Llingües de Chile

Distribución averada de les llingües indíxenes nel estremu austral d'América del Sur en tiempos de la Conquista.

L'español ye l'idioma oficial de facto y la llingua alministrativa de Chile, onde tamién recibe'l nome de «castellán»,^{[1][n 1]} faláu pol 99,3 % de la población^[2] na forma conocida como español chilenu^[3] y por unos pocos nes formes denominaes español andín y español chilote.^[4] Magar que nun esiste una reconocencia oficial de la llingua hispana a nivel constitucional, la mesma Constitución, según tolos documentos oficiales, tán escritos nesti idioma.

Los indíxenes correspuenden al 4,58 % de la población chilena según el censu de 2002,^[5] y dalgunos d'ellos falen les sos llingües: El mapudungun ye faláu por un númberu envaloráu d'ente 100 000 y 200 000 persones;^[6] l'aimara, por unes 20 000;^[7] el quechua sureñu, por unes 8200;^[1] y el rapanui, por unes 3390 persones,^[1] anque non se explicita si utilizar como primer llingua.

Según la llei 19253 de 1993,^{[8][n 2]} conocida tamién como «Llei Indíxena», les llingües autóctones cunten con reconocencia oficial pal so usu y caltenimientu, xunto col español, nes zones nes cualos fálense. Podrán usase como mediu d'instrucción, fomentar medios de comunicación, usu de los nomes nel Rexistru Civil, según les normes de trescripción fonética que se señalen, y la so promoción artístico y cultural. Tamién tán en desenvolvimientu programes d'enseñanza billingüe nes zones ocupaes por comunidaes indíxenes. Sicasí, la realidá falta abondo d'esti ideal y esisten solo unos pocos proyeutos aisllaos de caltenimientu y promoción de les llingües indíxenes, particularmente del mapudungun y del aimara, con variables graos d'ésitu.

Llingües autóctones

Pueblos indíxenes de Chile nel sieglu XVI.

En Chile faláronse un númberu importante de llingües indíxenes —alredor d'una quincena de variedaes llingüístiques distintes que podríen considerase llingües distintes—. Estes llingües yeren bien variaes y en Chile, a diferencia d'otros países d'América del Sur, nun s'atopa nenguna gran familia: tolos idiomes autóctonos o bien son llingües aisllaes o bien pertenecen a pequeñes families de 3 o 4 llingües.

Llingües indíxenes falaes anguaño

• Mapudungun (arn): Principalmente faláu nes rexones del Bio Bio, de l'Araucanía, Metropolitana y de Los Ríos, por ente 100 000 y 200 000 persones^[6] con distintos graos de competencia llingüística.^[1] El chesungun o dialeutu huilliche (huh), faláu por unos 2000 huilliches na rexón de Los Lagos (1982) ye un dialeutu diverxente que dellos espertos consideren un idioma distintu al mapudungun.^[1]
• Aimara (ayr): Faláu por unes 20 000^[7] persones nes rexones d'Arica y Parinacota y de Tarapacá.^[1] Ye una variante cercana al aimara de Bolivia.^[9]
• Quechua chilenu (cqu), una de les variedaes del quechua sureñu: Consideráu idénticu al quechua sudbolivianu (quh),^[1] ye faláu per alredor de 8200 persones na zona estremera ente la rexón d'Antofagasta y Bolivia.^[1] Ente los inmigrantes peruanos establecíos nes grandes ciudaes, tamién hai falantes de distintos dialeutos quechues de Perú.^[10]
• Rapanui o pascuense (rap): Usáu por unos 3390 falantes (2000),^[1] na so mayoría habitantes de la isla de Pascua y unos pocos en ciudaes del continente, como Valparaíso o Santiago.

