Llingües tupís

Llingües tupís
Distribución xeográfica	Suramérica central y oriental
Países	Arxentina  Bolivia  Brasil  Colombia  Guyana Francesa  Paraguái  Perú (enantes  Uruguái)
Falantes	~5.040.000 (2009)[1]
Filiación xenética	Yê-tupí-caribe (?)
Subdivisiones	Tupí-Guaraní Arikem Aweti Mondé Mundurukú Puruborá (estinguida) Ramárama Tuparí Yuruna
ISO 639-2	tup
Códigu Glottolog	tupi1275
Llingua tupí (violeta) y llingües tupí-guaraníes (rosa) na actualidá y árees d'estensión probables nel pasáu.
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Les llingües tupís o macro-tupí son una familia de menos de 80 llingües indíxenes d'América falaes polos pueblos tupís (considérase que 76 inda tienen dalgún falante). Ye la familia de mayor estensión xeográfica n'América del Sur, estendiéndose dispersamente tantu na Amazonia como na Cuenca de la Plata. Entiende 10 subfamilies, de les cualos les más estendíes tanto xeográfica como demográficamente son les llingües tupí-guaraníes.

Historia

Cuando los portugueses llegaron a Brasil, atoparon qu'en distintes árees a veres del mar d'aquella nueva tierra, munchos locales falaben llingües similares. Los misioneros xesuites aprovecharon estes semeyances, sistematizando estándares comunes, a la cual dempués llamaron língua geral ("llingua xeneral") que se faló na rexón hasta'l sieglu XIX. La llingua más falada y más conocida d'esti grupu foi tupí clásicu, que los sos modernes derivaciones entá se falen ente los pueblos orixinarios de la rexón del Ríu Negru, onde se conoz como Ñehengatú, o la "bona llingua". Aun así, la familia tupí contién otres llingües.

Nel territoriu español fronterizu, l'guaraní, otra llingua tupí, bien cercana al tupí clásicu, tenía una historia asemeyada, pero pudo aguantar la espansión del español meyor de lo que los tupís aguantaron la espansión del portugués. Güei el guaraní tien siete millones de falantes y ye una de les llingües oficiales de Paraguái y del Mercosur. La familia tupí tamién inclúi delles otres llingües con menos falantes. Estes comparten la morfoloxía irregular coles llingües ye y caribes, polo que Ribeiro arrexuntar na familia ye-tupí-caribe.

Clasificación

Los primeros trabayos comparativos trataron a les llingües tupí-guaraníes como miembros "puros" de la familia tupí-guaraní y les otres llingües como miembros "impuros" de la mesma (Nimuendajú 1948:214, Loukotka 1950:26). Sicasí, el trabayu comparativu d'A. Rodrigues (1953, 1986) dexó claro que les llingües non tupí-guaraníes de la familia son subfamilies independientes y que les llingües tupí-guaraníes son una caña más de la familia tupí.

Llingües de la familia

Árees d'espansión de les llingües tupís.

Les llingües tupís estremar en 10 subfamilies, 9 de les cualos recayen dafechu na cuenca del Amazones y entá la décima subfamilia, les llingües tupís-guaraníes, tien la mayor parte de los sos miembros tamién na cuenca Amazónica:

1. Subfamilia arikem: dos llingües. Una d'elles, el arikem, ta estinguida. La restante, karitiâna, ye falada por unes 320 persones nel ríu Candeias, nel estáu brasilanu de Rondônia (2005).^[2] Tenía 123 falantes en 1997.^[3]
2. Subfamilia awetí: una llingua, awetí o awetö, falada per alredor de 140 persones nel cursu altu ríu Xingú, nel estáu brasilanu de Mato Grosso (2006).^[4] Tenía 35 en 1997.^[3]
3. Subfamilia yuruna: 3 llingües.
4. Subfamilia mawé-sateré: una llingua, el mawé o sateré, falada por unes 7.130 a 9.000 persones en más de 14 aldegues ente'l baxu ríu Tapajós y el baxu ríu Madeira, nos estaos brasilanos de Pará y Amazones (2000).^[5][6] En 1991 tenía 3.000 falantes^[7] y en 1997 5.000.^[3]
5. Llingües mondé: 6 llingües.
6. Subfamilia mundurukú: 2 llingües.
7. Subfamilia puruborá: una llingua, puruborá, casi estinguida. En 2002 rexistrábense namái dos falantes nes nacientes del ríu San Miguel (tributariu del ríu Guaporé), nel estáu brasilanu de Rondônia.^[8]
8. Subfamilia ramárama: formáu orixinalmente por unes cinco llingües atestiguaes la llistes de pallabres, de les que namái sobreviviría'l karo o llabrara.
9. Subfamila tuparí: 5 llingües.
10. Subfamilia tupí-guaraní: 52 llingües en 8 subgrupos,^[9] más una non clasificada. La principal llingua ye guaraní paraguayu falada por casi 6 millones de persones.

=== Rellaciones con otres llingües Diversos fueron los intentos de rellacionar la familia tupí con otres llingües. Apocayá atopóse evidencia prometedora pa suxerir un parentescu coles llingües yê y les llingua caribes. De confirmase dafechu esta tesis, esti parentescu implicaría que les llingües ye-tupí-caribe constitúin la mayor familia en númberu de llingües de Suramérica y la qu'algamó mayor estensión xeográfica nesi subcontinente.

Descripción gramatical

Árees d'espansión de les llingües tupís.

La mayoría de llingües tupís usen prefixos pa marcar el suxetu o l'oxetu nel verbu, delles llingües marquen dambos. Delles llingües paecen tener carauterístiques ergativas. El nome nun tien marques de casu morfolóxicu, anque nos adxuntos sintácticos o oblicuos marcar por aciu postposiciones. Tampoco esiste xéneru gramatical.

=== Fonoloxía Toles llingües tupí tienen trés oculusivas sordes /p, t, k/, dos nasales /m, n/ y trés sonorantes /w-β, r, y/, anque toles llingües tienen dellos fonemes extras amás de los mentaos, que varien de grupu a grupu. El númberu total de consonantes varia ente 10 y 19 pa toles llingües. El siguiente cuadru resume los fonemes comunes a toles cañes y tamién los presentes en namái dalgunes de les cañes, escoyéndose una llingua representativa pa cada caña:

	llabial	dental/ alveolar	palatal	velar	glotal
En toes les llingües	p, w/β m	t, ɾ n	j	k	ʔ
I Karitianá		s	ʧ	ŋ	ʔ,h
II Awetí		l ʦ, z		ŋ	ʔ
III Juruna	b	d, l ʦ, z	ʃ, ʧ, ʤ		ʔ
IV Mawé		s		ŋ	ʔ, h
style="text-align:center; font-size:larger;" |b	d, l ʦ, z	ʧ, ʤ ɲ	g ŋ	ʔ
V Suruí	b	d, l	ʧ, ʤ ɲ	g ŋ	ʔ
VI Mundukurú	b	d, l	ʃ, ʧ, ʤ	ŋ	ʔ, h
VIII Káro	b		ʧ	g ŋ	ʔ, h
IX Makurap			ʧ ɲ	g ŋ
X proto-TG	pʷ, pʲ mʷ, mʲ	ʦ	ʧ	kʷ, kʲ ŋ, ŋʷ, ŋʲ	ʔ

Toles llingües tupí tienen ente 5 y 7 vocales orales distintes: el Karo tien 7 vocales, les llingües tupí-guaraníes 6 y la mayoría del restu de llingües 5. Na mayoría de llingües cada vocal oral suel tener un axugu nasal, polo que usualemente el númberu de vocales distintives ye más o menos 12. Nun suelen esistir diferencies de cantidá vocálica y usualmente nun esisten más de dos graos d'abertura en contraste (dacuando esisten 3, pero nunca cuatro).

