Ríu Usumacinta

Ríu Usumacinta
Llocalización alministrativa
Xeografía
Mapa
El Usumacinta, na Reserva Ecolóxica Cañón del Usumacinta, en Tabasco.
Estación "Tres Brazos" na Confluencia de los ríos Usumacinta, San Pedrito y Grijalva, na Reserva Banzaos de Centla, en Tabasco.

El ríu Usumacinta que'l so nome traducir como "llugar de monitos", ye un ríu que se forma nes partes altes de la sierra de los Cuchumatanes, específicamente nel Valle de Écija, San Carlos Sija y el Departamentu de Totonicapan, en Guatemala, y desagua nel golfu de Méxicu. El so llargor ye de 1123 km y ye el ríu más caudalosu de Méxicu y Centroamérica, tamién ye'l ríu más llargu de Centroamérica,[1] con una descarga d'aproximao 5250 m³/s.

El so percorríu empecipia nel Valle de Écija, San Carlos Sija y Totonicapan onde cuerre de sur a norte, marcando la llende departamental del Quiche con Totonicapan y Huehuetenango, pa depués xirar al este y enfusase nel Quiche. Depués llega al banzáu de la hidroeléctrica Chixoy onde estrema les Verapaces col Quiche y depués vuelve dirixise al norte onde una vegada más camuda'l so cursu al este y depués de nuevu al norte onde sirve de frontera ente Guatemala y Méxicu a lo llargo d'aproximao 310 km, y dempués enfusar en territoriu mexicanu pol estáu de Tabasco, ellí estrémase en tres brazos y depués forma en conxunción cola cuenca del ríu Grijalva, un estensu delta banzaoso denomináu banzaos de Centla, nel qu'algama un caudal de 5200 m³/s. Esti delta mide alredor de 50 km d'anchu por 70 km de llargu, que correspuende al 12,27% de la superficie total del estáu Tabasco.[2]

En Guatemala tien dellos nomes: Pacaranat y Chioj, en Quiché, ríu Negru y Chixoy tamién en Quiché, ríu Xayab, Xalala na zona reina, río Salinas nel Valle de Écija, San Carlos Sija y Caribe nel Petén.

Al ríu Usumacinta estremóse-y n'alto y Baxu Usumacinta, l'altu va dende la so nacencia en Guatemala hasta "Boca del Cuetu", cerca de la ciudá de Tenosique de Pino Suárez en Tabasco. El baxu Usumacinta empieza nesi mesmu llugar, pasa peles ciudaes tabasqueñas de Balancán de Domínguez, Emiliano Zapata y Jonuta, y termina na barra de Frontera, nel conceyu de Centla; dempués de confluyir col ríu Grijalva pa desaguar xuntos nel Golfu de Méxicu.

Toponimia

[editar | editar la fonte]

La pallabra Usumacinta "Ozoma-tzin-tla" de raigañu Náhuatl,‘Monu’‘Ozomatli, diminutivu-reverencial;Tzin, tierra; Tlal, "tierra ó llugar de monitos".[3]

Nacencia del ríu Usumacinta

[editar | editar la fonte]

El ríu Usumacinta naz mui cerca del conceyu guatemalianu de Patzité sol nome de ríu Pacaranat y continua con esi nome en tou la llende departamental del Valle de Écija, Totonicapán y El Quiche corriendo de sur a norte primeru y depués escontra'l noroeste, recibiendo casi tolos regatos y manantiales del norte del Valle de Écija y Totonicapán.

Cuando marca la llende departamental denominar ríu Chioj y depués de recibir al ríu Serchil crucia sópito escontra l'este y recibe el nome de ríu Negru sirviendo de llende ente El Quiche y Huehuetenango hasta que recibe les agües del ríu Blanco del Valle de Écija, depués d'esto enfusa en El Quiche travesando los conceyos de Sacapulas, Cunen, Canía, Uspantan, Chicaman, una área bastante seca y al empar accidentada que se conoz como la falla "Chixoy", pa estremar por un curtiu tramu los departamentos de Quiche y Baxa Verapaz, enfusándose nesti últimu departamentu yá col nome de ríu Chixoy, nel banzáu de la Hidroeléctrica "Chixoy", que ye utilizada pa xenerar eletricidá en Guatemala. Equí'l ríu Chixoy nuevamente estrema a Baxa Verapaz y Quiche, el so cursu volver al norte onde estrema a esti últimu departamentu col d'Alta Verapaz recibiendo numberoses fontes d'agua, regatos y ríos tales como'l ríu Cuatro chorro, el ríu Salchichaj y el más importante d'estos, el ríu Copon que naz cerca del conceyu de San Juan Cotzal y cuerre escontra'l norte pa dir desaguar al Chixoy, mui cerca de lo que se conoz como'l Peyan o los cañones del Peyan, ye nesti llugar onde se-y conoz so los nomes de ríu Xayab y Xalala.

