Pompeya

Pompeya
Alministración
País	Italia
Rexón	Campania
Ciudá metropolitana	Ciudá metropolitana de Nápoles
Comuña	Pompeya ^(es)
Tipu d'entidá	xacimientu arqueolóxicu
Nome oficial	Pompeii (la)
Nome llocal	Pompeii (la)
Xeografía
Coordenaes	40°45′02″N 14°29′23″E / 40.75056°N 14.48972°E / 40.75056; 14.48972
Pompeya Pompeya (Italia)
Superficie	0.9805 km²
Demografía
Población	0 hab.
Porcentaxe	? % de Pompeya ^(es)
Densidá	0 hab/km²
Más información
Fundación	sieglu VI edC
Estaya horaria	UTC+01:00 (horariu estándar) UTC+02:00 (horariu de branu)
pompeiisites.org

Pompeya (en llatín: Pompeii) foi una ciudá de l'Antigua Roma allugada xunto con Herculano y otros llugares más pequeños na rexón de Campania, cerca de la moderna ciudá de Nápoles y asitiaos alredor de la badea del mesmu nome na Ciudá metropolitana de Nápoles.

Foi soterrada pola violenta erupción del Vesubiu el 24 d'agostu del añu 79 d. C. y los sos habitantes finaron debíu al fluxu piroclástico. Nes sos proximidaes llevanta la moderna y actual ciudá de Pompeya.

Toponimia

L'orixe del topónimu de Pompeya ye inciertu. Como posible etimoloxía tópase la que cunta Solino,^[1] recoyida en Baltasar Manteli:^[2]

...añade que Hércules al partir victoriosu d'España, entró na Provincia de Campania, llevando como en pómpara los gües que robara y que por razón d'esta pómpara dio'l nome de Pompeya a la ciudá qu'edificó...

Otra teoría, tamién clásica, fai derivar el nome del oscu pumpe (cinco), deduciendo que la ciudá formárase a partir de cinco aldees.^[3] El xeógrafu Estrabón, pela so parte, propunxo que derivaría del griegu εκπεμπέιν (expedir), yá que Pompeya taba asitiada cerca d'un ríu que sirvía pa «recibir les mercancíes y expedir».^[3]

Historia

Últimos díes de Pompeya, obra realizada por Karl Briulov ente 1830 y 1833. Oleu sobre tela de 456.5 x 651 cm. exhibíu nel Muséu Estatal Rusu de San Petersburgu, Rusia.

Les tablillas de madera o cera amosaes equí yeren d'usu común como equivalente baratu y desechable del papiru.

Los oríxenes del poblamientu de Pompeya son aldericaos. Los restos más antiguos topaos na ciudá son del sieglu IX e.C., anque éstos son de tal naturaleza que nun demuestra que yá esistiera un asentamientu ellí. Como quiera que fora, la mayoría de los espertos ta d'alcuerdu en que la ciudá debía d'esistir yá nel sieglu VII e. C. y tar ocupada polos oscos (unu de los pueblos de la Italia central), según lléese na Xeografía d'Estrabón (sieglu I e.C.).^[3]

Dende'l sieglu VIII e.C. esistieren colonies griegues na rexón, destacando la importante ciudá de Cumas, al otru llau del golfu de Nápoles. Los etruscos establecer na rexón alredor del sieglu VII e.C. y mientres más de 150 años anduvieron a la tema colos griegos pol control de la zona. Desconozse, sicasí, la influencia real d'estos pueblos nel orixe y desenvolvimientu posterior de la ciudá, una y bones los datos arqueolóxicos nun son concluyentes.^[3] Sábese, eso sí, qu'a finales del sieglu V e.C. los samnitas (otru pueblu de llingua osca) invadieron y conquistaron tola Campania. Nesti momentu históricu hai un amenorgamientu drásticu de la cantidá de materiales topaos na ciudá, lo qu'induz a dellos arqueólogos a pensar que la ciudá pudo ser abandonada temporalmente. Si tuvo abandonada, dir de volao, porque mientres el sieglu IV e.C. la ciudá, incluyida na «Confederación Samnita», yá taba tomando la so forma actual y, ello ye que sirvía de puertu a les poblaciones asitiaes ríu arriba.^[3]

Los nuevos gobernantes impunxeron la so arquiteutura y ampliaron la ciudá. Créese que mientres la dominación samnita, los romanos conquistaron la ciudá mientres un curtiu periodu, pero eses teoríes nunca pudieron ser verificaes. Sía como fora, sábese que mientres la dómina samnita la ciudá yera gobernada por un maxistráu (posiblemente tamién con poderes d'alministrador de xusticia) que recibía'l nome de Medix Tuticus (n'oscu meddís túvtiks).^[4]

Pompeya participó na guerra que les ciudaes de la Campania empecipiaron contra Roma, pero nel añu 89 e. C. foi asediada por Lucio Cornelio Sila. Anque les tropes de la Lliga Social, comandadas por Lucio Clemento ayudaron na resistencia a los romanos, nel añu 80 e. C. Pompeya viose obligada a aceptar la rindición tres la conquista de Nola. Dempués d'esti episodiu convertir nuna colonia col nome de Colonia Cornelio Veneria Pompeianorum'. Los habitantes recibieron pocu dempués la ciudadanía romana, pero quitóse-yos d'una parte del so territoriu, onde Sila estableció una colonia militar.^[5]

La ciudá tresformar nun importante puntu de camín de mercancíes, que llegaben per vía marítima y que yeren unviaes escontra Roma o escontra'l sur d'Italia siguiendo la cercana Vía Apia.

Prueba de la terrible actividá sísmica na zona de Pompeya ye que, nes cercaníes de l'actual Puerta Marina, topáronse restos d'un cai, magar daqué más embaxo en direición al mar atopáronse más edificaciones romanes. Con éses la llinia de mariña tuvo que camudar considerablemente nos últimos sieglos de la ciudá, anque nun se sabe esautamente ónde taría'l puertu nos sos últimos años d'historia.^[6]

L'añu 59 d.C. produciéronse serios disturbios nel anfiteatru de la ciudá ente los pompeyanos y unos visitantes de Nuceria, que tuvieron como resultancia diversos muertos y mancaos. L'enfrentamientu foi de tal magnitú que llegó a oyíos del emperador Nerón, que prohibió les exhibiciones de gladiadores na ciudá mientres 10 años ^[5] y exilió a los promotores del espectáculu ente los que s'atopaba Livineyo Régulo.^[7]

Alredor del añu 62 un fuerte terremotu estropió seriamente Pompeya y otres ciudaes cercanes. Según Tácito, «foi en gran parte destruyida por un terremotu».^[6] Mientres el periodu que va ente esi añu y la fecha en que erupcionó el Vesubiu la ciudá foi reconstruyida, anque la ciudá tardó en recuperase y, ello ye que nel momentu de la catástrofe dellos edificios inda se taben restaurando. Sía que non, hai tamién muestres d'edificios rápido reconstruyíos y redecorados, polo que los desperfectos de dalgunos podríen bien debese a los temblones de tierra que precedieron a la erupción y non al terremotu del añu 62.^[6] Dellos edificios caltienen plaques n'honor a los ricos ciudadanos qu'ufiertaron el so propiu dineru pa reparalos.

