Llingües sinítiques | ||
---|---|---|
Distribución xeográfica | China oriental | |
Países |
China Hong Kong Taiwán Minoríes en: Malasia Xapón Singapur Filipines Indonesia Mauriciu Surinam Sudáfrica India | |
Falantes | ~1200 millones | |
Filiación xenética |
sinotibetano | |
Subdivisiones |
Mǐn Guan-Jìn Wú-huī Gàn-hakka Xiāng Yuè-Píng Bai (revesosu)[1]chinu y Lenguas bai (es) | |
Códigu Glottolog | sini1245 | |
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
[editar datos en Wikidata] |
Les llingües siníticas[2] formen una subfamilia dientro de les llingües sinotibetanes, la mayoría d'elles son descendientes de los grupos étnicos antiguos de Huaxia, sacante la llingua bai que'l so estatus dientro del sinotibetano ye revesosu.
La clasificación interna de les llingües sino-tibetanes ye problemática, frecuentemente consideróse que les llingües siníticas formen una caña independiente de les otres,[3][4] anque dellos autores argumentaron en favor de la esistencia d'una caña sinón-karénica.
Tocantes a les llingües siníticas puramente felicidaes, el parentescu de toes elles ye claro, y esiste documentación histórica de muncha antigüedá en llingües siníticas. L'únicu puntu revesosu ye la pertenencia o non del bai a les llingües siníticas o si pela cueta esta llingua formaría una caña independiente dientro de les llingües han-tibetanes.[5] Sacante pol fechu del bai, el términu "llingües siníticas" puede considerase casi sinónimu de "llingües chines", y úsase frecuentemente en contraposición a "dialeutos chinos" pa explicitar la idea de que son llingües distintes inintelixibles ente sigo más que dialeutos d'una mesma llingua.[6][7]
Asumiendo'l calter sinítico del bai, el proto-sinítico daría llugar per un sitiu al antiguu chinu, antecesor del restu de llingües chines, y per otru llau al bai. L'antiguu chinu estremaríase en dos rames; la principal sería'l chinu clásicu y per otru llau el proto-min, antecesor del grupu hokkien.[8] El restu de llingües chines modernes (mandarín, wu, kan-hakka y yue) seríen descendientes del chinu clásicu.
El progresu del trabayu comparativu llevó a atopar "dialeutos" adicionales mutuamente inintelixibles col so antecesor. Les últimes llingües en dixebrase del tueru común seríen el huizhou, el jin, el pinghua y el qiongwen, y les dos cañes restantes el wu y el yue, que tienen una inteligibilidad mutua bien acutada. Delles otres llingües siníticas nun fueron afechiscamente clasificaes inda. El siguiente esquema amuesa un árbol filoxenéticu de les llingües siníticas:
Proto-sinítico |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Una llista daqué más estensa de les variedaes siníticas ye la siguiente:
Los primeros intentos ambiciosos de reconstruyir el proto-chinu fueron fechos por Bernhard Karlgren a principios del sieglu XX. El retu nesta reconstrucción ye que, al ser la escritura non alfabético, la forma en que los logogramas yeren pronunciaos nel pasáu nun puede ser inferida direutamente y ye necesariu recurrir, por casu, a la poesía (Qièyùn) o a la evidencia de les llingües modernes pa deducir la fonoloxía del proto-chinu.
El sistema fonolóxicu de les llingües chines antigües nun se conoz direutamente debíu al calter de la escritura chino. Sicasí, una serie independiente d'evidencies xunto col métodu comparativu coles llingües chines modernes dexa reconstruyir el sistema fonolóxicu pa dómines antigües.