En recibiendo les agües del ríu Copon la cuenca alta del ríu Chixoy termina, y les sos agües tórnense seles y fondes, los rabiones sumen, el ríu enanchar a partir d'esi puntu gradualmente llogrando algamar hasta 400 metros d'anchu dempués del conceyu de Ixcan Sablera Grande y de recibir les agües del ríu Tzeja y el regueru Cantabal, Depués el ríu crucia de nuevu al este entrando asina a la estensa planicie del norte de Guatemala, onde se-y conoz como ríu Qimalja, equí'l ríu empieza un llargu serpenteo recibiendo dellos ríos ente los que se destacar el ríu Lechugal y el ríu Icbolay que ye'l desaguadoriu de la llaguna Lachua n'Alta Verapaz, finalmente'l so cursu xira al norte onde se-y llama río Salinas que naz nel Valle de Écija, pa sirvir de llende ente los países de Guatemala y Méxicu, recibiendo los caudales del ríu Les Delicies pel llau de Méxicu y el ríu San Roman pel llau del Peten, depués recibe al caudalosu río de La Pasión, este naz de la unión de los ríos Sebol y Santa Isabel o Cancuen escurriendo escontra'l norte exactu y recibiendo numberosos afluentes de la selva Petenera tales como'l ríu Santa Amelia, el ríu San Juan y el Subin ente otros munchos ríos pa cruciar al oeste y dir desaguar al ríu Salinas que naz nel Valle de Écija para xuntos formar dempués de la confluencia lo que se conoz como'l gran ríu "Usumacinta".

Cuenca del ríu Usumacinta

[editar | editar la fonte]

La llamada Cuenca del Usumacinta tien una área de 106 000 km²[4] nel estáu de Tabasco y partir nordés del estáu de Chiapas, en Méxicu, según los departamentos de Quiché, Huehuetenango, Alta Verapaz, y El Petén nel noroeste de Guatemala, onde habiten cerca de 7' 500 000 persones.[5]

Alto Usumacinta

[editar | editar la fonte]
L'altu Usumacinta, na frontera ente Méxicu y Guatemala.

El llamáu altu Usumacinta empecipia xusto onde se xunen los ríos Chixoy y La Pasión que ye'l puntu xustu onde'l ríu empezar a llamar Usumacinta.

Inda en Guatemala el Usumacinta, recibe les agües del ríu Lacantun y crucia escontra'l noroeste, percorriendo cerca de 198 km de frontera ente Méxicu y Guatemala, recibiendo otros afluentes como'l ríu'l Chacrio el Yaxchilan darréu recibe al ríu Busil Hai que na so desaguada forma unes bellísimas tabayones, depués recibe al ríu Macabilero y finalmente recibe al ríu Chocol Ja para dempués enfusase en territoriu mexicanu pol estáu de Tabasco no que se conoz como la reserva ecolóxica Cañón del Usumacinta formando impresionantes cañones y rabiones a lo llargo del so percorríu que termina en boca del cuetu pa internase nes llanures tabasqueñas.

So Usumacinta

[editar | editar la fonte]

Al pasar el cañón llamáu "Boca del Cuetu", el Usumacinta internar na llanura tabasqueña pa darréu llegar a la ciudá de Tenosique de Pino Suárez y más palantre internase nel conceyu de Balancán, enanchándose de nuevu hasta los 800 m y recibiendo les agües del ríu San Pedro Mártir, equí'l so caudal supera yá los 2000 m³/s en permediu .