La fecha tradicional pa la erupción qu'apaez nel rellatu de Plinio el Mozu ye'l 24 d'agostu de 79. Sicasí, esta fecha puede debese a un error de trescripción mientres la Edá Media, como s'estrayi d'otres versiones de les cartes, y qu'en realidá se trataría del 23 de payares.^[8] Poro, dellos espertos cunten qu'en realidá tuvo llugar na seronda o iviernu, dada la gran cantidá de frutos serondiegos topaos ente les ruines y l'afayu d'una moneda ente les que portaba una dama na so bolsa, que la so fecha d'acuñamientu más tempranu nun tuvo de ser anterior a setiembre de 79.^[6] Ello ye que delles escavaciones suxeren que yá acabara la vendimia, que realizábase n'ochobre.^[9] Dellos cuerpos tamién amuesen túniques y mantos gruesos, propios d'un mes más fríu que'l supuestu agostu.

Política Les

primeres noticies confirmaes sobre la vida pública de Pompeya daten del sieglu II e. C., cuando l'aumentu de la documentación escrita caltenida dexa saber que la ciudá taba gobernada por un maxistráu escoyíu añalmente y un conseyu compuestu por exmagistrados. Esta forma de gobiernu camudó arriendes de la participación de la ciudá, ente'l 91 y el 89 e. C., na llamada guerra social, realizada contra los romanos polos sos socii (los aliaos) con tal de llograr la ciudadanía romana.

Cai pavimentada.

Xardín de los fuxitivos.

Foru de Pompeya.

Los bien calteníos frescos de Pompeya son una muestra escelente de la cultura de la ciudá.

Tres la conquista de la ciudá per parte de les tropes romanes, paez que Pompeya convertir en municipium. Na práutica esto significaba que los habitantes de la ciudá, como los de tolos conceyos, asumieron la ciudadanía romana no tocante a les sos obligaciones ciudadanes (fiscales, militares, etc.) pero non tocantes a los derechos de los ciudadanos.

N'esencia, los habitantes del conceyu perdieron la so llibertá política. Lo que Roma dio-yos foi una autonomía alministrativa local, nesti casu al cargu de un conseyu de cuatro maxistraos (quattuoviri), al llau del qu'había un cuestor (quaestor). Igual qu'a tolos conceyos, a Pompeya dióse-y la oportunidá d'exercer la so propia xurisdicción.

Nel 80 e.C. produzse un cambéu importante cuando Lucio Cornelio Sila funda en Pompeya la Colonia Cornelia Veneria Pompeiorum, que traxo una importante perda del equilibriu local, que, sicasí, solucionar en dos o tres décades.

La cámara municipal de los quattuoviri sustituyir por otra de solu dos duoviri que convocaben y presidíen les asamblees (qu'escoyíen los maxistraos) y el conseyu ciudadanu (ordo decurionum), compuestu per cien de los maxistraos anteriores. El duumvir más importante, llamáu duumnvir iuri dicundo, yera'l responsable de l'alministración de xusticia. L'otru, llamáu duumvir viis aedibus sacris publicis procurandis, curiaba de les cais, los edificios públicos y relixosos, los mercaos y l'orde públicu.

Historia de los trabayos arqueolóxicos

Grueses capes de ceniza cubrieron les dos ciudaes asitiaes na base del monte, y los sos nomes y llocalizaciones exactes acabaron escaecíos colos sieglos. Herculano foi redescubierta en 1738, y Pompeya en 1748.

Intervieno como patronu y visitante frecuente de los trabayos, el rei Carlos VII de Nápoles, muncho más conocíu como Carlos III d'España ente 1759 y 1788.

Foi inxenieru direutor de los primeros trabayos sobre Pompeya y Herculano l'aragonés Roque Joaquín de Alcubierre, mientres una trentena d'años buscador d'escultures y oxetos artísticos pa les coleiciones reales, güei calteníes nos grandes museos de Madrid, Roma y Nápoles.

De magar, dambes villes fueron escavaes con criterios cada vez más científicos y non yá como meres arques d'ayalgues, revelando numberosos edificios intactos, según pintures murales. Realmente, el descubrimientu tuvo llugar nel añu 1550, cuando l'arquiteutu Fontana taba escavando un nuevu cursu pal ríu Sarno. Pero hubo qu'esperar 150 años primero que s'empecipiara una primer campaña pa desenterrar les ciudaes. Hasta esa fecha, asumíase que Pompeya y Herculano perdiérense pa siempres.

Sostúvose la teoría (ensin demostrar) de que Fontana primeramente atopó dalgunos de los famosos frescos eróticos y, escupuliciáu por cuenta de la estricta moral reinante na so dómina, soterrar de nuevu nun intentu de censura arqueolóxica. Escavadores posteriores afiguraron nos sos informes que los llugares nos que taben trabayando fueren desenterraos y soterraos de nuevu con anterioridá.

El foru, los baños, munches cases y delles villes permanecieron nun sorprendente bon estáu de caltenimientu. A poca distancia de la ciudá afayó un albergue de 1000 m² qu'anguaño se conoz como "Gran Hotel Murecino".

Les ruines fueron oxetu de delles campañes de bombardéu per parte de los Aliaos en 1943, que destruyeron bona parte del Teatru Grande y del Foru, según delles cases, que fueron convenientemente restauraes una vegada rematada la Segunda Guerra Mundial.^[10]

Daños sísmicos y volcánicos

Una importante área de les investigaciones centrar nes estructures que taben siendo restauraes mientres la erupción (presumiblemente estropiaes nel terremotu del añu 62). Dalgunes de les pintures antigües estropiaes pudieron ser cubiertes con nuevos frescos, y utilícense modernos preseos p'analizar les pintures ocultes. La razón más probable pola cual eses estructures inda taben siendo reparaes 17 años dempués del terremotu yera la creciente frecuencia de pequeños temblones que precedieron a la erupción, como puede estrayese de les pallabres de Plinio el Mozu, únicu testigu que les sos noticies llegar: «Mientres munchos díes antes hubo temblones de tierra».^[6]

Anque la ciudá de Pompeya caltúvose nun estáu envidiable so la capa de cenices, hai que tener en cuenta que mientres la erupción los edificios vivieron un fenómenu bien paecíu a un bombardéu, motivu pol cual la mayoría de los teyaos viniéronse embaxo y munches edificaciones grandes topáronse gravemente arruinaes.^[11]

Mientres les escavaciones, dacuando yeren topaos buecos na ceniza que contuvieren restos humanos. En 1860, l'arqueólogu italianu Giuseppe Fiorelli suxirió rellenar estos buecos con yelsu, llogrando asina moldes qu'amosaben con gran precisión l'últimu momentu de la vida de los ciudadanos que nun pudieron escapar a la erupción. En dalgunos d'ellos la espresión de terror ye claramente visible. Otros enfoten en tapar la so boca o la de los sos seres queríos con pañuelos o vistíos tratando de nun esneldar los gases tóxicos, y dalgún enferrona con fuercia a les sos xoyes y aforros. Tampoco falta quien prefirió aforrase'l tormentu quitar la vida, calteniéndose'l so cuerpu xunto a pequeñes botelles que conteníen venenu. Los perros guardianes siguen encadenaos a les parés de les cases de los sos amos, al igual que los gladiadores del anfiteatru (nesti últimu casu, acompañaos d'una misteriosa muyer cargada con toles sos xoyes de gala).

