Idioma cheyenne

Cheyenne 'Tsetsêhestâhese'
Faláu en	Estaos Xuníos d'América
Rexón	Montana y Oklahoma.
Falantes	1.721[1]
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Álgica   Algonquina     Alg. Llanures       Cheyenne
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	chy
ISO 639-3	chy

L'idioma cheyenne (Tsėhesenėstsestotse) ye una llingua amerindia falada polos cheyennes, alcontraos en Montana y Oklahoma n'Estaos Xuníos. Ye parte de la familia de llingües siux.

Clasificación

El cheyenne ye una de les llingües algonquinas, que de la mesma son una subfamilia de la familia álgica.Como toles llingües pertenecientes a esa familian el cheyenne tien una complicada morfoloxía aglutinante. Más específicamente, fai parte del grupu algonquino de la rexón de les planicies, que les sos llingües amuesen bultable diverxencia del "protoalgoquino", como ye'l casu de les llingües de los arapaho, los gros ventre y los pies negros.^[2]

Distribución xeográfica

La llingua cheyenne ye falada na Reserva Indíxena Cheyenne del Norte en Montana y nel estáu d'Oklahoma. Ye utilizáu per alredor de mil setecientes persones, na so mayoría adultos.

Fonoloxía

La fonoloxía cheyenne ye relativamente senciella. Mientres rexistra namái trés vocales básiques, caúna presenta trés acentos tonales: alto é, baxu y y sordu (p. ex. ė). Hai amás otres dos variantes d'acentos tónicos: el mediu ā y l'altu ascendente ô. Estos nun se representen xeneralmente na escritura, anque hai signos diacríticos estándar pa indicalos.^[3] Los acentos tonales altu y baxu son fonémicos, ente que l'asordamientu de la vocal ta determináu pol ambiente que la arrodia, de manera que les vocales sordes son alófonos de les sonores.

Vocales

	Anteriores	Centrales	Posteriores
Medies	y |	o
Altes		a |

Consonantes

	Billabiales	Dentales	Post- alveolares	Velares	Glotales
Oclusives	p	t		k	ʔ
Fricatives	v	s	ʃ	(x)	h
Nasale	m	n

La ortografía cheyenne de 14 lletres nun ye nin un sistema fonéticu puru nin una trescripción fornética; sinón que ye, según diz el llingüista Wayne Leman, una "pronunciación ortográfica". N'otres pallabres, ye un sistema práuticu de delletréu diseñáu pa facilitar la pronunciación apropiada. Delles variantes alofóniques, tales como les vocales sordes, son transcritas. <y> nun representa fonema /y/, sinón que usualmente ye pronunciada como una [ɪ] fonética y delles vegaes varia a [ɛ]. <š> representa /ʃ/.

El dígrafu ‘ts’ representa una /t/ asibilada; por regla fonolóxica la /t/ realízase como [d] antes de la /y/ (t > ts / __y). Sicasí, ‘ts’ nun ye un fonema distintu sinón un alófono de /t/. El soníu [x] tampoco ye un fonema sinón que se deriva de /ʃ/ cuando /ʃ/ preciede o sigue una vocal non anterior /a/ o /o/, y el morfema de conxugación del pretéritu alloñáu, -/h/-, que ye pronunciáu [x] cuando preciede un morfema qu'empieza con /h/.

Gramática

L'idioma cheyenne representa les persones que participen nuna oración non con pronomes separaos sinón con afixos del verbu. El so sistema pronominal usa les distinciones algonquinas: trés persones gramaticales (1ª, 2ª, 3ª) más la 3ª obviativa (3'); dos númberos (singular y plural); animación (animáu ya inanimáu); y inclusividad (primer persona plural inclusiva y esclusiva).^[4] La 3' persona (obviativa) ye una 3ª persona "fora de focu": cuando hai dos o más terceres persones nuna oración y dalguna d'elles al dexar de tar presente o dexar de ser bultable apuerta a obviativa. Si la entidá obviativa ye un sustantivu animáu va ser marcáu con un sufixu obviativo, comúnmente -o o -óho. Los verbos rexistren la presencia de participantes obviativos asina seya qu'ellos tean o nun tean presentes como sustantivos.

Afixos pronominales

Hai trés prefixos pronominales básicos en cheyenne:

ná- Primer persona
né- Segunda persona
é- Tercer persona

Estos trés prefixos básicos pueden presentase combinaos con dellos sufixos pa espresar toles diferenciaciones pronominales d'esta llingua. Por casu, el prefixu ná- puede ser combináu nun verbu col sufixu -me pa espresar la primer persona plural esclusiva ("nós non incluyíu tu"), como en nátahpetame, "nós.EXCL tamos grandes."

Desenvolvimientu históricu

Al igual que'l restu de les llingües algonquinas, el cheyenne desenvolver d'un ancestru reconstruyíu llamáu proto-algonquino (de cutiu embrivíu como "PA").

Delles pallabres cheyenne con reconstrucción conocida dende'l proto-algoquino son:

• hetane (PA *erenyiwa, "home")
• hē'y (PA **yθkwe·wa, "muyer")
• ma'heo'o ("Espíritu sagráu, Dios")
• ame (PA *pemyi, "grasa")
• he'y (PA *weθkweni, "el so fégadu")
• matana (PA *meθenyi, "lleche")

El cambéu nel soníu dende'l proto-algonquino al cheyenne ye complexu, como puede reparase na pallabra erenyiwa (proto-algonquino) que significa "home", hasta la moderna hetane (cheyenne).

• Primero elsufijo PA suffix -wa sume (*erenyi)
• La secuencia vocal geminada -yi- simplificar a /i/ (semivocales yeren fonémicamente vocales en PA y cuando apaecen antes d'otra vocalllegan a ser non-silábiques) (*ereni)
• PA */r/ camuda a /t/ (*eteni)
• /h/ is añadida antes de la vocal inicial de la pallabra (*heteni)
• Por cuenta de un cambéu na cadena vocálica, na pallabra les vocales tresmánense como /y/, /a/ y /y/ (PA */y/ correspuende dacuando en cheyenne a la /y/ y dacuando la /a/; sicasí PA */i/ correspuende casi siempres a la /y/ cheyenne) (hetane).

Referencies

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma cheyenne.

1. Indigenous Languages Spoken in the United States
2. Goddard, Ives 2001. "The Algonquian Languages of the Plains".; Raymond J. DeMaille, ed., Plains. Vol. 13 of William Sturtevant, ed., The Handbook of North American Indians. Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
3. El llingüista Wayne Leman incluyó una variante más d'acentu tonal, so descendente à ("Cheyenne Pitch Rules" (International Journal of American Linguistics 47 (4): 283-309), pero reconoció que nun s'estrema del acentu tonal baxu.
4. Petter, Rodolphe 1952. Cheyenne Grammar. Newton, Kansas: Mennonite Publication Office.