiembre de 2005). «Astronomer denies improper use of web data» (inglés). New Scientist. Archiváu dende l'orixinal, el 13 de marzu de 2011. Consultáu'l 4 de febreru de 2013.
  32. ↑ Mike Brown (17 de setiembre de 2008). «Dwarf planets: Haumea» (inglés). Caltech. Consultáu'l 3 de febreru de 2013.
  33. ↑ Robert D. Craig (2004). Handbook of Polynesian Mythology (n'inglés). ABC-CLIO, páx. 128. ISBN 978-1-57607-894-5.
  34. ↑ «Naming of Astronomical Objects: Minor planets» (n'inglés). International Astronomical Union. http://www.iau.org/public_press/themes/naming/#minorplanets. Consultáu'l 3 de febreru de 2013. 
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 Brown, M. Y.; K. M. Barkume; D. Ragozzine; L. Schaller (2007). «A collisional family of icy objects in the Kuiper belt» (n'inglés). Nature 446 (7133):  páxs. 294–296. doi:10.1038/nature05619. PMID 17361177. Bibcode: 2007Natur.446..294B. 
  36. ↑ (n'inglés) Welcome to the solar system, Haumea, Hi'iaka, and Namaka - The Planetary Society Blogue | The Planetary Society. Planetary.org. 17 de setiembre de 2008. Archivado del original el 2009-08-15. https://web.archive.org/web/20090815045948/http://www.planetary.org/blog/article/00001649/. Consultáu'l 24 de setiembre de 2014. 
  37. ↑ «The Galileo Project | Science | Simon Marius» (inglés). Galileo.rice.edu (14 de xineru de 2004-01-14). Consultáu'l 18 de xunetu de 2014.
  38. ↑ «MPEC 2010-H75 : Distant Minor Planets (2010 MAY 14.0 TT)» (inglés). Minor Planet Center (10 d'abril de 2010). Consultáu'l 6 de febreru de 2013.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 D. Ragozzine, M. E. Brown (2007). «Candidate Members and Age Estimate of the Family of Kuiper Belt Object 2003 EL61» (n'inglés). Astronomical Journal 134 (6):  páxs. 2160–2167. doi:10.1086/522334. Bibcode: 2007AJ....134.2160R. 
  40. ↑ «HORIZONS Web-Interface» (inglés). NASA Jet Propulsion Laboratory Solar System Dynamics. Consultáu'l 7 de febreru de 2013.
  41. ↑ 41,0 41,1 «AstDys (136108) Haumea Ephemerides» (inglés). Department of Mathematics, University of Pisa, Italy. Consultáu'l 1 d'avientu de 2014.
  42. ↑ 42,0 42,1 Brown, 2008, p. 7
  43. ↑ Nesvorný, D; Roig, F. (2001). «Mean Motion Resonances in the Transneptunian Region Part II: The 1 : 2, 3 : 4, and Weaker Resonances» (n'inglés). Icarus 150 (1):  páxs. 104–123. doi:10.1006/icar.2000.6568. Bibcode: 2001Icar..150..104N. 
  44. ↑ Kuchner, Marc J.; Brown, Michael E.; Holman, Matthew (2002). «Long-Term Dynamics and the Orbital Inclinations of the Classical Kuiper Belt Objects» (n'inglés). The Astronomical Journal 124 (2):  páxs. 1221–1230. doi:10.1086/341643. Bibcode: 2002AJ....124.1221K. 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 45,6 D. L. Rabinowitz, et al. (2006). «Photometric Observations Constraining the Size, Shape, and Albedu of 2003 EL61, a Rapidly Rotating, Pluto-Sized Object in the Kuiper Belt» (n'inglés). Astrophysical Journal 639 (2):  páxs. 1238–1251. doi:10.1086/499575. Bibcode: 2006ApJ...639.1238R. 
  46. ↑ C. A. Trujillo y M. E. Brown (xunu de 2003). «The Caltech Wide Area Sky Survey. Earth Moon and Planets» (n'inglés). Earth Moon and Planets 112 (1–4):  páxs. 92–99. doi:10.1023/B:MOON.0000031929.19729.a1. Bibcode: 2003EM&P...92...99T. 
  47. ↑ M. E. Brown, C. Trujillo, D. L. Rabinowitz (2004). «Discovery of a candidate inner Oort cloud planetoid» (n'inglés). The Astrophysical Journal 617 (1):  páxs. 645–649. doi:10.1086/422095. Bibcode: 2004ApJ...617..645B. 
  48. ↑ M. Y. Schwamb, M. E. Brown, D. L. Rabinowitz (2008). «Constraints on the distant population in the region of Sedna» (n'inglés). American Astronomical Society, DPS meeting #40, #38.07. Bibcode: 2008DPS....40.3807S. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Space.com (ed.): «Strange Dwarf Planet Has Red Spot» (inglés) (15 de setiembre de 2009). Consultáu'l 13 de marzu de 2014.