El númberu actual de víctimes detectaes ye d'unes 2000, y ye d'esperar qu'apaezan munches más nes partes de la ciudá qu'inda nun fueron escavaes.^{[ensin referencies]}

Pompeya na actualidá

Árees arqueolóxiques de Pompeya, Herculano y Torre Annunziata

Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
Anfiteatru de Pompeya.
Llugar	Italia
Criterios	Cultural: iii, iv, v
Referencia	829
Inscripción	1997 (XXI Sesión)
Área	Europa y América del Norte

Pompeya convirtióse nun destín turísticu popular d'Italia. Anguaño ye parte del Parque nacional del Vesubiu, más ampliu, y foi declarada Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco nel añu 1997. Les zones arqueolóxiques de Pompeya, Herculano y Torre Annunziata» rexistrar col códigu conxuntu de 829 y les siguientes llocalizaciones, toes elles na Ciudá metropolitana de Nápoles, rexón de Campania:^[12]

Códigu	Nome	Llocalidá	Coordenaes
829-001	Pompeya		40°45′04″N 14°29′10″E / 40.75111°N 14.48611°E / 40.75111; 14.48611
829-002	Villa de los Misterios (Villa dei Misteri)	Pompeya	40°45′14.5″N 14°28′40.7″E / 40.754028°N 14.477972°E / 40.754028; 14.477972
829-003	Herculano		40°48′20″N 14°20′52″E / 40.80556°N 14.34778°E / 40.80556; 14.34778
829-004	Villa de los Papiros (Villa dei Papiri)	Herculano	40°48′32″N 14°20′37″E / 40.80889°N 14.34361°E / 40.80889; 14.34361
829-005	Teatru de Herculano		40°48′30.0″N 14°20′51.4″E / 40.808333°N 14.347611°E / 40.808333; 14.347611
829-006	Villa Popea	Torre Annunziata	40°45′25.4″N 14°27′09.2″E / 40.757056°N 14.452556°E / 40.757056; 14.452556
819-007	Villa B	Torre Annunziata	40°45′22.6″N 14°27′22.6″E / 40.756278°N 14.456278°E / 40.756278; 14.456278

Pa combatir los problemes rellacionaos col turismu, el cuerpu rector de Pompeya, la Soprintendenza Archaeological di Pompei empezó a emitir nueves entraes pa dexar a los turistes visitar tamién ciudaes como Herculano y Estabia según la Villa Popea, cola cuenta d'animar a los visitantes a ver estos llugares y amenorgar la presión sobre Pompeya. Les ruines de Pompeya recibieron 2.571.725 visitantes en 2007.^[13]

Pompeya ye tamién una fuercia directriz detrás de la economía de la vecina ciudá de Pompeya. Munchos residentes tienen emplegos nel negociu del turismu y la hostelería, sirviendo como conductores d'autobús o taxi o camareros. Les ruines pueden algamar a cencielles caminando dende la ciudá moderna al traviés de delles entraes, hai aparcamientos pa coches y les entraes son tamién accesibles pa los turistes al traviés d'una llinia ferrial dende la ciudá moderna, o nuna llinia de tren privada, la Circumvesuviana, que va direutamente al llugar antiguu.

Les escavaciones nel llugar cesaron, polo xeneral, por cuenta de una moratoria impuesta pol superintendente del llugar, profesor Pietro Giovanni Guzzo. Amás, el llugar ta menos accesible a los turistes, con menos d'un terciu de los edificios abiertos na década de 1960 disponibles anguaño pa la visita pública. Esto debe a los incesantes trabayos de caltenimientu pa evitar el deterioru de la parte yá descubierta. Amás de derrumbes y usos desaparentes, cada añu, siquier 150 m² de frescos y trabayos de llucíu perder por falta de caltenimientu.^[14]

Un testimoniu únicu

La ciudá ufierta un cuadru de la vida romana mientres el sieglu I. El momentu inmortalizado pola erupción evidencia lliteralmente hasta'l mínimu detalle de la vida cotidiana. Por casu, nel suelu d'una de les cases (la de Sirico), una famosa inscripción Salve, lucrum ("Bienveníu, dineru"), quiciabes con intención humorística, amuésanos una sociedá comercial perteneciente a dos socios, Sirico y Numiano, anque esti postreru bien podría ser un llamatu, yá que nummus significa «moneda». N'otres cases abonden los detalles sobre diversos oficios, como los trabayadores de la llavandería (fullones). Asina mesmu, les pintaes grabaes nes parés son muestres del llatín coloquial emplegáu na cai. Sicasí, nun hai que pensar que la ciudá que s'escava na actualidá quedó conxelada nel momentu de la erupción.^[11] La población de Pompeya nel añu 79 d.C. calcúlase asitiar ente les 10.500 a les 15.000 persones, ente qu'hasta agora solamente atopáronse unos 2.000 cadabres.^[5] Amás, munchos de los edificios d'esta ciudá romana tán destruyíos pero extrañamente vacíos, lo que fai pensar que gran parte de la población fuxiría yá mientres los terremotos y esplosiones que precedieron a la gran erupción (recordando, quiciabes, el gran terremotu del añu 62), y por tanto, ye de presumir que se llevaríen con ellos una parte de los sos oxetos de valor.^[6] Esplíquense asina, amás, l'allugamientu de dalgunos de los ayalgues que se toparon na ciudá, una y bones dalgunos los ciudadanos que fuxeron, esconder pa recuperalos cuando los problemes pasaren. A lo último, esisten delles pruebes de que la ciudá foi escalada (yá fora polos sos antiguos habitantes o por otres persones) mientres los meses ya inclusive los años siguientes, con cuenta de recuperar les sos pertenencies o llevase los materiales pervalibles, pa lo cual escavaron túneles ente les cenices endurecíes.^[6]

Nel añu de la erupción calcúlase que la población de Pompeya yera d'unes 15.000 persones a lo más. La ciudá taba asitiada nuna zona onde abondaben les villes vacacionales, y cuntaba con numberosos servicios: el macellum (gran mercáu d'alimentos), el pistrinum (molín), los thermopolia (una especie de tabierna que sirvía bébores fríes y calientes), les cauponae (pequeños restoranes), y un anfiteatru. La Campania yera una fértil rexón agrícola dende antiguu. Nel pequeñu pero activu puertu de la ciudá, los escedentes agrícoles yeren cargaos y unviaos a Roma y otres grandes ciudaes, y los sos vinos yeren especialmente apreciaos.

Nel añu 2002, un importante descubrimientu na desaguada del ríu Sarno reveló que nel puertu tamién había viviendes, munches d'elles palafitos con un sistema de canales, que suxeren una cierta semeyanza con Venecia.