L'inventariu consonánticu del chinu clásicu pue ser interpretáu a partir de les rimas del Qièyùn con un altu grau de certidume. El siguiente cuadru resume los fonemes que podíen apaecer en posición inicial:[9]
Llabial | Alveolar | Retroflexa | Palatal | Velar | Glotal | |
---|---|---|---|---|---|---|
Oclusiva simple | p, b | t, d | ʈ, ɖ | k, g | (ʔ) | |
Oclusiva aspirada | pʰ | tʰ | ʈʰ | kʰ | ||
Africada simple | ʦ, ʣ | tʂ͡, dʐ͡ | ʨ, dʑ͡ | |||
Africada aspirada | ʦʰ | tʂ͡ʰ | ʨʰ | |||
Fricativa | s, z | ʂ, ʐ | ɕ, ʑ | x | h | |
Aproximante | l | |||||
Nasal | m | n | ɲź | ŋ |
Pal casu del chinu antiguu la reconstrucción ye más incierta y propúnxose el siguiente cuadru tentativo de consonantes iniciales:[10]
Llabial | Alveolar | Velar | Labiovelar | Glotal | |
---|---|---|---|---|---|
Oclusiva simple | *p, *b | *t, *d | *k, *g | *kʷ, *gʷ | *ʔ, *ʔʷ |
Oclusiva aspirada | *pʰ | *tʰ | *kʰ | *kʷʰ | |
Africada simple | *ʦ, *ʣ | ||||
Africada aspirada | *ʦʰ | ||||
Fricativa | *s | *h, *hʷ | |||
Aproximantes | *l, *r | ||||
Nasal | *m | *n | *ŋ | *ŋʷ |
Dellos autores reconstrúin un sistema llixeramente distintu pal chinu antiguu[11] qu'amás reconstrúin nasales sordes.
El chinu clásicu ye una llingua altamente aislante, más inclusive que la mayoría de modernes llingües chines. El chinu clásicu ta perbién representáu nos testos y la so gramática ye bien conocida. Sicasí, la reconstrucción gramatical del proto-sinítico, que ye un estadiu más antiguu que'l chinu clásicu, ye más dudosa que la reconstrucción fonolóxica.
Los numberales en distintes variedaes siníticas son:[12][13]
GLOSA | Guan-Jin | PROTO- XIANG |
Gan-Hakka | Wu-Hui | Yue-Ping | PROTO- MIN |
Chinu medieval | PROTO- CHINU | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
PROTO- MANDARÍN |
PROTO- JIN |
PROTO- GAN |
PROTO- HAKKA |
PROTO- HUI |
PROTO- WU |
PROTO- PING |
PROTO- YUE |
Chinu mediu |
Sinón- Xaponés[14] | ||||
'1' | *i̯i | *i̯əʔ | *i | *il | *i̯it | *iʔ | *ii̯ʔ | *i̯ət | *i̯it | *tsit | i̯it | *it-i itɕi |
*i̯it |
'2' | *ər | *ər | *ə | *ə | *ŋi⁵ | *n ~ *ẽ | *nia | *ŋi | *ᵑgi | *ŋi | ńźi̯i- | nin | *ŋi̯i(ʑ) |
'3' | *san | *sɑŋ | *san | *sam | *sam | *sã | *sa | *sam | *sam | *saŋ | sam | san | *sam |