Llingües indíxenes en víes d'estinción

• Kawésqar (alc): Faláu por una decena de persones en Puerto Edén.^[1]
• Yagán (yag): En Villa Ukika (Puerto Williams), vive Cristina Calderón, la postrera falante d'edá avanzada, que trabayó na construcción d'un diccionariu por que se caltengan más rexistros de la so llingua.^[1]

Llingües indíxenes estinguíes

• Aonikenk (teh): Faláu polos aonikenk o tehuelches, desapaecíu en Chile mientres el sieglu XX y morrebundu n'Arxentina, onde queden unos 4 falantes.
• Cacán: Llingua falada pol pueblu diaguita nel Norte Chico de Chile.
• Chono: Caltiénse un solu rexistru y especúlase con topónimo de Chiloé y les islles Guaitecas; puede tratase d'un dialeutu septentrional del kawésqar.
• Gününa këna (pue): Faláu polos gününa küne o puelches.
• Kunza (kuz): Faláu pol pueblu atacameño pela redolada de San Pedro d'Atacama, sumió mientres el sieglu XX;^[1] recuérdense unos centenares de pallabres y trabayar en formes de recuperación.
• Selk'nam (ona): Faláu polos selk'nam na isla Grande de Tierra del Fueu, desapaecíu en Chile mientres el sieglu XX y n'Arxentina mientres el sieglu XXI.

Clasificación filoxenética

Les llingües autóctones de Chile pertenecen a unos cuatro o cinco families llingüístiques probaes. Amás, conócense otra media docena de llingües más, ente llingües aisllaes y llingües ensin clasificar, munches d'elles estinguíes na actualidá (estes son señalaes col signu †). La siguiente llista recueye más d'una docena de llingües indíxenes ente llingües vives y llingües estinguíes nel país:

Clasificación de les llingües indíxenes de Chile

Familia	Grupu		Llingua	Territoriu
Llingües aimaraicas Una familia demográfica ya históricamente destacada; la caña sur sigue teniendo munchos falantes.			Aimara	Arica y Parinacota, Tarapacá
Llingües austronesies Una familia estendida pel océanu Pacíficu, qu'algamó la Isla de Pascua escontra'l sieglu V.	Malayu-Polinesiu	Polinesiu	Rapanui	Isla de Pascua
Llingües chon-puelche Les llingües chon formen un grupu filoxenéticu claru y solo apocayá apurriéronse evidencies que la rellacionen col puelche.	Chon		Selk'nam (†)	Magallanes
			Aonikenk (†)	Aysén, Magallanes
	Puelche		Gününa këna (†)	Los Ríos, Los Lagos
Llingües huarpes Orixinaries de Cuyo; mientres el sieglu XVII munchos huarpes fueron deportaos a Santiago, onde aportaron a una comunidá numberosa.			Allentiac (†)	Santiago
			Millcayac (†)	Santiago
Llingües quechues Estes llingües constitúin una familia de llingües distintes una y bones non toles variedaes de quechua son intercomprensibles.	Quechua II		Quechua sureñu	El Loa
Llingües aisllaes Intentóse arrexuntar estes llingües en families más amplies, anque ensin ésitu.			Kawésqar	Magallanes
			Kunza (†)	Antofagasta
			Mapudungun	Araucanía, Rexón Metropolitana, Biobío, Los Ríos, Los Lagos
			Yagán	Magallanes
Llingües ensin clasificar Amás esiste un conxuntu de llingües con documentación bien escasa y referencies a llingües de pueblos escastaos, que nun pudieron ser clasificaes por falta d'información.			Cacán (†)	Atacama
			Chono (†)	Los Lagos, Aysén

Ver tamién: Llingües indíxenes d'América

Llingües alóctonas falaes por comunidaes o inmigrantes

• Alemán (deu): calteníu polos descendientes de los inmigrantes alemanes llegaos al sur a mediaos del sieglu XIX, principalmente alto alemán estándar (adquiríu pola enseñanza escolar), pero tamién formes vernácules como'l lagunen-deutsch^[1] de la ribera del llagu Llanquihue.
• Catalán (cat): usáu pola comunidá catalana.^[1]
• Criollu haitianu (hat): usáu pola comunidá haitiana.^[11]
• Croata (hrv): faláu por comunidaes croates inmigrantes, especialmente nel sur del país.^[12]
• Inglés (eng): faláu por inmigrantes y los sos descendientes, especialmente británicos y estauxunidenses.^[1]
• Italianu (ita): faláu dientro de la comunidá d'inmigrantes italianos.^[13]
• Quechua: Ente los inmigrantes procedentes de Perú, Bolivia y Ecuador esisten falantes de distintes llingües quechues, ente elles el quechua sureñu y el quechua ecuatorianu.
• Romanín (rom): faláu pol pueblu xitanu o rom —romá en Chile—, romanín vlax (rmy).^[1]

Llingües non-verbales y signadas

• Llingua de señes chilena (csg): usada pola comunidá sorda del país.^[1]

Ver tamién

• Coa (xíriga)
• Toponimia aymara de Chile
• Toponimia mapuche de Chile
• Toponimia quechua de Chile
• Toponimia rapanui de Chile

Notes

1. L'español ye la llingua alministrativa del país por ser parte de la Corona de Castiella mientres la publicación de los Decretos de Nueva Planta.
2. En mayu de 2008, añader a la comunidá diaguita dientro de los grupos étnicos reconocíos na llexislación.