Urbanismu

Les fases de desenvolvimientu de la ciudá      Fundación osca      1ª espansión      2ª espansión      3ª espansión

Pompeya ye la única ciudá antigua que la so estructura topográfica conocer de forma precisa, ensin cambeos posteriores. Nun taba distribuyida nun planu regular como solía asoceder coles ciudaes romanes, por cuenta de les irregularidaes del terrén. Pero les sos cais yeren rectes y formaben una rejilla al más puru estilu romanu, col so cardu y dos decumanos. El sector suroeste, sicasí, presenta un trazáu bien irregular, y ye'l nucleu orixinal del asentamientu oscu, al que se-y fueron añadiendo les diverses ampliaciones con un trazáu muncho más regular.^[3] El trazáu de la muralla yá taba definíu nel sieglu VI e.C. y probablemente tamién el de les principales cais, anque inclusive nel añu 79 permanecíen na ciudá, especialmente nel sector oriental, numberosos escampleros y cultivos, qu'amuesen que l'espaciu intramuros nunca tuvo bien densamente pobláu.^[3]

Los nomes actuales de les cais, puertes y edificios de la ciudá daten na so mayoría del sieglu XVIII o XIX, una y bones munchos nun teníen nome concretu mientres la dómina romana, y n'otros casos nun se caltuvo. Sábese tan solo que l'actual Vía de la Bayura tuvo de llamase Via Pompeiana y cruciaba la Via Jovia (de Xúpiter) y la Via Dequviaris, que nun s'identificaron. Tocantes a les puertes, l'actual Puerta de Herculano llevaba'l nome de Porta Salis o Saliniensis y la Puerta Marina llamábase probablemente Porta Forensis.^[10]

Anguaño p'alcontrar los edificios nel planu usa'l sistema escurríu por Giuseppe Fiorelli, qu'estremó la ciudá en 9 rexones, caúna d'elles con un númberu identificativo pa cada mazana y, dientro de cada mazana, pa cada puerta.^[10]

Restos arqueolóxicos

Foru

Artículu principal: Foru de Pompeya

El foru, como en toa ciudá romana, yera'l centru cívicu y el corazón de la vida comercial de Pompeya. Yera un ampliu espaciu abiertu con forma rectangular arrodiáu en trés de los sos llaos por una columnata y nel otru pol Templu de Xúpiter, con dellos edificios públicos importantes en redol a él.

Constaba d'una área llibre de 145 m de llargor por 38 m d'anchor, taba pavimentada en piedra. Nella irguíen estatues conmemorativas del emperador, de miembros de la so familia o de ciudadanos locales de dalguna importancia.

Yera típicu ver nel foru meses o banquetes onde los vendedores esponíen los sos productos al públicu; asítiase nos cantos de la zona llibre, xunto a les columnates y cuando llovía treslladar a los corredores, unos pasiellos que taben techados onde la xente pasiaba y solía axustar.

Al foru aportar por aciu una gran puerta de bronce, dientro del foru nun se dexaba la circulación de carruaxes.

Nel foru había tablillas espuestes al públicu onde s'escribíen noticies importantes de la dómina, como la resultancia de les últimes eleiciones o la fecha de dalgún espectáculu, ya inclusive había xente qu'aprovechaba pa esponer les sos quexes o pa faer publicidá del so establecimientu. Un exemplu atopáu d'ellos sería: "Macerior ruega al conceyal que prohiba a la xente faer ruiu na cai y fadie a les persones decentes que tán dormiendo".

Templu de Xúpiter

Templu de Xúpiter.

Artículu principal: Templu de Xúpiter (Pompeya)

El templu de Xúpiter cierra la plaza del Foru nel llau norte. Magar nel so orixe foi solo dedicáu a Xúpiter, dempués del añu 80 e. C. fueron tamién veneraes nél les dioses Juno y Minerva, formando asina la llamada tríada capitolina que yera la proteutora de Roma y l'imperiu. El templu foi construyíu nel sieglu II e. C., foi gravemente estropiáu pol terremotu del añu 62 d. C. y taba siendo restauráu al momentu de la erupción del Vesubiu.

Macellum

Macellum.

El Macellum yera'l gran mercáu d'alimentos, dotáu con una fonte d'agua nel centru onde se llavaben los pexes. Foi construyíu yá na dómina del Imperiu.

Edificiu de Eumaquía

Edificiu de Eumaquía.

Esti edificiu allugaba al gremiu de tintoreros y llavanderos, toma'l so nome de la sacerdotesa Eumaquía que patrocinó la so construcción y foi dedicáu a la Concordia y a la Piedá Augusta, según a Livia, esposa del emperador Augustu, tal como reza una inscripción nel arquitrabe del pórticu.

Lamentablemente, esta construcción sufrió grandes daños mientres el terremotu del añu 62, y los trabayos de restauración nun taben bien avanzaos cuando asocedió la erupción del Vesubiu.

Nel patiu foi topada la estatua de Eumaquía que güei s'atopa nel Muséu Arqueolóxicu Nacional de Nápoles.

Basílica [[Ficheru

Pompeii

- Basilica (court).jpg|thumb|240px|La Basílica.]]

Artículu principal: Basílica de Pompeya

La basílica de Pompeya yera la sede de l'alministración de xusticia y, xunto col Foru, constituyía l'edificiu más importante de la ciudá. Tenía cinco puertes qu'abríen escontra'l Foru, que daben pasu a tres naves internes. La dómina de la fundación calcular escontra'l 120 e. C.

Templu de Apolo

Templu de Apolo.

Artículu principal: Templu de Apolo (Pompeya)

Frente a la basílica atópase'l templu d'Apolo, dientro d'una amplia zona delimitada por un cuadripórtico con 48 columnes. La cella ta asitiada nun podium típicamente itálicu arrodiáu per una columnata corintia con seis columnes na so parte frontal. A los pies de la escalinata atopa una ara fabricada en travertino, que la so inscripción remontar a la dómina de Sila, cuando Pompeya pasó direutamente al dominiu de Roma. A la izquierda, según mírase la cella, tópase una columna xónica en mármol gris y percima d'esta aprecia un reló de sol.

El cultu al dios Apolo, importáu de Grecia, taba bien espublizáu na rexón de Campania. En Pompeya, como lo demostraron les investigaciones realizaes nel área d'esti templu, remontar al sieglu VI e. C.,^[3] magar el so aspeutu actual deber a una remodelación del sieglu II e. C. y una restauración posterior al terremotu del 62 d. C., que al momentu de la erupción entá nun se terminara.

Supónse qu'amás de Apolo (de quien s'atopó una estatua nel actu de refundiar una flecha), otres divinidaes yeren veneraes nesta cortil: Diana cazadora y Mercuriu.

Templu de los Llares

Al llau del macellum atopábase una amplia construcción de la mesma dómina, identificada como'l templu de los Llares Públicos, esto ye, de les divinidaes tutelares de la ciudá, a les cualos fuera dedicáu dempués del terremotu qu'apavorara a los pompeyanos.

Templu de Vespasiano

Templu de Vespasiano.