Nun esiste una reconstrucción avanzada del proto-tupí. Anque se conoz con precisión les carauterístiques de la protollingua que dio llugar a delles cañes. Asina'l proto-tupí-guaraní foi abondo bien reconstruyíu y avanzóse enforma na reconstrucción del proto-tuparí. Sía que non, el trabayu preliminar apunta a que'l proto-tupí tendría dos graos d'abertura n'oposición, nasalidá distintiva y 5 ó 6 vocales orales. Les vocales orales zarraes seríen /i, ɨ, o/ y les vocales orales abiertes /y, a, (o)/, nun ta claro del tou si la distinción ente [o] y [o] ye fonolóxica y d'ende les duldes nel númberu de vocales orales.

Gramática

La morfoloxía nominal ye relativamente simple ensin distinciones de xéneru o númberu.

La morfoloxía verbal ye daqué más complexa ya inclúi marques de persona suxetu por aciu prefixu. El sistema de prefixos pronominales nel verbu ye razonablemente homoxéneu a lo llargo de tola familia, como amuesa'l siguiente cuadru:

	1ª pers. sg.	2ª pers. sg.	1ª pers. pl. inclusiva	1ª pers. pl. esclusiva	2ª pers. pl.
I Karitiána	i-	a-	iy-	ita-	ai-
II Awetí	a(y)-, i(t)-	y(y)-	kay-, ti-	ozo-	yʔi-
III Juruna	o-	y-	se-	ulu-	esi-
IV Mawé	o-, a-	y-	(w)a-	uru-	y(we)-
V Suruí	o-	y-	pa-	tóy-	méy-
VI Mundukurú	o-, we-	y-	wiy(y)-, a-	oʧy-	ey-, epe-
VII
VIII Káro	o-	y-	iʔ-	téʔ-	karo-
IX
X proto-TG	*a-, *wi-	*y(re)-	*yá-	*ore-	*pe(ye)-

El númberu romanu indíca la caña de la familia tupí pa la que s'atopa. La mayoría de cañes se ejemplifican con una llingua concreta, sacante la caña tupí-guaraní pa les que se reconstruyeron con bastante certidume les formes del proto-tupí-guaraní.

Comparanza léxica

Nesta seición esaminen delles formes léxiques de distintes cañes coles mires d'ilustrar la diferencia fonolóxica de les distintes cañes ente sigo:^[10]

GLOSA	I Karitiána	V Gavião	VIII Káro	IX proto- tuparí	X proto- tupí-Guaraní	PROTO- TUPÍ
'corteza, pulgu'	opa	sabee		*apeʔ	*pe	*sapeʔ
'güevu'	sipi			*upi+ʔa		*supi-
'pluma, ala'	papi			*pep+ʔo	*pepo	*pep+ʔo
'pesáu'	piti			*potsi		*potsi
'xaguar'	ombaki		ameko	ameko		*ambeko
'pioyu'	gep				*kib
'lluna'	oti	kati				*kati
'árbol'	ʔep		ʔip	*kip	*ʔib	*kib

Referencies

1. Ethnologue:Statistical summaries
2. Ethnologue report for language code: Karitiâna
3. Anatole V. Lyovin (1997). An Introduction to the Languages of the World. Oxford: Oxford University Press, páxs. 352. ISBN 0-19-508116-1.
4. Ethnologue report for language code: Awetí
5. Ethnologue report for language code: Sateré-Mawé
6. William J. Frawley (2003) [1997]. International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set. Tomu I. Nueva York: Oxford University Press, páxs. 299. ISBN 0-19-516783-X.
7. Robert Henry Robins & Eugenius Marius Uhlenbeck (1991). Endangered languages. Edimburgu: Edinburgh University Press, páxs. 60. ISBN 978-0-85496-313-3.
8. Ethnologue report for language code: Puruborá
9. Cheryl Jensen, p. 137
10. Aryon D. Rodrigues, 1999, p. 111-2

Bibliografía

• (1999). «4. Tupí languages», Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: [1], 1ª (n'inglés), Cambridge University Press, páx. 107-122. ISBN 0 521 57021 2.
• Adelaar, Wilhem (2004). The Language of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.