'4' | *si | *si | *sɿ | *si | *si | *sɿ | *si | *si | *sei | *si | sî | *si ɕi |
*s(i̯)i |
'5' | *wu | *wu | *o | *ŋ | *m~ŋ | *wu | *ŋ | *ŋ | *m~ŋ | *ŋo | ŋuo | go | *ŋwo |
'6' | *li̯o | *li̯əo | *ləo | *li̯uk | *li̯uk | *ljoʔ | *loʔ | *li̯ɑo | *li̯ok | *li̯ok | li̯uk | ɾok-ɯ | *li̯uk |
'7' | *tɕʰi | *tsʰi̯əʔ | *tsʰi | *tsʰil | *tsʰit | *tsʰiʔ | *tsʰii̯ʔ | *tsʰət | *tsʰii̯t | *tsʰit | tsʰit | *sit-i ɕitɕi |
*tsʰii̯t |
'8' | *pa | *paʔ | *pa | *pal | *pat | *paʔ | *paʔ | *pat | *pat | *paiʔ | pat | *pat-i hɑtɕi |
*pat |
'9' | *tɕi̯o | *tɕi̯əo | *tɕi̯əo | *tɕi̯o | *ki̯au |
| |||||||
'10' | *ʂi | *ʂəʔ | *ʂi | *ʂip | *ʂip | *ɕiʔ | *ʑii̯ʔ | *ɕəp | *sip | *sip | dʑii̯p | *dʑipu dʑɯː |
*ʂip |
Nesta tabla haise trescritu utilizando l'Alfabetu Fonéticu Internacional. Les formes representen les diferencies morfolóxiques (escritura) amás de les diferencies fonolóxiques (soníu). Por casu, la pallabra mandarín pal pronome "él" ye 他 [tʰa˥], pero en cantonés (Yue) úsase una pallabra distinta, 佢 [kʰɵy˩˧]. [Wu, Xiang missing tone]
Español | Beixín (Mandarín) |
Shanghai (Wu) |
Changsha (Xiang) |
Nanchang (Gan) |
Meixian (Hakka) |
Hong Kong (Yue) |
Xiamen (Min) | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
style="background-color:
|
ŋo | ŋo | ŋo˨˩˧ | ŋai˩ | ŋɔː˩˧ | ɡua˥˩ | ||||||
style="background-color:
|
nonŋ | n̩ | n̩˨˩˧ | n˩, nʲi˩ | nei˩˧, lei˩˧ | li˥˩ | ||||||
style="background-color:
|
ɦi | tʰo | kiɛ˨˩˧ | kʰi˩, ki˩ | kʰɵy˩˧ | i˥ | ||||||
style="background-color:
|
ɡəʔ | ko | ko˨˩˧ | y˧˩, nʲia˧˩ | ninː˥, jiː˥ | tɕɪt˥ | ||||||
esi, aquel | na˥˩ | ɛ | lai | hɛ˨˦ | ke˥˧ | kɔː˧˥ | he˥ | |||||
style="background-color:
|
ɳin | zɛ̃ | ɳin˦˥ | nʲin˩ | jɐn˨˩ | {{IPA|l'home |style="background-color:
|
nø | lã | lan˦˥ | nam˩ | naːm˨˩, laːm˨˩ | lam˩˦ |
muyer | ny˨˩˦ | ɳy | ɳy | ɳi˨˩˧ | ŋ˧˩, nʲi˧˩ | nɵy˩˧, lɵy˩˧ | li˥˩ | |||||
style="background-color:
|
ɦia | io | ia˦˥ | a˦ pa˦ | paː˥ | lau˧ pe˧ | ||||||
style="background-color:
|
ɳiã | m mo | ɳiɔŋ˦˥ | a˦ me˦ | maː˥ | lau˧ bo˥˩ | ||||||
style="background-color:
|
ɕiɔ ɳiŋ | ɕi ŋa tsɨ | ɕi˦˥ ŋa tsɨ | se˥˧˥ nʲin˩ y˧ | sɐi˧ lou˨ | ɡɪn˥ a˥˩ | ||||||
style="background-color:
|
ɦŋ | y | ɳiɛ˦˥ | ŋ˩ y˧ | jyː˨˩ | hi˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