Darréu dempués del templu de los Llares atopaba'l templu de Vespasiano, con un altar de mármol esculpíu que representa la escena d'un sacrificiu.

Otros templos y llugares de cultu

Los edificios relixosos
     Templu de Venus      Templu de Apolo      Templu de Xúpiter      Macellum      Templu de los Llares      Templu de Vespasiano      Edificiu de Eumaquia      Foru Triangular      Templu de Isis      Templu de Xúpiter Meliquios      Ensin información

Foru triangular

Artículu principal: Foru triangular

Trátase d'una antigua área sagrada de forma triangular, asitiada nuna pequeña llomba dende la que s'aprecia una vista panorámica de la mariña. Aportar a la plaza pol vértiz norte del triángulu por aciu un elegante pórticu precedíu por seis columnes xóniques.

Na parte anterior del pórticu atopa la base sobre la que s'asitiaba una estatua honoraria de M. Claudio Marcelo, nietu d'Augustu. L'edificiu que determinó la creación d'esta área sagrada ye un templu bien antiguu, del sieglu VI e. C. Orixinalmente dedicáu a Hércules, consideráu polos habitantes de Pompeya como'l fundador de la so ciudá, tamién se dedicó más tarde al cultu de Minerva.

Templu de Isis

Artículu principal: Templu de Isis (Pompeya)

Templu de Isis.

Llevantáu a finales del sieglu II a.c. y destruyíu casi por completu pol terremotu del añu 62 d.c., foi rápido reconstruyíu. Integráu na parte central d'un cuadripórtico con columnes estucadas y decoraes con pintures, el templu álzase sobre un altu podium según l'esquema del templu itálicu con una escalinata llateral. Al llau de la cella esisten dos hornacina destinaes a dos estatues d'Anubis y Harpócrates, el fíu d'Isis, respeutivamente.

Na parte trasera del templu llevántense pequeños edificios ente los que figura la sala destinada a les xuntes isíacas o Ecclesasterion; xunto al ara atópase'l Purgatorium con un buecu soterrañu que caltenía agua del Nilu utilizada nes ceremonies de purificación.

Templu de Venus

El templu de Venus atopar al suroeste del foru y esfrutaba de vistes al mar. Nel momentu de la erupción l'edificiu taba n'obres, anque paez que la nueva construcción diba superar considerablemente en tamañu a la previa.^[10]

Termes

Termes estabianas

Apodypterium - Termes estabianas.

Les termes Estabianas atopar nel encruz de la Vía Estabiana (Via Stabiana) y la de la Bayura (Via dell'Abbondanza) y son les más antigües de la ciudá, del sieglu IV e. C. Les termes amuesen signos de socesives restauraciones, la postrera d'elles tuvo llugar depués del terremotu del añu 62. Taba compuesta por una seición masculina y otra femenina. Tenía un sofisticáu sistema de calefacción: l'aire caliente circulaba sol pisu y ente les parés.

Tanto la seición masculina como la femenina taba compuesta por una sala de vistir (apodyterium), una sala con piscina d'agua frío (frigidarium), d'una sala templada (tepidarium) y de una sala bien calefaccionada (calidarium), dotada d'una bañera p'agua caliente y de una fonte p'abluciones con agua tibio. Amás había otros ambientes, dellos anexos al ximnasiu y una gran piscina pa nadar al campu.

Na palestra de les termes esistía un reló de sol que tenía más de 200 años nel momentu de la erupción, y caltenía una inscripción n'oscu que recordaba que lo pagara'l conceyu col dineru llográu de les multes.^[15]

Termes del foru Les

termes del foru, magar nun son les más grandes de la ciudá, son d'enforma interés por cuenta de la elegante decoración y l'escelente estáu de caltenimientu del calidarium y del tepidarium de la seición masculina.

Dos corredores dexen, nel casu de les termes pa homes, el pasu al apodypterium d'onde se pasa al frigidarium, en que'l so centru atopar una bañera circular pa los baños fríos; y al tepidarium, decorada con finu estuco de la metá del sieglu I e. C. Ellí caltiénse un gran braseru que sirvía pa calecer l'ambiente, donáu por Marcu Nigidio Vacula (Marcus Nigidius Vaccula). Del tepidarium apuértase direutamente al ambiente pa baños templaos, el calidarium calefaccionado con aire caliente que pasaba pel interior de les parés dobles.

Esta habitación ta dotada de dos bañeres: el alveus, de forma rectangular, pa los baños calientes, y el labrum, con agua frío.

Termes centrales

Les termes centrales fueron ampliaes depués del terremotu del añu 62 y pal 79 entá nun taben dafechu terminaes. Yeren esclusives pa homes, escarecíen de frigidarium, pero teníen un serviciu del qu'escarecíen les otres termes: el laconicum, un ambiente pa baños de vapor con aire caliente y secu. Esti complexu, pola lluminosidá y amplitú de los ambientes, el so gran ximnasiu y l'escelente calidá del material de construcción, nun tenía nada qu'envidiar a les termes de les grandes ciudaes, incluyida Roma.

Termes suburbanas

Pompeya - Termes suburbanas.

Atópense asitiaes xustu extramuros de la ciudá, cerca de la Puerta Marina. Construyíes a empiezos del sieglu I d. C., taben en procesu de restauración nel momentu de la erupción. Fueron escavaes nos años ochenta, y yeren una empresa comercial privada, asitiada nos baxos d'un edificiu que tenía nel pisu cimeru viviendes y locales d'otru tipu.^[16]

Les sos dimensiones yeren bien inferiores a les de los establecimientos balnearios públicos del centru de la ciudá y nun hai menor niciu de que tuvieren una seición destinada a les muyeres; el so principal curiosu sía que non, debía de morar nes maraviyoses vistes que tenía al mar, de les cualos podíen esfrutar los veceros dende un espaciosu solárium.^[16]

Termes Suburbanas - Apodyterium.

Lo que les fixo famoses son los ocho escenes d'actividaes sexuales de la parte cimera de la paré del vestuariu (apodyterium), de les cualos caltuviéronse namái les pintures d'una de les parés, pero orixinalmente debíen de decorar otros dos, presentando seique venticuatro variedaes distintes de postures pa prauticar el sexu. Debaxo de les escenes atopamos otres pintures que representen unes caxes o cestes de madera, toes elles debidamente numberaes (inda pueden lleese los númberos I-XVI).^[16]

Estos vestuarios nun disponíen de nichos empotraos pa guardar la ropa, sinón qu'entá son visibles les buelgues d'un estante que percorría tola habitación per debaxo de les pintures, y nel cual habría unes caxes o cestes individuales.^[16]

Instalaciones deportives y d'ociu

Palestra Samnita

La palestra Samnita atópase detrás del Teatru Grande. Ta arrodiada d'un pórticu dóricu, nel que s'atopó una copia del Doríforo de Policleto en bon estáu de caltenimientu.

Palestra Grande La palestra

Grande ye un estensu edificiu rectangular, de 141 x 107 m, asitiáu al llau del anfiteatru. Taba dedicáu a les actividaes ximnástiques y construyóse en dómina imperial.

