Primáu

Modelu d'escudu d'armes de los primaos católicos que nun son cardenales.

El primáu (del llatín: primes) ye un títulu o rangu dau a dalgunos obispos en delles Ilesies cristianes. Dependiendo de la tradición particular, puede denotar l'autoridá xurisdiccional (títulu d'autoridá) o precedencia ceremonial (títulu d'honor).

El títulu atópase, de cutiu, nes ilesies de la Comunión Anglicana, que ta estremada en provincies, caúna de les cuales xeneralmente tien un metropolitanu. El metropolitanu de mayor edá nuna Ilesia nacional ye llamáu primáu.

Na Ilesia católica

Na Ilesia católica llatina ye un arzobispu o raramente un obispu d'una sede episcopal -llamada sede primada- a quien el papa reconoz-y derechos honoríficos, non solu sobre los obispos de la so propia provincia, como'l metropolitanu, sinón tamién dacuando sobre ciertu númberu de provincies, tales como les que s'atopen dientro d'una Ilesia nacional. Atópase xeneralmente nos países con una llarga tradición católica nos cualos la Santa Sede reconoció'l títulu de primáu xeneralmente a solicitú de reis -a quienen solíen coronar- y de prelaos. Nel pasáu los primaos solíen tener privilexos de xurisdicción tales como'l de convocar y presidir conceyos nacionales, escuchar apelaciones de tribunales metropolitanos, y el derechu a esixir obediencia a los metropolitanos, tolos cualos cayeron en desusu al cesar de realizase conceyos nacionales y pasar les causes d'apelación a la Rota romana. Tamién teníen derechos honoríficos tales como allugamientu d'honor nos conceyos ente los patriarques y los metropolitanos, usar la cruz primacial y celebrar de pontifical en tol territoriu de la primacía.^[1] El Conceyu de Trento nun reconoció esos derechos y anguaño ye un títulu puramente simbólicu desprovistu de toa potestá de réxime.

Concédese típicamente nuna de les archidiócesis más vieyes d'un país o na ciudá capital, anque en dellos casos la ciudá sede yá nun tien la preeminencia del pasáu. En delles diócesis el títulu caltener por tradición ensin tener reconocencia actual pola Santa Sede.

El Códigu de Derechu Canónicu solo menta a los primaos nel siguiente parágrafu del capítulu II:^[2]

438. Amás de la prerrogativa honorífica, el títulu de Patriarca o'l de Primáu nun lleva consigo na Ilesia llatina nenguna potestá de réxime, sacantes qu'en dalgún casu conste otra cosa por privilexu apostólicu o por costume aprobada.

Primacías que s'escastaron

Tamién, un primáu ye un títulu honoríficu dau a una sede episcopal por una tradición basada na importancia histórica d'esta sede.

Delles primacías escastáronse por cuenta de que les sedes fueron perdíes pola Ilesia católica por causa de la ocupación turca o pola reforma protestante. Les primacías franceses fueron suprimíes pol concordatu con Napoleón Bonaparte y la constitución apostólica del papa Pío VII Qui Christi Domini del 29 de payares de 1801, que derogó la organización eclesiástica francesa estableciendo una nueva ensin primacías. Magar eso dellos obispos siguieron usando'l títulu y el primáu de les Galias foi restablecíu pola Santa Sede en 1916.^[3]

• Arles: primáu de Borgoña y Austrasia (dende'l sieglu III hasta 1801)
• Reims: primáu de la Galia belga (dende 1100 hasta 1801)
• Vienne: primáu de los primaos de Francia (dende 1120 hasta 1801)
• Sevilla: primáu d'España, Andalucía y Portugal (dende 480 hasta 1145)
• Cantorbery: primáu d'Inglaterra (dende 1072 hasta'l sieglu XVI)
• Mainz: primáu d'Alemaña (dende 747 hasta'l 25 de febreru de 1803)
• Atenes: primáu de Grecia (dende'l sieglu IX hasta 1145)
• Auch: primáu de la Novempopulania y de los dos Navarres (dende 845 hasta 1801)
• Magdeburgu: primáu de tola Germania (dende 967 hasta 1545)
• Colonia: legáu nato (dende 999 hasta 1801)
• Tréveris: legáu nato (dende'l sieglu XI hasta 1802)
• York: primáu d'Inglaterra (dende'l sieglu XI hasta 1559)
• Lucca: primáu de Toscana (dende 1070 hasta 1726)
• Narbona: primáu de la Galia Narbonense (dende 1097 hasta 1801)
• Lund: primáu d'Escandinavia (dende 1103 hasta 1217) y depués primáu de Dinamarca (dende 1217 hasta 1536)
• Drontheim: primáu de Noruega (dende 1148 hasta 1538)
• Upsala: primáu de Suecia (dende 1148 hasta 1558)
• Nicosia: primáu del Reinu de Xipre (dende 1191 hasta 1571)
• Tirnovo: primáu de los búlgaros y válacos (dende 1204 hasta'l sieglu XV)
• Braga: primáu de toa Galicia (dende 1400 hasta 1716)
• Saint Andrews: primáu d'Escocia (dende 1472 hasta 1570)
• Nancy: primáu de Lorena (dende 1602 hasta 1801)
• Ratisbona: primáu d'Alemaña (dende 1803 hasta 1831)
• Constantinopla: primáu de los armenios (dende 1830 hasta 1867)
• Cartago: primáu d'África (hasta 1884, reconocíu de nuevu en 1893 hasta 1964)