  50. ↑ 50,0 50,1 D. Ragozzine , M. E. Brown (2009). «Orbits and Masses of the Satellites of the Dwarf Planet Haumea = 2003 EL61» (n'inglés). The Astronomical Journal 137 (6):  páxs. 4766. doi:10.1088/0004-6256/137/6/4766. Bibcode: 2009AJ....137.4766R. 
  51. ↑ M. E. Brown, et al. (2005). «Keck Observatory laser guide star adaptive optics discovery and characterization of a satellite to large Kuiper belt object 2003 EL61» (n'inglés). Astrophysical Journal Letters 632 (1):  páxs. L45. doi:10.1086/497641. Bibcode: 2005ApJ...632L..45B. http://www.gps.caltech.edu/%7Embrown/papers/ps/EL61.pdf. Consultáu'l 12 de febreru de 2013. 
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 J. Stansberry, W. Grundy, M. Brown, et al. (2008). «Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope» (n'inglés). The Solar System beyond Neptune (University of Arizona Press). Bibcode: 2008ssbn.book..161S. 
  53. ↑ P. Lacerda, D. C. Jewitt (2007). «Densities of Solar System Objects from Their Rotational Light Curves» (n'inglés). Astronomical Journal 133 (4):  p. 1393. doi:10.1086/511772. Bibcode: 2007AJ....133.1393L. 
  54. ↑ Y. Lollouch, et al. (2010). «"TNOs are cool": A survey of the trans-Neptunian region II. The thermal lightcurveof (136108) Haumea» (n'inglés). Astronomy and Astrophysics 518:  p. L147. doi:10.1051/0004-6361/201014648. Bibcode: 2010A&A...518L.147L. 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 Chadwick A. Trujillo, Michael E. Brown, Kristina Barkume, Emily Shaller, David L. Rabinowitz (2007). «The Surface of 2003 EL61 in the Near Infrared» (n'inglés). Astrophysical Journal 655 (2):  páxs. 1172–1178. doi:10.1086/509861. Bibcode: 2007ApJ...655.1172T. 
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 N. Pinilla-Alonso (2009). «Study of the Surface of 2003 EL61, the largest carbon-depleted object in the trans-neptunian belt» (n'inglés). Astronomy and Astrophysics 496 (2):  páxs. 547. doi:10.1051/0004-6361/200809733. Bibcode: 2009A&A...496..547P. 
  57. ↑ 57,0 57,1 M.A. Barucci, M.Y. Brown, J.P. Emery & F. Merlin (2008) (n'inglés). The Solar System beyond Neptune. University of Arizona Press.  páxs. 143–160. ISBN 978-0-8165-2755-7. http://www.lpi.usra.edu/books/ssbn2008/download.html. Consultáu'l 4 d'avientu de 2014. 
  58. ↑ (n'inglés) Charon: An ice machine in the ultimate deep freeze. Observatoriu Gemini. 17 de xunetu de 2007. http://www.spaceflightnow.com/news/n0707/17charon/. Consultáu'l 17 de febreru de 2013. 
  59. ↑ SINC (11 de mayu de 2011). «planeta nanu-Haumea-relluma-con xelu cristalino El planeta nanu Haumea relluma con xelu cristalino». Consultáu'l 1 de xunetu de 2014.
  60. ↑ 60,0 60,1 D. L. Rabinowitz, B.Y. Schaeffer, M. Schaefer y S. W. Tourtellotte (2008). «The Youthful Appearance of the 2003 EL61 Collisional Family» (n'inglés). The AstronomicalJournal 136 (4):  páxs. 1502. doi:10.1088/0004-6256/136/4/1502. Bibcode: 2008AJ....136.1502R. http://iopscience.iop.org/1538-3881/136/4/1502/pdf/1538-3881_136_4_1502.pdf. 
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Ragozzine, D.; M. E. Brown (Avientu 2007). «Candidate members and age estimate of the Family of Kuiper Belt Object 2003 EL61» (n'inglés). The Astronomical Journal (Estaos Xuníos) 134:  páxs. 2160 - 2167. ISSN 1538-3881. http://authors.library.caltech.edu/13775/1/RAGaj07.pdf. Consultáu'l 3 d'avientu de 2014. 
  62. ↑ S. C. Tegler (2007). «Optical Spectroscopy of the Large Kuiper Belt Objects 136472 (2005 FY9) and 136108 (2003 EL61)» (n'inglés). The Astronomical Journal 133 (2):  páxs. 526–530. doi:10.1086/510134. Bibcode: 2007AJ....133..526T. 