Nel centru hai una piscina (natatio) de 34,55 x 22,25 m, col fondu en pendiente (dende un metro a 2,60) con cuenta d'ufiertar a los nadadores la posibilidá d'esfrutar de diverses fondures d'agua.

Edificios pa espectáculos

Teatru Grande

Artículu principal: Teatru grande (Pompeya)

Teatru grande.

Axacente al Foru triangular atópase'l teatru grande, de la primer metá del sieglu II e. C., construyíu a la manera del mundu griegu helenísticu, aprovechando la rimada natural d'una llomba y restauráu y ampliáu notablemente na dómina romana. L'espaciu reserváu a los espectadores taba estremáu en trés órdenes de graes de mármol. L'escenariu tenía los trés puertes clásiques.

El teatru tenía un gran pórticu cuadrangular abondo bien calteníu, onde los espectadores podíen entretenese antes del espectáculu y mientres los intervalos. Depués del terremotu del añu 62, esti pórticu foi tresformáu en cuartel de gladiadores.

Teatru Pequeñu

Artículu principal: Teatru pequeñu (Pompeya)

El teatru Pequeñu o odeón foi construyíu a principios del periodu romanu (80 e. C.) xunto al Teatru grande. Tenía un teyáu estable, fundamental pa l'acústica de la construcción; la presencia d'esti elementu, xunto colos demás calteres constructivos, llevó a la identificación del edificiu como un odeón, destináu a representaciones musicales y mímiques y recitáu de poesía.

Anfiteatru

Artículu principal: Anfiteatru romanu de Pompeya

A la fin de la Vía de la Bayura (Via dell'Abbondanza), una cai tresversal lleva a la plaza ante la que se llevanta la mole del anfiteatru, edificáu alredor del añu 80 e. C. por Gayo Quintu Valgo y Marcu Porcio, duunviros quinquenales. Constitúi l'exemplu más antiguu conocíu hasta agora d'anfiteatru de piedra;^[17] en Roma, por casu, el primer anfiteatru foi'l de Estatilio Tauro, de 29 e. C. L'anfiteatru de Pompeya, a diferencia de les construcciones similares de dómina imperial, nun tenía galeríes baxu del cueso, que ta muncho más baxu que'l nivel de la plaza. La cávea estremar en trés series de graderías, la postrera de les cualos acutábase a les muyeres. Na parte cimera del anfiteatru entá son visibles los furacos destinaos a agospiar les suxeciones del velario, el toldu xigante que s'estendía pa protexer a los espectadores del sol y l'agua. L'anfiteatru foi escenariu d'un conciertu del grupu de rock Pink Floyd en 1971.^[18]

Edificios económicos

Forfuéganu [[Ficheru

Sexual

scene on pompeian mural 1.jpg|thumb|240px|Frescu eróticu.]] De lente qu'en llatín significa lloba que ye como se conocía a les prostitutes, el Forfuéganu yera'l más importante de los numberosos chamizos que s'atoparon en Pompeya, y l'únicu construyíu con esta precisa finalidá.

Les prostitutes yeren esclaves grieges o orientales, el so preciu diba de dos a ocho rustas (el vasu de vinu costaba unu), pero la recaldación yera del patrón o del dueñu del chamizu.

El forfuéganu yera un pequeñu edificiu asitiáu nel encruz de dos calles secundaries, taba constituyíu por una planta a nivel del suelu y un primer pisu. La planta baxa taba destinada al accesu d'esclavos o de les clases más probes; tenía un corredor y cinco habitaciones con cama, les parés taben cubiertes de pintures qu'espresaben distintes posiciones erótiques.

Al pisu cimeru aportar por una entrada independiente que daba a una escalera y depués a un balcón. A esi balcón daben les distintes habitaciones, más grandes y decoraes que les de la planta baxa. Esti pisu cimeru yera acutáu a una vecería más acomodada.

La construcción ye del últimu periodu de la ciudá. Les parés atópense cubiertes de motivos eróticos dende la so entrada principal, qu'amuesa a Príapo con dos penes sosteníos poles manes.

Residencies privaes

Casa del Faunu

Artículu principal: Casa del Faunu

El Faunu.

La Casa del Faunu ye una de les construcciones más luxoses de la ciudá. La entrada principal da a la Vía de la Fortuna (Via della Fortuna) y ocupa toa una mazana de la Rexón VI. La casa tien los sos oríxenes na edá samnítica, cuando yera amplia pero modesta. A fines del sieglu II e. C. pasa a ocupar una mazana entera y recibe una suntuosa decoración a base d'estuco y mosaicos,^[15] que se restauraron y caltuvieron ensin apenes cambeos mientres los 200 años siguientes, calteniendo un estilu que debía de paecer bien anticuáu a los habitantes del añu 79.^[15]

Na parte anterior de la entrada atopa'l saludu HAVE^[19] (forma del llatín vulgar pa «ave», bienveníu).^[15] L'ingresu ta provistu de puerta doble y nel antepar atopen dos atrios, unu d'ellos, el principal, contién una pequeña fonte con una pequeña estatua d'un faunu danzante que dio'l nome a la casa. (L'orixinal atopar nel Muséu Arqueolóxicu Nacional de Nápoles).

Supónse qu'a principios del sieglu I a.c. foi la morada de P. Sila, sobrín del dictador Sila, quien tuvo la misión d'entamar la colonia romana y de conciliar los intereses de los colonos colos de los antiguos habitantes. Nel pavimentu d'una de les principales sales de receición atopó'l mosaicu antiguu más complexu que s'afayó, el llamáu Mosaicu d'Alejandro, que representa la batalla de Issos, ente Alexandru Magnu y Darío III Codomano. Ta compuestu por ente 1 500 000 y 5 000 000 de teseles.^[15]

Casa del Poeta Tráxicu

Mosaicu que representa un perru cola inscripción Cave Canem (curiáu col perru).

Artículu principal: Casa del Poeta Tráxicu

La Casa del Poeta Tráxicu debe'l so nome a un mosaicu que representaba a un instructor d'actores de teatru (güei nel Muséu Antropolóxicu Nacional de Nápoles), y la so fama a una serie de frescos de temes heroiques y míticos. Ente les ilustración atopa una avera del sacrificiu d'Ifigenia. Trátase d'una casa de modestes dimensiones pero decorada con muncha elegancia, probablemente una muestra d'una clase media arriquecida mientres los últimos años de la ciudá.

A los llaos de la puerta atopaben dos amosadores (qu'indiquen que'l dueñu de la casa tamién se dedicaba al comerciu), y sobre el pisu atopaba la inscripción Cave Canem (Curiáu col perru) al llau de la imaxe d'un perru suxetu por una cadena.

Nel restu de la casa pueden atopase más frescos y mosaicos, ente ellos, imáxenes d'Admeto y Alcestis, Venus, Ariadna, Teseo y Narcisu.