Primacías que s'escastaron pero que los sos obispos siguieron usando'l títulu

• Sens: primáu de les Galias y de Germania (dende 872)
• Rouen: primáu de Normandía (dende 990)
• Toulouse: primáu de la Galia Narbonense (dende 1097 hasta 1822)
• Bourges: primáu de les Aquitanias (dende 1141), tamién col títulu de patriarca *

Dublín: primáu d'Irlanda (dende 1152)

• Tuam: primáu de Connaught (dende 1255)
• Burdeos: primáu d'Aquitania (dende 1305)
• Praga: primáu del Reinu de Bohemia y legáu nato (dende 1365)
• Venecia: primáu del Vénetu (dende 1451), tamién col títulu de patriarca *

Goa: primáu de les Indies Orientales (dende 1557)

• Mohilev: primáu de toa Rusia (dende 1783)^[3]

Primacías nel Conceyu Vaticanu I

Nel Conceyu Vaticanu I en 1869 redactóse una llista de primaos (curtiu Multiplices inter del 27 de payares de 1869) reconociendo'l papa los sos derechos de precedencia a instancies del primáu húngaru, pero como una esceición solo pa esa ocasión ensin que por ello se reconocieren permanentemente les primacías. Na llista figuraron los siguientes primaos:^[1][3]

• Armagh: primáu de toa Irlanda (dende 455, reconocíu en 1171)
• Tarragona: primáu de les Españas (dende 385, reconocíu en 1150)
• Salzburgu: primáu d'Alemaña y legáu nato (dende 973)
• Gran o Esztergom: primáu d'Hungría y legáu nato (dende 1000)
• Chigre o Antivari: primáu de Serbia (dende 1067, nuevamente reconocíu en 1902)
• Salerno: primáu del Reinu de Nápoles (dende 1099)
• Gnesen o Gniezno: primáu de Polonia y legáu nato (dende 1414, reconocíu en 1513)
• Mechelen: primáu de Bélxica (dende 1560)
• San Salvador de Bahia: primáu del Brasil (dende 1676)

Darréu al conceyu la Santa Sede reconoció delles primacías:

• Cartago: primáu d'África (dende 1893 hasta 1964)
• Lyon: primáu de les Galias (dende 1916)
• Toledo: primáu d'España (dende 681, reconocíu en 1088 pero ensin utilizar nos conceyos)
• Pisa: primáu de Toscana y legáu nato de Córcega y Cerdeña (dende 1092)
• Lima: primáu de Perú (dende 1572)
• Varsovia: primáu del Reinu de Polonia (dende 1818)
• Bogotá: primáu de Colombia (dende 1902)
• Westminster: el 28 d'ochobre de 1911 el papa Pío X reconociólu prerrogativas primaciales ensin da-y el títulu de primáu.

Primacías nel Conceyu Vaticanu II

Nel Conceyu Vaticanu II dellos obispos roblaron los decretos conciliares utilizando'l títulu de primáu:^[4]

• Arzobispu de Westminster: Primes Angliae
• Arzobispu de Lyon y Vienne: Primes Galliae
• Arzobispu de Armagh: totius Hiberniae Primes
• Arzobispu de Dublín: Primes Hiberniae
• Arzobispu de Salzburgu: Primes Germaniae
• Arzobispu de Salerno: Primes Salernitanus
• Arzobispu de Quebec: Primes Canadiae
• Arzobispu de Pisa: Primes Sardiniae et Corsicae
• Arzobispu de Chigre: Primes Serbiae
• Arzobispu de Méxicu: Primes Mexici
• Arzobispu de Santu Domingu: Primes Indiarum Occidentalium. La bulda de Pío VII Divinis praeceptis del 28 de payares de 1816 reconoció-y el títulu de primáu d'Indies^[5]
• Arzobispu de Braga: Primes Hispaniarum
• Arzobispu de Rennes: Primes Britanniae
• Arzobispu de Gniezno y Varsovia: Primes Poloniae
• Arzobispu de Lima: Primes Peruviae