Referencies

1. Lewis, M. Paul; Gary F. Simons y Charles D. Fennig (eds.) (2009). escritu en Dallas, Texas. «Ethnologue report for Chile» (n'inglés). Ethnologue: Languages of the World (SIL International). http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=CL. Consultáu'l 29 d'ochobre de 2009. 
2. Moreno Fernández, Francisco, y Jaime Otero Roth (2006). «2. Demolingüística del dominiu hispanofalante - 2.5 Demografía del español nel mundu hispánicu», Demografía de la llingua española (PDF), páx. 20-21. Consultáu'l 12 de payares de 2011.
3. Sáez Godoy, Leopoldo (2001). «El dialeutu más austral del español: fonética del español de Chile». II Congresu internacional de la llingua española. Unidá y diversidá del español editorial= (Valladolid). http://congresosdelalengua.es/valladolid/ponencias/unidad_diversidá_d'el_espanol/2_el_espanol_de_america/saez_l.htm#nota_10. Consultáu'l 9 d'abril de 2011. 
4. Cavada, Francisco J. (1914). «Estudio llingüísticos», Chiloé y los chilotes. Santiago: Imprenta Universitaria, páx. 448.
5. Institutu Nacional d'Estadístiques (INE) (marzu de 2003). «Censo 2002: Síntesis de resultaos». www.ine.cl.
6. Zúñiga, Fernando (2006). «Los mapuches y la so llingua», Mapudungun. La fala mapuche. Santiago: Centru d'Estudios Públicos, páx. 402. ISBN 956-7015-40-6.
7. Albó, Xavier. escritu n'Antofagasta. «Aymaras ente Bolivia, Perú y Chile». Estudios atacameños (Universidá Católica del Norte) (19):  páxs. 43-73. 
8. Ministeriu de Planificación y Cooperación (MIDEPLAN) (5 d'ochobre de 1993). «Ley 19253 de 1993 del Ministeriu de Planificación y Cooperación». Consultáu'l 24 d'abril de 2011. «L'Estáu reconoz como principales etnies indíxenes de Chile a: la Mapuche, Aimara, Rapa Nui o Pascuenses, la de les comunidaes Atacameñas, Quechuas y Collas del norte del país, les comunidaes Kawashkar o Alacalufe y Yámana o Yagán de les canales australes»
9. Lewis, M. Paul (ed.) (2009). escritu en Dallas, Texas. «Ethnologue report for language code: ayr - Aymara, Central» (n'inglés). Ethnologue: Languages of the World (SIL International). http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ayr. Consultáu'l 9 de mayu de 2012. 
10. Wagner, Claudio (Setiembre de 2006). «Sincronía y diacronía na fala dialeutal chilena». Estudio Filologicos. doi:10.4067/S0071-17132006000100017. http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0071-17132006000100017. Consultáu'l 28 d'avientu de 2016. 
11. De Ruyt, Felipe (19 d'abril de 2015). «Capaciten n'idioma créole a matrones p'atender a creciente población haitiana migrante». El Mercurio On-Line. Consultáu'l 9 de payares de 2015.
12. Zlatar Monten, Vjera (2005). Los croates, el salitre y Tarapacá (PDF), 2ª, Iquique: Hrvatski Dom, páx. 286. ISBN 956-7379-24-6. Consultáu'l 22 d'abril de 2012.
13. «La inmigración italiana». Ciudá de Valparaíso. 2008. http://www.ciudaddevalparaiso.cl/empecipio/patrimonio_historia_sxxi.php?id_afitáu=13. Consultáu'l 27 de marzu de 2011. 

Enllaces esternos

• Atles interactivo Unesco de les llingües en peligru nel mundu: Chile
• Llingües orixinaries de Chile
• Llingües y cultures de Chile