Casa de Amaranto

La casa de Amaranto consiste en dos viviendes xuníes, una tradicional casa con atriu (I.9.12) y una tabierna con un ampliu peristilo na parte trasera (I.9.11). En dambes atoparon montones d'ánfores especialmente nel atriu de la casa 12 y nel xardín amiesto a la tabierna de la casa 11. Más de 30 de les ánfores atopaes yeren d'orixe cretense. Taben toa pámpana arriba y propúnxose que toes yeren orixe d'un solu cargamentu anterior a la erupción. Les del xardín fueron na so mayor parte almacenaes pámpana abaxo, ya incluyan tantu tipos campanos, como exeos y cretenses. La mesma tabierna taba en procesu d'arreglu nel 79 d. C. polo que nun podía atopase sirviendo comíes y bebíes de forma habitual. Amás en Amaranto nun se cultivaben vides. Paez que los propietarios solo rexentaben un negociu d'importación y esportación.^[20]

Nos últimos años de vida de la ciudá dambes cases fueren xuníes y atopábense nun estáu deplorable. El mostrador de la tabierna taba en ruines, el xardín abandonáu... al paecer el conxuntu de les dos cases yera entós utilizáu solo como almacén de tinajas de vinu (amphorae). La cadarma de la mula que fuera utilizada pa tresportales foi atopáu ente les ruines, xunto al perru (guardián) a los sos pies. Dos de les ánfores llevaben el nome Sestu Pompeyo Amaranto” o a cencielles “Sestu Pompeyo”. El nome de Amaranto apaez tamién nun par de grafitos más topaos n'otros llugares de la vecindá, según nun anunciu na mesma paré de la vivienda asitiada na Vía de la Bayura (via dell'Abbondanza), onde un tal “Amaranto Pompeyanu” convida a los sos conciudadanos a votar al so candidatu preferíu.^[21]

Villa de los Misterios

Detalle de los frescos de la villa de los misterios.

Artículu principal: Villa de los Misterios

Interior de la Villa de los Misterios, en Pompeya.

La villa de los Misterios ye unu de los edificios suburbanos de Pompeya, asitiáu a unos doscientos metros de la Puerta de Herculano, fora de les llendes de la ciudá. Trátase d'una construcción que presenta una disposición harmoniosa y singular de los sos ambientes y una superlativa coleición pictórica. Foi construyida na primer metá del sieglu II e. C. y foi munches vegaes remocicao y ampliao. Preséntase como una construcción de cuatro lados arredolada por una terraza panorámica. Dempués del terremotu del añu 62 la Villa camudó de propietarios y d'usos: de vivienda señorial pasó a establecimientu agrícola.

Los usos finales d'esta Casa constitúin l'exemplu d'una vivienda de gran luxu xunida a una esplotación agrícola ganadera. Integrada al paisaxe por aciu grandes pórticos y galeríes que dan a xardinos colgantes, la Villa de los Misterios amuésase bien distinta de les cases atopaes na ciudá.

Magar casi toles sos parés atópense decoraes con pintures, destaquen una serie de grandes frescos que se supón que representaben la iniciación de les esposes a los Misterios Dionisíacos. Na llamada Sala de la Gran Pintura, desenvuélvense una serie de frescos que daten del sieglu I e. C., que representaríen los momentos socesivos d'un ritual que Roma intentó llindar ensin enforma ésitu.

Les imáxenes son bien elocuentes: un neñu lleendo'l ritual so la supervisión d'una matrona, una moza que lleva una bandexa con ufriendes, un grupu de señores nuna celebración sacramental, un silenu que toca una llira mientres una mocina ufierta'l so senu a una cabra, otru vieyu silenu ufierta una bébora a un pequeñu sátiru mientres otru más nuevu algáma-y una mázcara teatral, ente munches otres. Tamién se representen les bodes de Dioniso y Ariadna.

• 
  Détail de la Mégalographie de la villa des Mystères
• 
  Détail de la Mégalographie de la villa des Mystères
• 
  Détail de la Mégalographie de la villa des Mystères
• 
  Mégalographie de la villa des Mystères à Pompéi

Casa de la Columna Etrusca

La casa de la Columna Etrusca ye un edificiu pequeño y modesto asitiáu na Rexón VI. Debe'l so nome a una columna de facción típicamente etrusca que se topa empotrada ente dos sales de la casa, y que data del sieglu VI e.C.^[15] La columna formó parte d'un santuariu al campu, yá que debaxo alredor d'ella haise atopáu cerámica griega (correspondiente a ufriendes) y restos d'un bosquecillo de fayes, como correspuende a los santuarios d'esa dómina. Nel sieglu III e.C., debíu a la crecedera de la ciudá, la casa edificóse alredor de la columna, que sicasí se caltuvo y dexóse visible, probablemente por respetu al so antiguu significáu relixosu.^[15]

Otres cases

Otres cases significatives de Pompeya son la Casa del Ciruxanu y la Casa de los Vettii.

Construcciones defensives

Puerta Marina [[Ficheru

Puerta

Marina Pompeya.JPG|thumb|240px|Puerta Marina cola so doble abertura.]] Trátase de la puerta principal a les escavaciones, asina denomada porque daba al mar. Na antigüedá conocíase como Puerta de Neptunu o del Foru. Ta formada por dos abertures cubiertes por una bóveda de piedra. Una d'elles yera pa los peatones, la otra, daqué más ancha, dexaba'l pasu de carros y cabalgaduras. Nun yera, orixinalmente, una entrada importante debíu al fuerte cayente de la cai que de primeres la faía inaccesible pal tránsitu de carruaxes.

Antiquarium

El Anticuariu ye l'espaciu museísticu de les ruines de Pompeya. Foi construyíu en 1861 y destruyíu en 1943 por cuenta de un intensu bombardéu mientres la Segunda Guerra Mundial. Foi reconstruyíu en 1948 d'alcuerdu a modernos criterios museolóxicos, con cuenta d'ufiertar un cuadru completu de la historia de la ciudá.

Tien cuatro sales: la primera contién testimonios de la Pompeya presamnita, especialmente material de la necrópolis de la Edá del Fierro (sieglos XI a VII e. C.) del Valle del Sarno. La segunda conserva material de los sieglos III y II e. C., especialmente terracota, cerámiques etrusques y escultures de tufu. La tercera y cuarta sales contienen elementos del periodu romanu de Pompeya, incluyíos los moldes de yelsu de persones y animales sorprendíos pola erupción, según elementos domésticos y representativos de la vida cosila y comercial de la ciudá.

Ver tamién

• Monte Vesubiu
• Erupción del Vesubiu del 79 d.C.
• Los últimos díes de Pompeya
• Destrucción de Pompeya
• Herculano
• Oplontis
• Pompeya (Nápoles)
• Santuariu de la Virxe del Rosariu de Pompeya
• Torre Annunziata
• Nápoles
• Índiz de explosividad volcánica
• Mayores erupciones volcániques
• Erupciones volcániques por númberu de víctimes mortales
• Volcanes más altos del mundu

Bibliografía

• Etienne, Robert. La vida cotidiana en Pompeya. Temes de güei. ISBN 84-7880-142-1.
• Fierz-David, Linda (2007). La villa de los Misterios de Pompeya. Girona: Atalanta. ISBN 84-935313-1-6.