zo | sə | sa˦˥ | sa˩ | sɛː˨˩ | tsua˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
ɳioʔ | zəo | ɳiuk˥ | nʲiuk˩ | jʊk˨ | ba˧˨ʔ | ||||||
güesu | ku˨˩˦ | kuəʔ | kui | kut˥ | kut˩ | kʷɐt˥ | kut˥ | |||||
güeyu | jɛn˨˩˦ | ŋɛ | ŋã | ŋan˨˩˧ | muk˩, ŋan˧˩ | ŋaːn˩˧ | ba˦k | |||||
style="background-color:
|
ɳi | ə | ɛ˨˩˧ | nʲi˧˩ | jiː˩˧ | hĩ˧ | ||||||
ñariz | pi˧˥ | biɪʔ | pi | pʰit˨ | pʰi˥˧ | pei˨ | pʰĩ˧ | |||||
comer | tʂʰɨ˥ | tɕʰiɪʔ | tɕʰio | tɕʰiak˥ | sɨt˥ | sɪk˨ | tɕia˦ʔ | |||||
beber | χɤ˥ | haiʔ | tɕʰio | tɕʰiak˥ | sɨt˥, jim˧˩ | jɐm˧˥ | lɪm˥ | |||||
dicir | ʂwɔ˥ | kɑ̃ | kã | ua˨˩ | ʋa˥˧, ham˥˧, kɔŋ˧˩ | kɔːŋ˧˥ | kɔŋ˥˩ | |||||
oyer | tʰiŋ˥ | tʰin | tʰiɛ̃ | tʰiaŋ˦˨ | tʰaŋ˥˧ | tʰɛːŋ˥ | tʰiã˥ | |||||
ver | kʰan˥˩ | kʰø | oã | ɕiɔŋ˦˥, mɔŋ˨˩ | kʰon˥˧ | tʰɐi˧˥ | kʰoã˧˩ | |||||
goler | wən˧˥ | mən | oɛ̃ | ɕiuŋ˦˥ | ʋun˩, pʰi˥˧ | mɐn˨˩ | pʰĩ˧ | |||||
style="background-color:
|
zu | tsu | tsʰo˨˩ | tsʰɔ˦ | tsʰɔː˩˧ | tse˧ | ||||||
style="background-color:
|
kʰoən | tʰã | kʰun˨˦ | min˩, sɔi˥˧, tʰoŋ˧˩ | fɐn˧ | to˥˩ | ||||||
tar de pies | tʂan˥ | liɪʔ | tsã | tɕʰi˨˩ | kʰi˦ | kʰei˩˧ | kʰia˧ | |||||
sol | tʰaɪ˥˩ jɑŋ˧˥ | ɳiɪʔ dɤ | ɳi tɛo | ɳit˥ tʰɛo | nʲit˩ tʰɛo˩ | tʰaːi˧ jœːŋ˨˩ | lɪt˧˩ tʰau˩˦ | |||||
style="background-color:
|
ɦyɪʔ liã | y liã | ɳiot˨ kuɔŋ | nʲiet˥ kuɔŋ˦ | jyuːt˨ kʷɔːŋ˥ | ɡy˧˩ʔ niu˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
sɛ | sã | san˦˨ | san˦ | saːn˥ | la soã˥ | ||||||
style="background-color:
|
sɨ | ɕyei | sui˨˩˧ | sui˧˩ | sɵy˧˥ | tsui˥˩ | ||||||
style="background-color:
|
ɦoŋ | xɛ̃ | fuŋ˦˥ | fuŋ˩ | hʊŋ˨˩ | aŋ˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
loʔ | ləo | liuk˥ | liuk˥, tsʰiaŋ˦ | lʊk˨ | lɪ˦k | ||||||
style="background-color:
|
ɦoã | õ | oɔŋ˦˥ | ʋoŋ˩ | wɔːŋ˨˩ | ŋ˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
bɐʔ | pə | pʰak˨ | pʰak˥ | paːk˨ | pe˦ʔ | ||||||
style="background-color:
|
həʔ | xə | o˦˨ | ʋo˦ | haiːk˥ | ɔ˥ | ||||||
style="background-color:
|
ɳiɪʔ li ɕiã | pə tʰiẽ | ɳit˥ li | nʲit˩ sɨn˩ tʰeu˩ | jɐt˨ tʰɐo˧˥ | dʒɪ˧˩t ɕi˩˦ | ||||||
style="background-color:
|
ɦia tɔ | io ka tsi | ia˨˩ li | am˥˧ pu˦ tʰeu˩, am˥˧ pu˦ sɨn˩ |
jɛː˨ maːn˩˧ | am˥˩ ɕi˩˦ |
Nota sobre los tonos usaos, los tonos de nivel son:
Los tonos de contorna (con cambéu de nivel):