Garífuna Carib o Kari'njapapa 'Garífuna' | |
---|---|
Faláu en | Hondures Guatemala Belize Nicaragua |
Rexón | Mariña centroamericana del Caribe |
Falantes | ~150 mil |
Familia | Maipureana (Arawak) Arawak septentrional |
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún |
ISO 639-2 | {{{iso2}}}
|
ISO 639-3 | cab
|
Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO | |
---|---|
Desfile de garífunas el día de San Isidro, en Livingston (Guatemala). | |
Llugar |
Hondures Guatemala Belize Nicaragua |
Criterios | inmaterial: |
Referencia | 00001 |
Inscripción | 2001 (XXV Sesión) |
Área | Centroamérica y el Caribe |
El garífuna ye un idioma arahuaco faláu na mariña caribe atlántica d'Hondures (98 mil), Guatemala (17 mil), Belize (16 mil) y Nicaragua (1500) pol pueblu garífuna. El garífuna ye faláu por menos d'una cuarta parte del aproximao un millón de persones d'etnia garífuna.
Una carauterística interesante d'esta llingua ye'l vocabulariu que ye usáu solamente poles muyeres y el que ye utilizáu namái polos homes. Esto, sicasí, nun afecta a tol vocabulariu. Los términos usaos polos homes provienen xeneralmente del idioma caribe ente que'l vocabulariu usáu poles muyeres vien del idioma arahuaco.
La llingua garífuna, xunto cola danza y la música d'esta etnia centroamericano y caribeño, foi proclamada en 2001 ya inscrita en 2008 na Llista representativa del Patrimoniu Cultural Inmaterial de la Humanidá de la Unesco.[1]
Equí preséntese exemplos que comparen garifuna con carib o kari'nja.[2][3]
Carib o Kari'nja | Garifuna | |
---|---|---|
home | wokyry | wügüri |
muyer | woryi | würi |
européu | paranakyry (unu del mar, paraná) | baranagüle |
bonu | iru'pa | irufunti (en testos antiguos, la f foi una p) |
enoxu/odio | areku | yeregu |
arma/llátigu | urapa | arabai |
xardín | maina | mainabu (en testos antiguos, maina) |
navío | kurijara | guriara |
páxaru | tonoro | dunuru (en testos antiguos, tonolou) |
mosca | werewere | were-were |
árbol | wewe | wewe |
iguana | wajamaka | wayamaga |
estrella | arukuma | waruguma |
sol | weju | weyu |
agua | konopo | gunubu (en testos antiguos, konobou) |
vientu | pepeito | bebeidi (en testos antiguos bebeité) |
fueu | wa'to | watu |
monte | wypy | wübü |
agua, ríu | tuna | duna (en testos antiguos, tona) |
mar | paraná | barana |
arena | sakau | sagoun (en testos antiguos, saccao) |
camín | oma | üma |
piedra | topu | dübü |
islla | pa'wu | ubouhu (en testos antiguos, oubao) |
Con independientes pronomes personales, Garifuna estrema xéneros gramaticales:
singularidá, falante masculín | singularidá, falante femenín | pluralidá | |
---|---|---|---|
primer persona | au | nugía | wagía |
segunda persona | amürü | bugía | hugía |
tercer persona | ligía | tugía | hagía |
Les formes au y amürü son d'orixe caribe, los otros son d'orixe Arawakan.
La pluralización de sustantivos nun ye regular, realizar por mediu de sufixos. Por casu:
El plural de Garífuna ye Garínagu.
Posesión en sustantivos espresar por persona gramatical los prefixos:
Na Garifuna verbos, les categoríes tiempu gramatical, aspeutu gramatical, manera gramatical, negación lóxica, y persona (suxetu y complemento) espresar por mediu d'afixos, parcialmente sofitaos por partícules gramaticales.
El paradigmo de conjugación son numberosos.
La conxugación del verbu alîha "lleer" nel presente tirante continuu:
La conxugación del verbu alîha "lleer" nel presente:
Tamién hai unos verbos irregulares.
Dende "3" penriba los númberos de Garífuna son puramente d'orixe francés y basaos nel sistema vigesimal, lo cual nel idioma francés namái ye aparente a "80":