En recibiendo a los ríos Chacamax y el Potreru, el ríu crucia los conceyos tabasqueños d'Emiliano Zapata y Jonuta, y nesti postreru, estremar en tres brazos, el primeru ye'l ríu Palizada, ríu que se desliga del Usumacinta antes

El baxu Usumacinta nel conceyu de Balancán, Tabasco.

de llegar a la ciudá de Jonuta pa dir desaguar na Llaguna de Términos; depués el ríu San Pedro y San Pablo dixebrar nos Banzaos de Centla pa desaguar nel Golfu de Méxicu; y finalmente'l brazu principal, el Usumacinta sigue'l so cursu al noroeste con un caudal envaloráu de 1700 m³/s hasta que s'estrema nuevamente nel brazu principal y el ríu San Pedrito. Cabo resaltar que los Banzaos del Centla son una reserva de la biosfera de 302 702 hectárees que conforma la güelga más estensa d'América del Norte y unu de los 15 más importantes del mundu.[6]

Delta del Usumacinta - Grijalva

[editar | editar la fonte]

En territoriu mexicanu, el Usumacinta percuerre 560 km siendo navegable tol añu dende'l cañón "Boca del cuetu" hasta la so unión col ríu Grijalva y la so posterior desaguada nel Golfu de Méxicu pola Barra de Frontera. Dientro de los Banzaos de Centla, el Usumacinta con un desfogue de 55.832 millones m³/añu,[7] xunir col Grijalva que'l so caudal ye de 27.013 millones de m³/añu, (856 m³/s), ensin cuntar el caudal de los ríos Chilapa y Chilapilla,[7] formando un importante delta con una estensión de 3 500 km² na reserva de la biosfera Banzaos de Centla.

Anque entá ye inciertu'l caudal que desfogan na Barra de Frontera los ríos Usumacinta y Grijalva envalórase qu'algama ente 3200 a 3300 m³/s, esto dempués de dellos rompidos (o bifurcaciones) ente los que podemos nomar el de , el de Manga de Clavu, el de la Pigua, el del ríu Samaria y finalmente'l del ríu González, esti postreru desagua nel ríu Grijalva, pa xunise al Usumacinta nel llugar conocíu como Tres Brazos, pa siguir sol nome de ríu Grijalva, nome dau al ríu cuando foi afayáu por Juan de Grijalva nel añu de 1518, esti personaxe percorrió'l ríu hasta'l Trés Brazos onde confundió la fonte del ríu pensando que como se trataba del ríu más anchu, el Grijalva yera la fonte principal bautizándo-y asina dende entós. El caudal del ríu orixinalmente nun incluyía al ríu Mezcalapa, yá que nun esistía'l ríu González, que na actualidá ye'l que xune los dos cuenques, y nun foi dempués del rompido de Nueva Zelanda que los dos cuenques xuniéronse al traviés del ríu Viejo Mezcalapa, envalórase que orixinalmente'l ríu Usumacinta na barra de Frontera desfogaba casi 3000 m³/s, de los cualos el Grijalva acarreta alredor de 1300 m³/s y el Usumacinta apurriría cerca de 1700 m³/s, pero dende la esviación del ríu Mezcalapa el so caudal varió algamando los 4500 m³/s, pa baxar adulces hasta aproximao 3250 m³/s na barra de Frontera, la barra del ríu Samaria desfoga na actualidá aproximao 1100 m³/s, finalmente'l San Pedro y San Pablo, y el ríu Palizada desfogarían cerca de 600 m³/s lo cual indicaría que'l sistema Usumacinta-Grijalva-Mezcalapa acarretaríen al mar aproximao 5250 m³/s lo que lo convierte nel sistema hidrolóxicu más caudalosu de Méxicu y Centroamérica.

Los Banzaos de Centla en Tabasco, son parte del delta Usumacinta-Grijalva.

La cuenca del ríu orixinal tendría'l nome de Usumacinta-Grijava, por cuenta de que la cuenca del ríu Mezcalapa y la del ríu Grijalva yeren dos cuenques separaes qu'antes de la llegada de los españoles nun teníen rellación dalguna y nun foi sinón hasta'l rompido de Nueva Zelanda na que los dos cuenques xuniéronse oficialmente, antes d'esto envalórase que la cuenca del ríu Grijalva apurría cerca de 1300 m³/s, y la del ríu Usumacinta alredor de 2500 m³/s (esto cuntando'l sistema de la Llaguna de Términos), na actualidá la Secretaria de Recursos Hidráulicos de Méxicu toma a la cuenca del ríu Mezcalapa y a la del Grijalva nuna mesma cuenca lo qu'equivaldría a que la cuenca del ríu Grijalva-Mezcalapa apurre aproximao 2750 m³/s, incluyendo'l caudal del ríu Samaria, y el del Usumacinta 2500 m³/s, por esto denominar cuenca o sistema fluvial Grijalva-Usumacinta, sicasí na unión de los brazos principales del delta que son el Usumacinta y el Grijalva, ye'l ríu Grijalva el que desagua nel ríu Usumacinta, yá que ye menos caudalosu qu'esti postreru.