• Carmen Rodrigo Zarzosa, José Luis Jiménez Salvador, So la roxura del Vesubiu: testimonios de Pompeya y Herculano na dómina de Carlos III : Muséu de Belles Artes de Valencia del 14 de mayu al 12 de setiembre de 2004 (catálogu d'esposición), editor 'Coselleria de Cultura, Educació i Esport', 2004, ISBN 8448237811 y 9788448237813, 371 páxines.

• Eugenio Pucci, Pompeya: guia practica pa visitar les escavaciones (Guía Bonechi), editor 'Bonechi', 1970, 126 páxines.

• Marisa Ranieri Panetta, Pompeya: historia, vida y arte de la ciudá soterrada, editor 'Círculu de Llectores', 2004, ISBN 8481093890 y 9788481093896, 415 páxines.

Rellatos y noveles

• Philippe Bourseiller, Jacques Durieux, Los Volcanes y los Homes, Lunwerg Editores, 2006, ISBN 8477827877 y 9788477827870, 413 páxines.

• Aurelio Fernández Fuentes, volcanes_y_los homes.html?id=TkWyGwAACAAJ&redir_esc=y Los volcanes y los homes, Benemérita Universidá Autónoma de Puebla, 2000, 79 páxines.

• Robert Harris, Pompeya: Añu 79 d.C. - Falten 48 hores pa la catástrofe, Penguin Random House Grupu Editorial España, 2013, ISBN 8490329222 y 9788490329221 (testu parcial en llinia)

• Edward Bulwer Lytton, Los últimos díes de Pompeya: (novela completa), Revista Lliteraria "Noveles y cuentos", 1930, 46 páxines.

• Ian Andrews, Pompeya, Ediciones AKAL, 1990, ISBN 8476005210 y 9788476005217, 48 páxines (testu parcial en llinia).

• Joanne Berry, Pompeya, Ediciones AKAL, 2009, ISBN 8446029286 y 9788446029281, 256 páxines (testu parcial en llinia).

• Maya Lundgren, Pompeya (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., editor 'Edhasa', 2004, ISBN 8435060667 y 9788435060660, 284 páxines.

• Robert Harris, mio0C&redir_esc=y Pompeya (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., Plaza & Janes Editories, 2006, ISBN 0307348113 y 9780307348111, 320 páxines.

Referencies

1. Collectanea rerum memorabilium, cap. VIII
2. Estractos de la Xuntes Xenerales celebraes pola Real Sociedá Bascongada de los Amigos del País. Baltasar Manteli (Vitoria), 1792
3. Beard, Mary (2008). «La vida nuna ciudá vetusta: Antes de Roma», Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana, Teófilo de Lozoya y Juan Rabaseda (trad.), Barcelona: Críticu.
4. Cantarella, Eva, i Jacobelli, Luciana (1999). Un giorno a Pompei: Vita quotidiana, cultura, società. Nápoles: Electa Napoli, páx. 24-26. ISBN 88-435-8749-8.
5. (2004) La Gran Enciclopèdia en Català 16. Barcelona: Edicions 62. ISBN 84-297-5444-X.
6. Beard, Mary (2008). «Introducción: Una ciudá sopelexada», Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana, Teófilo de Lozoya y Juan Rabaseda (trad.), Barcelona: Críticu.
7. Tácito. Añales. XIV, 17.
8. Stefani, Grete (ochobre de 2006). «La vera data dell'eruzione». Archeo:  páxs. 10-14. 
9. Laske, Gabi. «The A.D. 79 Eruption at Mt. Vesuvius». UCSD – ERTH 15: Natural Disasters. Archiváu dende l'orixinal, el 28 de payares de 2015. Consultáu'l 28 de xunetu de 2008.
10. Beard, Mary (2008). «Introducción: Los dos vides de Pompeya», Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana, Teófilo de Lozoya y Juan Rabaseda (trad.), Barcelona: Críticu.
11. Mary Beard, Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana, editor 'Grupu Planeta (GBS)', 2009, ISBN 8498920000 y 9788498920000, 568 páxines (testu parcial en llinia ; consultar capítulu "Introducción:Una vida atayada" – páxs. 4-19 –).
12. «Archaeological Areas of Pompei, Herculaneum and Torre Annunziata» (inglés). UNESCO Culture Sector. Consultáu'l 25 d'abril de 2015.
13. Touring Club Italianu. «Dossier Musei 2008». Archiváu dende l'orixinal, el 28 de payares de 2015. Consultáu'l 7 de xineru de 2009.
14. «Italia declara l'estáu d'emerxencia nes ruines de la ciudá romana de Pompeya». 20 minutos (6 de xunetu de 2008).
15. Beard, Mary (2008). «La vida nuna ciudá vetusta: Atisbos del pasáu», Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana, Teófilo de Lozoya y Juan Rabaseda (trad.), Barcelona: Críticu.
16. Beard, Mary (2008). "Un bon bañu". "Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana". Critica Barcelona. Trad. Teófilo de Lozoya y Juan Rabasseda.
17. Artehistoria. «Anfiteatru de Pompeya». Archiváu dende l'orixinal, el 28 de payares de 2015. Consultáu'l 7 de xineru de 2009.
18. Zonadvd.com. «Pink Floyd: Live at Pompeii». Consultáu'l 7 de xineru de 2009.
19. Vease equí Archiváu 2016-03-04 en Wayback Machine.
20. Berry, Joanne. "Pompeya".
21. Beard, Mary (2008). "Pompeya: Historia y lleenda d'una ciudá romana". Critica Barcelona. Trad. Teófilo de Lozoya y Juan Rabasseda.

Enllaces esternos

• Esta obra remanez de la traducción parcial de Pompéi de Wikipedia - francés, espublizada polos sos editores baxo la Llicencia de documentación llibre de GNU y la Llicencia Creative Commons Atribución-CompartirIgual 3.0 Unported.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Pompeya.
• Esposición "L'últimu día de Pompeya", abiertu al públicu (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., sitiu dixital 'BBC Mundo', 5 d'abril de 2010.
• L'últimu día de Pompeya: la destrucción de l'antigua ciudá hora a hora (videu), sitiu dixital 'Sputnik news', 15 de febreru de 2017.
• Pompeya, la ciudá desenterrada Archiváu 2019-09-14 en Wayback Machine, sitiu dixital 'National Geographic (España)'.
• Pompeya - Pintures murales (La Falsa-Puerta), sitiu dixital 'Centre for Research and Enterprise in Art, Design and Media (CREADM)'.
• vida romana-de-Pompeya Pompeya - Audioguía, sitiu dixital 'Audioviator'.
• (n'italianu) Pompei Archiváu 2015-07-17 en Wayback Machine, sitiu dixital 'Mondu Storia'.
• (n'italianu) Oficina de Turismu de Pompeya Archiváu 2019-04-05 en Wayback Machine, sitiu dixital 'Pompei turismu'.
• (en francés) Pompeya na Encyclopédie de Didérot y d´Alembert.
• Portal sobre Pompeya Archiváu 2017-10-30 en Wayback Machine (varios idiomes).