Llingües del Perú

Pequeñes families llingüístiques y llingües aisllaes de Perú (sieglu XVI).

El panorama llingüísticu de Perú ye bastante complexu. Envalórase que, a entamos del actual sieglu XXI, nesti país multillingüe fálase un conxuntu grande y heteroxéneu d'una cincuentena de llingües vernácules: Tien 72 llingües según la división dialeutal que se considere. La gran mayoría d'estes llingües son indíxenes, anque la llingua más estendida ye'l español, la llingua materna del 85,9% de los habitantes. El castellán ye siguíu poles llingües orixinaries, principalmente les llingües quechues (13,2% en xunto) y el aimara (1,8%), según pola Llingües amazóniques y la Llingua de señes peruana. Nes zones urbanes del país, especialmente na rexón costera, predomina'l monollingüismu del castellán; ente qu'en munches zones rurales del país, particularmente na Amazonia, apoderen les poblaciones multillingües.

Situación llingüística

[editar | editar la fonte]
Mapa de Perú qu'amuesa la distribución de les persones que la so llingua materna ye'l quechua por distritos.
Mapa de la distribución del aymara como llingua materna, llindáu a tres departamento del sur, con población aymarahablante: Puno, Moquegua, Tacna.
Mapa de Perú qu'amuesa la distribución de les persones que cunten col español como llingua materna per área.

Según Peter Landerman los xesuites traducieron fragmentos del canon cristianu a unes 150 llingües indíxenes de l'Amazonia peruana, de les cualos na actualidá sobreviven namái unes 60.[1]

Llexislación llingüística

[editar | editar la fonte]

A nivel políticu, son idiomes oficiales l'español y, nes zones onde predominen, el quechua, l'aimara y les demás llingües aboríxenes.[2]

Númberu de falantes

[editar | editar la fonte]

Na Amazonia peruana fálense cerca de cuarenta llingües, que usualmente arrexuntar en 17 families y diversifíquense en cerca de 120 variedaes locales reconocibles.

Población según llingua materna mayores de 5 años
Llingua 1993 2007[3] 2017[4]
Total Porcentaxe[5] Total Porcentaxe[5] Total Porcentaxe[5]

align=right | 15.405.014

80,27% 20.903.489 85,92% 23.178.478 82.94%
Quechua 3.177.938 16,56% 3.360.331 13,21% 3.799.780 13.60%
Aimara 440.380 2,29% 443.248 1,76% 450.010 1.61%
(otra llingua aborixe) 132.174 0,70% 223.941 0,91% 227.405 0.81%
(llingua estranxera) 35.118 0,18% 21.097 0,09% 49.876 0.18%
(ensin respuesta sordu) 117.979 28.905 240.511

Llingües autóctones de Perú

[editar | editar la fonte]

Les llingües natives fálense, sobremanera, nos Andes centrales y na selva amazónica. Un númberu considerable de les llingües septentrionales andines falar na mariña norte y Andar septentrionales, pero escastar nesti país mientres el sieglu XIX (ver idioma culli, idioma mochica, llingües tallán, llingües hibito-cholón).

Les úniques llingües natives andines n'actual usu son el quechua, l'aymara, el jaqaru y el kawki; ente que la rexón amazónica alluga una mayor variedá de llingües, siendo les llingües más falaes el asháninka y l'aguaruna. Anguaño definióse más de 15 families llingüístiques nel territoriu peruanu y entá otra quincena o más de llingües aisllaes y non clasificaes.

Na actualidá sábese que les llingües que pudieron emplegase nel Perú devasen fácilmente les 300; inclusive, cronistes como Acosta falen de 700. Sicasí, dende la dómina de conquista, mientres el Virreinatu y tres la independencia, la desapaición de los indíxenes (por epidemia, trabayos forzaos y mestizaje) y la discriminación anti-indíxena per parte de la población blanco y mestizo, según del gobiernu peruanu (qu'impunxo'l español) amenorgaron el númberu de llingües indíxenes a menos de 150 na actualidá. Aun así, el númberu ye mayor, pero desproporcionáu. La siguiente llista ye de les llingües falaes anguaño y aquelles estinguíes nel sieglu XX o n'estinción (en lletra cursiva).