El caudal del ríu Usumacinta y del Grijalva xuntos, refundien al mar ente 5200 y 5300 m³/s y nel clímax de la temporada lluviosa, apuerta a de 26.000 m³/s. Pol so nivel de descarga, el delta Usumacinta - Grijalva, ta consideráu como'l sistema más importante d'América del Norte y Centroamérica y tien el séptimu llugar a nivel mundial.[7]

El volume medio añal de descarga de los ríos Usumacinta y Grijalva ye de 125 mil millones de m³, que representen el 35% de les corrientes de Méxicu,[8] formando un ampliu calce qu'anubre grandes árees y anicia nes zones baxes numberoses llagunes de poca fondura. Nos meses de setiembre y payares algama los máximos niveles d'agua causando hinchentes.[9]

L'estáu de Tabasco ye la rexón de Méxicu onde s'alcuentra la rede hidrolóxica más complexa, según na que se rexistren mayores precipitaciones. Equí, a diferencia d'otres entidaes mexicanes, ye l'escesu y non la falta d'agua lo que causa problemes, poles limitantes d'infraestructura pa drenarla.[10]

Los enormes caudales de los ríos, les escases rimaes de les llanures y les intenses precipitaciones qu'afecten grandes estensiones mientres la dómina d'agües, causen severos hinchentes nos meses de setiembre, ochobre y payares que rexistren los mayores índices de precipitación pluvial na rexón.[11]

Ecoturismo

[editar | editar la fonte]
Rafting nos rabiones de "Desempeñu" y "San José", Tenosique, Tabasco.

Al enfusase Méxicu, pol estáu de Tabasco, el Usumacinta traviesa la reserva ecolóxica Cañón del Usumacinta que cunta con una estensión de 45 954 hectárees,[12] la cual protexe una de les rexones más riques del mundu en biodiversidá.

Nos cañones del Usumacinta, esisten los "rápidos" de San José y Desempeñu, nos cualos enantes correr maratones náuticos internacionales como'l "Maratón náuticu del ríu Usumacinta", o'l "Maratón Mundo Maya" y na atualidad ye posible practicár el rafting de categoría 2 y 3.

Asina mesmu, puede esfrutase de los impresionantes paisaxes presentes nel Cañón del Usumacinta, por aciu percorríos en lancha ufiertaos polos residentes de la zona conocida como "Boca del Cuetu" nel conceyu de Tenosique, Tabasco. Tamién ye posible prauticar rappel nes parés del cañón del ríu o nos cenotes y cueves qu'esisten na zona.

Ver tamién

[editar | editar la fonte]

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ http://idbdocs.iadb.org.+«La cuenca media del ríu Usumacinta». Consultáu'l 24 d'abril de 2012.
  2. ↑ Parks Watch. «Reserva de la Biosfera Banzaos de Centla». Consultáu'l 17 d'abril de 2012.
  3. ↑ Magüeta, Marcos Y. Nomes Xeográficos del Estáu de Tabasco. Conseyu Editorial del Gobiernu del Estáu de Tabasco. Gobiernu del Estáu de Tabasco. 1979. p.98
  4. ↑ http://idbdocs.iadb.org.+«La cuenca media del ríu Usumacinta». Consultáu'l 24 d'abril de 2012.
  5. ↑ http://idbdocs.iadb.org.+«La Cuenca media del ríu Usumacinta». Consultáu'l 24 d'abril de 2012.
  6. ↑ UNESCO. «Wetlands of Centla and Término». Consultáu'l 13 d'abril de 2012.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Parks Watch. «Reserva de la Biosfera Banzaos de Centla». Consultáu'l 24 d'abril de 2012.
  8. ↑ Gobierno del estáu de Tabasco. «Tabasco ye l'Estáu de la república con mayor escurrimiento acuáticu mientres l'añu». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 3 de mayu de 2012.
  9. ↑ Gobierno del estáu de Tabasco. «Tabasco ye l'Estáu de la república con mayor escurrimiento acuáticu mientres l'añu». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 3 de mayu de 2012.
  10. ↑ INEGI. «Región hidrolóxiques de Tabasco/Principales ríos». Consultáu'l 4 de mayu de 2012.
  11. ↑ Gobierno del estáu de Tabasco. «Clima». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 3 de mayu de 2012.
  12. ↑ SERNAPAM. Gobiernu del estáu de Tabasco. «Reserva Ecolóxica "Cañón del Usumacinta"». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 18 d'abril de 2012.

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]