Dungano Хуэйзў йүян / Huejzw jyjan' | |
---|---|
Faláu en | Kirguistán Kazakstán Uzbequistán Taxiquistán Turkmenistán |
Rexón | Valle de Ferganá y Ríu Chu |
Falantes | 41 400 |
Familia | Llingües sino-tibetanes |
Alfabetu | Alfabetu cirílicu |
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún |
ISO 639-2 |
|
ISO 639-3 | dng
|
Plantía:Chinese L'idioma dungano[1][2] ye una llingua sinítica[3] falada polos dunganos, un pueblu d'Asia Central, emparentáu colos hui de China.
Los dunganos de Kirguistán y Kazakstán (con grupos más pequeños que viven n'otros estaos postsoviéticos) son los descendientes de dellos grupos del pueblu hui qu'emigraron a la rexón na década de 1870 y la década de 1880 dempués de la derrota de la revuelta dungana nel noroeste de China. El hui del noroeste de China (en delantre «dunganos» o «tungani» polos escritores occidentales del sieglu XIX, según por miembros de les nacionalidaes túrquiques en China y Asia Central de cutiu) que de normal nun fala'l mesmu dialeutu mandarín como la xente han nel mesmu área[4] (o nel área onde la comunidá hui en particular fuera reasentados). Coles mesmes, por cuenta de la so historia única, la so fala sería rica en terminoloxía islámica o influencia, sobre la base de préstamos del árabe, del persa y de les llingües túrquiques, según traducciones de les mesmes en chinu.[4] Los comerciantes hui nos bazares podíen utilizar númberos árabes o perses al falar ente ellos, a caltener de callao les comunicaciones de los transeúntes han.[5] Magar nun constitúi una llingua separada, estes pallabres, frases y xiros de la fala, conocíos como Huíhuí huà (回回话, «discursu Hui»), sirven como marcadores de la identidá del grupu.[4] Como los viaxeros de principios del sieglu XX nel noroeste de China cúntase, «los chinos mahometanos tienen en cierta midida un vocabulariu, y siempres un estilu y una manera de falar, que-yos ye propia».
Como los dunganos nel Imperiu rusu, y entá ye más na Xunión Soviética, fueron aisllaes de China, la so llingua esperimentó una influencia significativa del idioma rusu y de les llingües túrquiques vecines.[6]
Na Xunión Soviética, un estándar escritu del dungano foi desenvueltu, basáu nun dialeutu de Gansu, en llugar de la base del chinu estándar de Beixín. L'idioma utilizar nes escueles de les aldegues dunganas. Na dómina soviética había dellos llibros de testu publicaos pal estudiu de la llingua dungana, tres volúmenes Diccionariu Rusu-Dungano (14 000 pallabres), el diccionariu dungano y rusu, monografíes llingüísticas sobre l'idioma y llibros en dungano. El primer periódicu en llingua dungana establecer en 1932, siendo la que sigue la publicación güei en forma selmanal.
Cuando Dru C. Gladney, que pasara dellos años de trabayu cola xente Hui de China, axuntar con dunganos en Almaty en 1988, describió la esperiencia como falar "nun dialeutu Gansu híbridu que combina elementos léxicos túrquicos y rusos".[7]
Hai diversos graos de intelixibilidá mutua ente'l dungano y dellos dialeutos del mandarín. Los dialeutos de Shaanxi y Gansu del mandarín son entendíos polos dunganos. Per otra parte, los falantes de dungano como Iasyr Shivaza y otros informaron que los chinos que'l dialeutu pekinés del mandarín pueden entender el dungano, pero los dunganos nun podríen entender el mandarín de Beixín.[8]
El dungano fálase principalmente en Kirguistán, con altavoces en Kazakstán, Uzbequistán y Rusia tamién. El grupu étnicu dungano descendiende de los refuxaos procedentes de China qu'emigraron escontra l'oeste n'Asia Central.
Acordies coles estadístiques del censu soviéticu 1970-1989, el dungano caltién l'usu de la so llingua étnica con muncho más ésitu qu'otros grupos étnicos minoritarios n'Asia Central, sicasí, nel periodu postsoviético, la proporción de dunganos falar l'idioma dungano como la so llingua materna paez cayer en picáu.
Añu | Dungano como primer llingua | Rusu como segunda llingua | Población total de dungano | Fonte |
---|---|---|---|---|
1970 | 36 445 (94,3 %) | 18 566 (48,0 %) | 38 644 | Censu soviéticu |
1979 | 49 020 (94,8 %) | 32 429 (62,7 %) | 51 694 | Censu soviéticu |
1989 | 65 698 (94,8 %) | 49 075 (70,8 %) | 69 323 | Censu soviéticu |
2001 | 41 400 (41,4 %) | N/D | 100 000 | Ethnologue |
Les llingües siníticas (china) tienen frecuentemente clasificadores en chinu para distintos tipos de pallabres, colos dialeutos septentrionales tienden a tener un menor númberu de clasificadores que los meridionales. 個 (gue) ye l'únicu clasificador que s'atopa nel dungano.[9]
N'estructura y vocabulariu básicos, l'idioma dunganu nun ye bien distintu del chinu mandarín, específicamente una variedá del mandarín zhongyuan que se fala na parte sur de la provincia de Gansu y na parte occidental del valle de Guanzhong na provincia de Shaanxi. Como otros idiomes chinos, el dunganu ye tonal. Hai dos dialectos principales, unu con 4 tonos, y l'otru, consideráu estándar, con 3 tonos na posición final en palabres fonétiques y 4 tonos na posición non final.