  63. ↑ P. Lacerda, D. Jewitt y N. Peixinho (2008). «High-Precision Photometry of Estreme KBO 2003 EL61» (n'inglés). Astronomical Journal 135 (5):  páxs. 1749–1756. doi:10.1088/0004-6256/135/5/1749. Bibcode: 2008AJ....135.1749L. 
  64. ↑ P. Lacerda y D. C. Jewitt (2009). «Time-Resolvéi Near-Infrared Photometry of Estreme Kuiper Belt Object Haumea» (n'inglés). Astronomical Journal 137 (2):  páxs. 3404–3413. doi:10.1088/0004-6256/137/2/3404. Bibcode: 2009AJ....137.3404L. http://iopscience.iop.org/1538-3881/137/2/3404/pdf/1538-3881_137_2_3404.pdf. 
  65. ↑ Axencia Sinc (11 de mayu de 2011). «planeta nanu-Haumea-relluma-con xelu cristalino El planeta nanu Haumea relluma con xelu cristalino» (inglés). Consultáu'l 29 de marzu de 2014.
  66. ↑ John Matson (16 de setiembre de 2009). «Solar System Dwarf Planet "Haumea" Has a Mystery Spot» (inglés). Scientific American. Consultáu'l 1 de xunetu de 2014.
  67. ↑ Lacerda, P. (2010). escritu en Cambridge. «The Dark Red Spot on KBO Haumea» (n'inglés). Proceedings IAU Symposium (Cambridge University Press) (263): Icy Bodies of the Solar System. doi:10.1017/S1743921310001730. http://journals.cambridge.org/download.php?file=%2FIAU%2FIAU5_S263%2FS1743921310001730a.pdf&code=1c9bf03804ab97a0b1a15cd526574854. Consultáu'l 3 d'avientu de 2014. 
  68. ↑ 68,0 68,1 K. Chang (20 de marzu de 2007) (n'inglés). Piecing Together the Clues of an Old Collision, Iceball by Iceball. http://www.nytimes.com/2007/03/20/science/space/20kuip.html. Consultáu'l 29 de marzu de 2014. 
  69. ↑ K. M Barkume. M. E. Brown, and Y. L. Schaller (2006). «Water Ice on the Satellite of Kuiper Belt Object 2003 EL61» (n'inglés). Astrophysical Journal Letters 640 (1):  páxs. L87–L89. doi:10.1086/503159. Bibcode: 2006ApJ...640L..87B. 
  70. ↑ Brown, 2008, p. 6
  71. ↑ 71,0 71,1 D. Ragozzine, M. E. Brown, C. A. Trujillo, Y. L. Schaller (2008). escritu en Conferencia AAS DPS 2008. «Orbits and Masses of the 2003 EL61 Satellite System» (n'inglés). American Astronomical Society 40:  páxs. 462. Bibcode: 2008DPS....40.3607R. 
  72. ↑ M. Brown. «Mutual events of Haumea and Namaka» (inglés). Division of Geological and Planetary Sciences, Caltech. Consultáu'l 14 de marzu de 2014.
  73. ↑ L.-A. A. McFadden, P. R. Weissman, T. V. Johnson (2007). Academic Press: Encyclopedia of the Solar System (n'inglés). ISBN 978-0-12-088589-3.
  74. ↑ M. Brown (18 de mayu de 2008). «Moon shadow Monday (fixed)» (inglés). Mike Brown's Planets. Consultáu'l 14 de marzu de 2014.
  75. ↑ D. C. Fabrycky (2008). escritu en Conferencia AAS DPS 2008. «Mutual Events of 2003 EL61 and its Inner Satellite» (n'inglés). American Astronomical Society 40:  páxs. 462. Bibcode: 2008DPS....40.3608F. 
  76. ↑ Johnston, Robert (compilador) (17 de setiembre de 2008). «Orbital parameters of (136108) Haumea, Hi'iaka, and Namaka» (inglés). Consultáu'l 21 d'abril de 2014.
  77. ↑ H. Y. Schlichting, R. Sari (2009). «The Creation of Haumea's Collisional Family» (n'inglés). The Astrophysical Journal 700 (2):  páxs. 1242. doi:10.1088/0004-637X/700/2/1242. Bibcode: 2009ApJ...700.1242S. 
  78. ↑ H. F. Levison, A. Morbidelli, D. Vokrouhlický, W. F. Bottke (2008). «On a Scattered Disc Origin for the 2003 EL61 Collisional Family —an Example of the Importance of Collisions in the Dynamics of Small Bodies» (n'inglés). Astronomical Journal 136 (3):  páxs. 1079–1088. doi:10.1088/0004-6256/136/3/1079. Bibcode: 2008AJ....136.1079L. 

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]
N'inglés