Llista parcial d'arzobispos católicos qu'utilicen el títulu de primáu

• Italia --- L'obispu de Roma: utiliza'l títulu de Primes Italiae.
• Austria --- L'arzobispu de Salzburgu utiliza los títulos de Primes Germaniae (primáu de Germania) y legatus natus (legáu nato).^[6]
• Bélxica --- L'arzobispu de Mechelen-Bruxeles utiliza'l títulu de primat de Belgique / primaat van België (primáu de Bélxica).^[7]
• República Checa --- L'arzobispu de Praga utiliza'l títulu de primes český (primáu checu).^[8]
• Francia --- L'arzobispu de Lyon utiliza'l títulu de primat des Gaules (primáu de les Galias)^[9] dende'l 415, reconocíu en 1079, suprimíu en 1801 y restauráu en 1916.
• Francia --- L'arzobispu de Rouen utiliza'l títulu de primat de Normandie (primáu de Normandía).^[10]
• Francia --- L'obispu de Nancy y de Toul utiliza'l títulu de primat de Lorraine (primáu de Lorena).^[11]
• Irlanda --- L'arzobispu de Armagh utiliza'l títulu de Primate of All Ireland (primáu de toa Irlanda).^[12]
• Irlanda --- L'arzobispu de Dublín utiliza'l títulu de Primate of Ireland (primáu d'Irlanda).^[13]
• Hungría --- L'arzobispu de Esztergom-Budapest utiliza'l títulu de Magyarország prímása (primáu d'Hungría).^[14]
• Italia --- L'obispu de Roma (el papa) lleva ente los sos títulos el de Primate d'Italia (primáu d'Italia).^[15]
• Italia --- L'arzobispu de Salerno–Campagna–Acerno utiliza'l títulu de Primate di Salerno–Campagna–Acerno (primáu de Salerno–Campagna–Acerno).^[16]
• Polonia --- L'arzobispu de Gniezno utiliza'l títulu de Prymas Polski (primáu de Polonia).^[17]
• Portugal --- L'arzobispo de Braga utiliza'l títulu de Primaz das Espanhas (primáu de les Españas).^[18]
• España --- L'arzobispu de Toledo utiliza'l títulu de Primáu d'España.^[19]
• España --- L'arzobispu de Tarragona utiliza'l títulu de Primáu de les Españas.^[20]
• Montenegru --- L'arzobispu de Chigre utiliza'l títulu de Primes Srbije (primáu de Serbia).^[21]
• Canadá --- L'arzobispu de Quebec utiliza'l títulu de primat du Canada (primáu de Canadá).^[22]
• Méxicu --- L'arzobispu de Méxicu utiliza'l títulu de Primáu de Méxicu.^[23]
• Arxentina --- L'arzobispu de Buenos Aires utiliza'l títulu de Primáu de l'Arxentina.^[24]
• Brasil --- L'arzobispu de San Salvador de Bahia utiliza'l títulu de primaz do Brasil (primáu del Brasil).^[25]
• Colombia --- L'arzobispu de Bogotá utiliza'l títulu de primáu de Colombia^[26] dende 1902.
• Ecuador --- L'arzobispu de Quito utiliza'l títulu de primáu del Ecuador.^[27]
• Perú --- L'arzobispo de Lima utiliza'l títulu de primáu de Perú.^[28]
• República Dominicana --- L'arzobispu de Santu Domingu utiliza'l títulu de primáu d'América.^[29]
• Guatemala --- L'arzobispu de Guatemala utiliza'l títulu de primáu de Guatemala.^[30]
• India --- L'arzobispu de Goa y Damán utiliza'l títulu de Primate of the East (Primáu del Oriente).^[31]

Referencies

1. Catholic Encyclopedia. Primate
2. Códigu de Derechu Canónicu
3. Enciclopedia universal ilustrada européu-americana. Páx.403-406. Autor: Espasa-Calpe. Editor: Espasa-Calpe, 1922
4. TUTTI I DOCUMENTI DEL CONCILIO VATICANU II
5. Concordatu cola Rep. Dominicana
6. Erzdiözese Salzburg
7. Monseigneur Léonard, le nouvel archévêque de Malines-Bruxelles
8. ARCIBISKUPSTVÍ PRAŽSKÉ
9. Libération. Un nouveau primat des Gaules à Lyon
10. Diocèse de Rouen
11. Diocèse de Nancy et de Toul
12. Archdiocese of Armagh
13. Archdiocese of Dublin
14. Primati Hungariae. Archiepiscopo et Metropolitae Strigoniensi-Budapestinensi
15. L'Attività della Santa Sede 1981 páxs. 678-679.
16. Arcidiocesi di Salerno - Campagna - Acerno
17. MENSAXE DEL SANTU PADRE JUAN PABLO II AL PRIMÁU DE POLONIA, CARDENAL STEFAN WYSZYNSKI
18. Arquidiocese de Braga
19. Archidiócesis de Toledo
20. Arquebisbat de Tarragona
21. Beogradska Nadbiskupija
22. Église catholique de Quebec.org
23. Homilía en sitiu del Vaticanu
24. Arzobispáu de Buenos Aires
25. Arquidiocese de São Salvador da Bahia
26. Archidiócesis de Bogotá
27. Archidiócesis de Quito
28. cardenal-cipriani-con-el presidente-humala&catid=330:xunetu-2014&Itemid=793 Arzobispáu de Lima
29. Archidiócesis de Santu Domingu
30. Arzobispáu de Guatemala
31. «Archdiocese of Goa and Daman». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-09-09.