La tabla correspondiente compara l'actual ortografía del dungano, l'antigua ortografía del dungano, el pinyin, y l'AFI.
Non aspiraes | Aspiraes | Nasales | Fricatives | Sonores etc. | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | ||||
б | b | b | p | п | p | p | ph | м | m | m | m | ф | f | f | f | в | v | w | v | ||||
д | d | d | t | т | t | t | th | н | n | n | n | л | l | l | l | ||||||||
з | z | z | ts | ц | c | c | tsh | с | s | s | s | р | r | - | r | ||||||||
җ | ⱬ | zh | tʂ | ч | ç | ch | tʂh | ш | ş | sh | ʂ | ж | ƶ | r | ʐ | ||||||||
j | tɕ | q | tɕh | щ | x | ɕ | й | j | ʝ | ||||||||||||||
г | g | g | k | к | k | k | kh | ң | ņ | ng | ŋ | х | x | h | x |
Usando les vocales chines estándares como base, les siguientes son vocales y les sos respeutives transcripicones a l'actual ortografía del dungano, l'antigua ortografía del dungano, el pinyin, y l'AFI.
Tener en cuenta que la correspondencia ente les vocales del chinu estándar y les vocales del dungano nun son perfectamente correutes.
Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | Cirílicu | Llatín | Pinyin | AFI | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ы | ƅ | i | ɨː | и | i | i | iː | ў | w | oː | ү | ü, o | yː | |||||
а | a |aː | я | ja | ia (yá) | ia (jaː) | уа | ua | ua | ua | |||||||||
ә | ə | ɤː | е | je | ie (ye) | iə (jəː) | уә | oә | uo | oɤ | үә | yә | üe, ue | yɤ | ||||
э | ê, ai | ɛː | уэ | ue | ue, uai | oɛ | ||||||||||||
о | o,
ao |
ɔː | ё | jo | iao (yao) | iɔː (jiɔː) | уэй | wj | ui | oɛi | ||||||||
ый | ƅj | ei | ɨi | уй | wei | uei | ||||||||||||
у | ou | ʊ | ю | ju, jy | iu (you) | iou (jou) | ||||||||||||
ан | an | an | æ̃~æn | ян | jan | ian (yan) | iæ̃~iæn (jæ̃~jæn) | уан | uan | uan | oæ̃~oæn | үан | yan | üan, uan | yæ̃~yæn | |||
он | on | ang | ɔ̃~ɔn | ён | jon | iang (yang) | iɔ̃~iɔn (jɔ̃~jɔn) | уон | uon | uang | oɔn | |||||||
ын | ƅn | eng, en | ə̃~ən | ин | in | ing, in | ĩ~in | ун | wn | ong | un | үн | yn | iong, un | yŋ | |||
эр | әƣ | er | əɻ |
Les construcciones de vocales que pueden utilizase como sílaba independiente ensin consonantes amosar ente paréntesis. Hai vocales rotacizadas, según delles sílabes namái se ven en de préstamos del rusu, kirguizo, árabe, etc., amás de la tabla anterior.