Clasificación

[editar | editar la fonte]

Les natives de Perú pertenecen a más de 15 families llingüístiques probaes, tando documentaes amás cerca otra quincena de llingües más ente llingües aisllaes y llingües ensin clasificar, munches d'elles estinguíes na actualidá (estes son señalaes col signu †). La siguiente llista recueye más de 95 llingües ente llingües vives y llingües estinguíes:

Clasificación de les llingües indíxenes de Perú
Familia Grupu Llingua Territoriu
Llingües aru
Una familia demográfica ya históricamente destacaes, la caña norte sufrió la presión espansiva del quechua, ente que la caña sur sigue teniendo munchos falantes.
Aru septentrional Jaqaru Yauyos
Kawki Yauyos
Aru meridional Aymara Puno
Llingües arauanes
Una pequeña familia con llingües en Brasil y Perú. Dellos autores consideren qu'estes llingües taríen emparentaes col arawak.
Dení-kulina Kulina Ucayali
Llingües arawak
Trátase de la familia de llingües amerindies con más llingües en Suramérica.
Septentrional Noramazónico Resígaro Loreto
Meridional Suroeste Iñapari (†) Madre de Dios
Mashko-Piro (†) Madre de Dios
Yine Madre de Dios, Ucayali, Loreto
Campa Asháninca Cuzco
Asheninca Cuzco
Axininca Cuzco
Campa de Pajonal Cuzco
Caquinte Cuzco
Machiguenga Cuzco
Nomatsiguenga Cuzco
Amuesha-Chamicuro Amuesha Cuzco
Chamicuro (†) Loreto
Llingües bora-witoto
Dellos autores cuestionen que les llingües bora y les llingües huitoto formen una única familia por cuenta de les grandes divertencias ente los dos grupos.
Bora Bora Loreto
Muinane Loreto
Witoto Coixama Loreto
Meneca Amazones
Murui
Nonuya
Nüpode witoto Loreto
Ocaina Loreto
Llingües cahuapanas
.
Cayahuita-Cahuapana (†) Loreto
Jébero Loreto
Llingües candoshi-chirino
.
Candoshi Loreto
Chirino (†) Amazones, Cajamarca
Llingües harákmbet
.
Amarakaeri Madre de Dios
Huachipaeri Madre de Dios
Llingües hibito-cholón
.
Cholón San

Martín

San

Martín

Aguaruna Aguaruna Amazones, Cajamarca, San Martín
Shuar-Huambisa Achuar Loreto
Huambisa Amazones, Loreto
Llingües pano-tacanas
Una de les families con más llingües distintes en Perú.
Pano Yaminawa Amahuaca Madre de Dios, Ucayali
Cashinahua Ucayali
Sharanahua Ucayali
Yaminawa Ucayali
Chacobo Arazaire (†) Cuzco
Atsahuaca (†) Madre de Dios
Yamiaca (†) Madre de Dios
Capanawa Capanahua Loreto
Isconahua Ucayali
Marubo Ucayali
Pánobo (†) Loreto
Remu (†) Loreto
Shipibo Ucayali
Otres Cashibo Ucayali, Huánuco
Mayu-Pisabo Loreto
Mayoruna Loreto
Nahua Cuzco, Madre de Dios, Ucayali
Nocamán (†) Ucayali
Sensi (†) Loreto
Tacano Esi'ejja Madre de Dios
Llingües peba-yagua
.
Peba (†) Loreto
Yagua Loreto
Yameo (†) Loreto
Llingües quechues
Estes llingües constitúin una familia de llingües distintes una y bones non toles variedaes de quechues son intercomprensibles.
Quechua I Quechua I central Quechua ancashino Ancash
Quechua huanca Junín
Quechua yaru Junín, Pasco
Quechua I periféricu Quechua de Pacaraos Distritu de Pacaraos (Huaral)
Quechua II Quechua II-A Quechua cajamarquino Provincia de Cajamarca
Quechua Incawasi-Cañaris Distritos d'Incahuasi y Cañaris
Quechua yauyino Provincia de Yauyos
Quechua II-B Quechua chachapoyano Provincies de Chachapoyas y Luya
Quechua lamista Provincia de Lames, Valle del Huallaga
Quechua nortizu Loreto
Quechua II-C Quechua ayacuchano Ayacucho, Huancavelica
Quechua cuzqueño Cuzco
Llingües tallán-sechura
Ye un conxuntu de llingües mal conocíes, que tán estinguíes dende finales del sieglu XVIII o principios del XIX, la única información esistente son delles llistes de vocabulariu.
Atallano Catacaos Distritu de Catacaos
Colán Distritu de Colán
Sechura Olmos Distritu de Olmos
Sechura Provincia de Sechura
Llingües tucanas
Esta familia ta formada por gran númberu de llingües alcontraes nel sur de Colombia y en parte Brasil.
Occidental Suroccidental Oreyón Loreto
Llingües tupí
Trátase de la familia de llingües amerindies con más llingües en Suramérica, especialmente en Brasil.
tupí-guaraní subgrupu III Cocama-cocamilla Loreto
Omagua Loreto
Llingües záparas
.
Grupu I Cahuarano (†)? Loreto
Iquito Loreto
Grupu II Arabela Loreto
Andoa-shimigae (†)? Loreto
Conambo (†) Loreto
Záparo (†)? Loreto
Llingües aisllaes
Intentóse arrexuntar estes llingües en families más amplies, anque ensin ésitu.
Culli (†) La llibertá, Cajabamba
Mochica (†) Departamentu de Lambayeque
Munichi (†) Loreto
Puquina (†) Alredor del llagu Titicaca
Quingnam (†) Lima, Ancash, La Libertad
Taushiro Loreto
Tikuna Loreto
Urarina Loreto
Llingües ensin clasificar
Amás esiste un conxuntu de llingües con documentación bien escasa y referencies a llingües de pueblos escastaos, que nun pudieron ser clasificaes por falta d'información. Ver por casu Llingües ensin clasificar de Suramérica.
Aguano (†) Loreto
Bagua (†) Amazones, Cajamarca
Chacha (†) La Libertad, San

