Yaqui 'Yoem noki, hiak nooki' | |
---|---|
Faláu en | Méxicu |
Rexón | Sonora |
Falantes | 20.340 (INEGI, 2015)[1] |
Puestu | [http://www.davidpbrown.co.uk/help/top-100-languages-by-population.html Non
nos 100 mayores] (Ethnologue 1996) |
Familia | Llingües uto-azteques Uto-azteques meridionales |
Estatus oficial | |
Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional xunto col español.[2] |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengunu
|
ISO 639-2 | nengunu
|
ISO 639-3 | yaq
|
L'idioma yaqui (en yaqui: yoem noki o hiak nooki, AFI: [joʔem noki] o [hiak nonːki][3]) pertenez al sistema llingüísticu cahíta, de la familia uto-azteca. Cahíta ye un términu que denomina a una agrupación llingüística o racial.
Na actualidá sobreviven en Sonora, dos de los ventitrés grupos cahitas identificaos los yaqui y los mayos. L'idioma mayu ye mutuamente intelixible col yaqui.
Históricamente esistió distintes de referise a la etnia yaqui. Asina s'atopa xunta a la forma de plural hiakim, la forma de singular hiaki - y cola influencia de la ortografía castellanu podemos ver jiaqui. Yaqui ye una grafía relativamente moderna, una y bones la forma etimolóxica ye hiaqui. Al paecer los indíxenes tomaron el so nome de hia, que significa voz y coles mesmes berru o glayar, y baqui, que ye ríu, connotando 'los del ríu que falen a berros'.
Ellos a sigo mesmos llámense yoreme autónimo que significa precisamente 'xente', en contraposición a los que nun son yaquis o yori que significa '[bestia] feroz'. Ye interesáu reparar el sentíu d'estes pallabres en que la so composición entren yori o yoreme:
Como se ve la connotación de yori, blancu, conquistador, criollu, referir a lo que ye esternu o distintu. Entá'l mesmu aioiore, acatar, tener respetu, referir a un acatamientu impuestu, esixíu y tiránicu.
Acordies con el Ethnologue la clasificación de la llingua yaqui ye la siguiente:
Los yaquis constitúin unu de los numberosos grupos cahitas documentaos de Méxicu, toos ellos falaben llingües relativamente cercana y con un altu grau de intelixibilidá mutua.
L'idioma yaqui y el idioma mayu podríen considerase dos variantes de la mesma llingua, yá que tienen hasta un 90% d'intelixibilidá mutua.[4] Ello ye que la distinción ente les llingües yaqui y mayu ye más d'orde políticu o étnicu que llingüísticu, y en delles ocasiones considerar como una mesma llingua, llamada llingua cahita. A esti grupu (cahita) perteneció la llingua ópata, escastada dende mediaos del sieglu XX.
Esta llingua xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español fueron reconocíes como "llingües nacionales" por cuenta de la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes promulgada y publicada nel añu 2003.[2]
L'idioma yaqui ye un pocu malo de pronunciar correutamente pa los hispanos: los soníos finales de pallabres son sordos (nun producen vibración de les cuerdes vocales), l'usu de la oclusiva glotal, y hai usu de tonos ente los faladores vieyos de la llingua. Les siguientes tables amuesen los fonemes de la llingua yaqui:[5]
La llingua yaqui cuenta con un grupu consonánticu: [k‿t] <kt>.
La llingua yaqui carauterizar por tener tonos nes sos pallabres. Dientro d'esta llingua al perecer podemos atopar 4 tonos distintos, estos son:
Delles pallabres que se direferencían pol so tonu:
Lletres del alfabetu yaqui | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
A | B | Bw | Ch | D | Y | F | G | J |
K || KP || L || M || N || O || P || R || S || T |
O | V | W | Y | ' | |||||||||||||||||||||
a | b | bw | ch | d | y | f | g | j | i | k | kt | l | m | n | o | p | r | s | t | o | v | w | y | ' | |||||||||||
Valores fonéticos | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
a | b~β | bʷ | t͡ʃ | d | y | f | ɡ | h | i | k | k‿t | l | m | n | o | p | r | s | t | o | β | w | j | ʔ |
Na llingua yaqui hai diferencies na fala del home y de la muyer, esto ye, hai pallabres d'usu esclusivu pa les muyeres y otres pa los homes. P. ex.:
Podemos ver entós qu'en (1a) la entruga foi fecha por un home o muyer; en (1b) la respuesta ye d'una muyer; en (1c) la respuesta ye d'un home, equí vese claro delles diferencies na fala del home y de la muyer.