Númberu del tonu | Nome del tonu | Exemplu en dungano | Calter chinu | Gansu-Dungan | Shaanxi-Dungan | Chinu estándar | Referencies | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Patrón del tonu | align="center" | Contorna del tonu | Patrón del tonu | align="center" | Contorna del tonu | Patrón del tonu | align="center" | Contorna del tonu | ||
1 | 陰平 (yīnpíng) |
хуа | 花 | Ascendiente |rowspan=2 align="center" |˨˦ (24) | Descendiente |align="center" | ˥˩ (51) | Alto |align="center" | ˥ (55) | El Gansu-Dungan estándar nun estrema ente'l tonu 1 y el tonu 2 sono na posición final de pallabres fonétiques. | |
2 | 陽平 (yángpíng) |
хуа | 華 | Ascendiente |align="center" | ˨˦ (24) | Ascendiente |align="center" | ˧˥ (35) | |||
3 | 上声 (shǎngshēng) |
во | 我 | Descendiente |align="center" | ˥˩ (51) | Descendiente |align="center" | ˥˧ (53) | So/emerxente |align="center" | ˩, ˨˩˦ (1, 214) | |
4 | 去声 (qùshēng) |
чў | 去 | Alto |align="center" | ˦ (44) | Alto |align="center" | ˦ (44) | Descendiente |align="center" | ˥˨ (52) | Delles sílabes orixinaries nel tonu 4 cayen escontra'l tonu 1 nel mandarín modernu. |
0 | 軽声 | зы | 子 | Corta |align="center" | align="center" | align="center" | align="center" | align="center" | Varia | La entonación
real depende de la sílaba precedente. |
Los basilectos mandarín y dungano de Gansu/Shaanxi son en gran midida mutuamente intelixibles; Periodistes chinos entienden n'unu d'esos dialeutos del mandarín informen de que pueden dase a entender na comunicación con falantes del dungano. Sicasí, inclusive nel nivel de vocabulariu básicu, el dungano contién munches pallabres que nun esisten en modernos dialeutos mandarín, tal como préstamos llingüísticos del árabe y del persa, según vocabulariu chinu arcaicu de la era de la dinastía Qing.[10] Amás, los acrolectos mandarín del dungan y Gansu/Shaanxi diverxeron significativamente debíu al tiempu y a les influencies culturales. Mientres el sieglu XX, el traductores ya intelectuales introducieron munchos neoloxismu s y calcos semánticos nel idioma chinu, especialmente pa los conceutos políticos y téunicos. Sicasí, el dungan, dixebráu de la corriente principal del discursu chinu por barreres ortográfiques, en cuenta de emprestar pallabres d'esos mesmos conceutos del rusu, colos qu'entraron en contautu al traviés del gobiernu y de la educación cimera. Como resultáu d'estos préstamos, los términos chinos estándar equivalentes nun son llargamente conocíes o entendíes ente los dunganos.[11]
L'idioma dungano modernu ye la única llingua sinítica que ta escritu n'alfabetu cirílicu, como vivíen so la dominación soviética. Ye una alfabetu basáu nel rusu más cinco lletres especiales: Җ, Ң, Ү, Ә, y Ў.
Cirílicu | А/а | Б/б | В/в | Г/г | Д/д | Е/е | Ё/ё | Ж/ж | Җ/җ | З/з | И/и | Й/й | К/к | Л/л |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nome | a | бэ | вэ | гэ | дэ | y | ё | жэ | җy | зэ | и | ий | кa | эль |
IPA | a, ɑ | p | w | k | t | iɛ | iɔ | ʐ | tʂ, tɕ | ts | i, ei | j | kʰ | l |
Llatín | a | b | v | g | d | (y)y | yo | zh, rzh | zh | z | i | (y)o, (y)i | k | l |
Cirílicu | М/м | Н/н | Ң/ң | Ә/ә | О/о | П/п | Р/р | С/с | Т/т | У/у | Ў/ў | Ү/ү | Ф/ф | Х/х |
Nome | эм | эн | ың | ә | o | пэ | эр | эc | тэ | у | ў | ү | эф | xa |
IPA | m | n | ŋ | ɤ | ɔ | pʰ | ɚ, r | s | tʰ | ɤo, o | o | y | f | x |
Llatín | m | n | ng | eh | o | p | r | s | t | o | wu | (y)o | f | kh |
Cirílicu | Ц/ц | Ч/ч | Ш/ш | Щ/щ | Ъ/ъ | Ы/ы | Ь/ь | Э/э | Ю/ю | Я/я | ||||
Nome | цэ | чэ | шa | щa | нин xo | ы | ван xo | э | ю | йa | ||||
IPA | tsʰ | tʂʰ, tɕʰ | ʂ | ɕ | * | ɪ, ɨə | * | ɛ | iɤo | ia, iɑ | ||||
Llatín | ts | ch | sh | shch, hs | `` | `i | ` | y(i) | yu | yá |
Pinyin | Palladiy | Dungano | Pinyin | Palladiy | Dungano | Pinyin | Palladiy | Dungano | Pinyin | Palladiy | Dungano | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
b | б | б | p | п | п | m | м | м | f | ф | ф | |||
d | д | д | t | т | т | n | н | н / л | l | л | л | |||
z | цз | з | c | ц | ц | s | с | с | ||||||
j | цз(ь) | җ(ь) | q | ц(ь) | ч(ь) | x | с(ь) | щ(ь) | ||||||
zh | чж | җ | ch | ч | ч | sh | ш | ш / с / ф | r | ж | ж | |||
g | г | г | k | к | к | h | х | х |
Una serie de llibros en dungano, incluyendo llibros de testu, dungano-rusu y diccionarios rusu-dunganos, un diccionariu etimolóxicu dungano, coleiciones de cuentos populares, orixinales y traducíos de ficción y poesía publicáronse en Kirguistán. Tiraes habituales nun yeren más qu'unos pocos cientos d'exemplares. Un periódicu en dungano foi publicáu tamién.
Obres del poeta dungano Iasyr Shivaza fueron traducíos al rusu, chinu estándar, y un númberu d'otros idiomes, con tiraes d'impresión en dalgunos d'ellos sío enforma mayor que nel dungano orixinal. Traducciones de dalgunos d'ellos, xunto col testu orixinal dungano, Inglés tán disponibles nel llibru de S. Rimsky-Korsakoff (1991).