Martín

Amazones
Omurano (†) (zápara?) departamentu
Patagón (†) (caribe?) Amazones, Cajamarca
Sacata (†) Cajamarca
Tabancale (†) Cajamarca
Terikaka (†) (zápara?) Loreto
Distribución xeográfica de les principales divisiones de la familia quechua.

El quechua ye la segunda llingua del país, por númberu de falantes. Tien oficialidá onde sía predominante, anque dende'l puntu de vista llingüísticu tien d'entendese como una familia de llingües emparentaes o como una macrollingua, asina por casu Ethnologue estrema más de 25 variedaes de quechua en Perú. De fechu los 4 grupos principales en que s'estrema'l quechua (Quechua I, Quechua IIA, Quechua IIB y Quechua IIC), los cuatro tán representaos en Perú.

L'aimara ye la tercer llingua del país, por númberu de falantes, con cerca de mediu millón de falantes en Perú. Predomina anguaño nel sur del país, nos departamentos de Puno, Moquegua y Tacna.

Llingües amazóniques

[editar | editar la fonte]
Llingües pano-tacanas: Llingües pano (verde escuru) y llingües takana (verde claru), los puntos indiquen la llocalización documentada de les llingües.

El restu de llingües indíxenes de Perú cunten con más de 105 mil falantes en xunto[6] y fálense básicamente nel oriente y norte del país, nos departamentos de Loreto, Madre de Dios y Ucayali. El norte de Perú (Loreto) ye probablemente la parte más diversa del país dende'l puntu de vista llingüísticu, yá que nella abonden les pequeñes families de llingües y llingües aisllaes.

Nel norte de Perú atopen cinco pequeñes families: les cahuapana, jívara, zápara, peba-yagua y bora-witoto, estes families fálense principalmente en departamentu de Loreto, según n'árees axacentes de Brasil, Colombia y Ecuador. La mayoría d'estos grupos fueron abrasaos nel "boom del cauchu" a principios del sieglu XX. Na rexón del ríu Putumayo la población cayó de 50 mil a ente 7 mil y 10 mil na primer década del sieglu XX.

Nel departamentu de Ucayali predominen les llingües pano, ente que na selva alta (montascosa) de la cuenca del ríu Ucayali predominen les llingües arahuaques meridionales.

Llingües de señes

[editar | editar la fonte]

La Llingua de señes peruana (LSP) ye usada pola comunidá sorda del país.[7]. El Censu del 2007 nun incluyó nenguna entruga sobre la LSP, pero eso haise correxíu nel 2017, anque los resultaos nun tán disponibles inda.[8]


Idiomes alóctonos

[editar | editar la fonte]

Un idioma alóctono d'un territoriu, ye una llingua que'l so orixe históricu trazable ye conocíu y cai fora de dichu territoriu y foi lleváu a esi territoriu por conquista, inmigración o colonización.

L'español de Perú

[editar | editar la fonte]

Nel Perú, l'idioma más estendíu ye'l español, que cunta con cuatro dialeutos nesti país: l'español ecuatorial, l'español peruanu riberanu, l'español andín y l'español amazónicu.

Otros idiomes alóctonos

[editar | editar la fonte]

Amás del español, que ye la llingua alóctona por excelencia, esisten otres llingües non orixinaries de Perú, falaes anguaño como resultáu de procesos migratorios.

Magar ye ciertu qu'esiste un gran númberu de colonies d'estranxeros nel Perú, la mayoría d'estes abandonó la so llingua orixinaria. Ente les comunidaes principales d'inmigrantes tán estendíos el xaponés, el chinu y el cantonés como exemplos más claros, y en muncha menor midida, l'alemán (selva central en Pozuzo y Oxapampa), l'italianu (árees urbanes de Lima y Arequipa), l'árabe y el hindustaní (dialeutu urdú). Estos dos últimos son productu de les recién folaes inmigrantes dende Palestina y Paquistán. El Francés tamién ye una llingua que se ta enraigonando nel departamentu de Loreto yá que per mediu d'una campaña de l'Alianza Francesa, el francés foi bien recibíu pola población peruana n'especial la iquiteña.Últimamente tamién tienen muncha influencia ye'l inglés pola cantidá de turistes y residentes estauxunidenses y británicos, el portugués y el Portuñol, ye bastante usáu nes rexones fronterices d'Ucayali, Loreto y Madre de Dios

Referencies

[editar | editar la fonte]

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]