Tian Shan

Tian Shan
天山 (zh)
cordal
Situación
País	Kirguistán
Coordenaes	42°02′15″N 80°07′31″E / 42.0375°N 80.1253°E / 42.0375; 80.1253
Tian Shan Tian Shan (Kirguistán)
Datos
Altitú	7439 m
Anchor	400,000 m.
Llargor	2,500,000 m.

Los montes Tian o por tautopónimu Tian Shan (chinu: 天山, pinyin: Tiān Shān, lliteralmente «montes celestiales»; mongol: Тэнгэр уул; Plantía:Lang-ug, Tengri Tagh, tamién trescritu como Tien) ye un gran sistema montascosu del Asia Central, alcontráu na rexón fronteriza ente Kazakstán, Kirguistán y la República Popular China, en concretu con Sinkiang asitiada na parte occidental del país. Ye'l quintu relieve del mundu dempués del Himalaya, los Andes, los Montes Rocosos y la cordal del Pamir.^[1]

Tien el so altor máximu nel Picu Jengish Chokusu (Victoria, antes pico Pobeda), de 7.439 m, el puntu más altu de Kirguistán, asitiáu na frontera con China. El segundu picu más eleváu ye'l Khan Tengri (en tártaru y mongol: "Señor de los espíritus"), de 7.010 m, asitiáu na frontera ente Kazakstán y Kirguistán.

El nome chinu de les Tian puede derivar del nome en xiongnu de los Montes Qilian (祁连), que fueron descrites nel Shiji (Memories históriques) como la patria de los yuezhi, y díxose^[2] que se referíen a les Tian Shan en llugar de al cordal alcontráu 1.500 km más al este, qu'agora se conoz por esi nome. Los cercanos montes Tannu-Fola (en tuvano, Таңды-Уула Tangdy-Uula) lleven el mesmu nome ("montes del cielu celestiales" o "montes de Dios/Espíritu").

Historia

Los montes Tian nun mapa qu'amuesa l'antigua ruta de la Seda.

Los montes Tian yeren un paisaxe de fondu d'unu de los ramales de la ruta de la Seda, el ramal que bordiaba pel norte'l desiertu de Taklamakán na cuenca de Tarim. Delles ciudaes-oasis —Turfan, Yuli, Karasahr, Korla, Kuqa, Aksu, Bachu y Kashgar—atopar a los pies de la cara sur de les Tian Shan.^[1] Na ciudá china de Kasgar, nel estremu occidental de la cuenca del Tarim, esta ruta cortaba al traviés de los montes de Tian Shan, encruciándose escontra'l norte y escontra Biskek, la capital de Kirguistán.^[3]

Unu de los primeros europeos que visitaron los montes Tian Shan y el primeru en describiles en detalle foi l'esplorador rusu Piotr Semiónov-Tian-Shanski, que les visitó na década de 1850.

Doscientos quilómetros al este de Biskek, los montes Tian alredor d'Almaty son el trubiecu de Malus sieversii, apocayá confirmáu como l'ancestru común de toles variedaes de mazana (el nome de Almty o Alma-Ata, en cazacu, significa «el güelu de les mazanes»).

Ver tamién: Ruta de la Seda

Xeografía

Pico Khan Tengri, el 2º más altu del macizu.

La cadena estender d'este a oeste a partir de Sinkiang, siguiendo a lo llargo de la frontera sur de Kazakstán y Kirguistán y terminando nel oeste xuniéndose a la parte norte de los montes de la cordal del Pamir. D'este a oeste, el so llargor total ye de 2.500 km, con un anchor de norte a sur d'ente 100 y 400 km. El llargor de la seición en territoriu chinu ye de 1700 km, con dos tercios de la superficie total.^[4] En Kirguistán, los montes Tian atopar al sureste del saláu llagu Issyk-Kul.

Los montes Tian atopar al norte y al oeste del desiertu de Taklamakán y direutamente al norte de la cuenca de Tarim; al norte y al este, atopar colos montes Altai de Mongolia.

Na cartografía occidental, l'estremu oriental de les Tian xeneralmente entiéndense ye xustu al oeste d'Urumchi, ente que'l cordal que ta al este de la ciudá conozse como los montes Bogda Shan. Na cartografía china, dende la dinastía Han hasta l'actualidá, sicasí, los montes Tian tamién inclúin los cordales Bogda y Barkol.

El cordal Tian son parte del cinturón oroxénica del Himalaya, que se formó pol choque de les plaques tectóniques indoaustraliana y euroasiática na era Cenozoica. Son una de los cordales más llargos del Asia central y estiéndense unos 2.800 quilómetros al este dende Taxkent n'Uzbequistán.

El picu más altu nos montes Tian ye'l Picu Jengish Chokusu, antes pico Pobedy, (rusu: пик Победы y Plantía:Lang-ky), que con 7.439 m, ye tamién el puntu más altu de Kirguistán y de la frontera con China. El segundu picu más altu ye'l Khan Tengri (Señor de los Espíritus), a entrambos llaos de la frontera Kazakstán-Kirguistán, que con 7.010 m ye'l puntu más altu de Kazakstán. Los alpinistes clasifiquen éstos dos picos como los más septentrionales de los de más de 7.000 m dean el mundu. L'altitú media de 4000 m.

El pasu de Torugart, a 3.752 m, atópase na frontera ente Kirguistán y la provincia china de Xinjiang. Los cordales montiegos d'Alatau, que tán a menor altitú na parte norte de les Tian Shan, tán habitaes por tribus de pastores que falen llingües pertenecientes al grupu de les llingües túrquiques de la familia de les llingües altaiques.

Los montes Tian tán dixebraos del pandu del Tíbet pol desiertu de Taklamakán y la cuenca del Tarim al sur, árees desaxeradamente grebes pos los montes nun dexen pasar les nubes, polo qu'apenes llueve.

Cordales del Tian Shan

Los montes de Tian Shan dende l'espaciu, ochobre de 1997, col llagu Issyk-Kul en Kirguistán nel estremu norte

Mapa de la rexón, colos montes Tian na esquierda, na parte inferior

Mapa de Kirguistán (fronteres marcaes en colloráu) L'entrante nel oeste ye'l valle de Fergana

Los picos nevaos de los Kengey Alatau vistos dende una sablera del llagu Issyk-Kul

Los montes Tian tienen dellos cordales que dacuando se consideren cordales independientes.

En China, los montes Tian empecipiar al norte de la ciudá de Kumul (Hami), colos montes en forma d'O de Barkol, alcontraes a alredor de 600 a 400 km al este d'Ürümqi.Siguen dempués les Bogda Shan (montes divos) cuerren dende los 350 a 40 km al este de Urumqi. Depués hai una área baxa ente Urumqi y la depresión de Turfan. Los montes Borohoro empiecen xusto al sur d'Urumchi y escurren al oeste noroeste unos 450 km, dixebrando Zungaria de la cuenca del ríu Ili. El so estremu norte atiesta colos montes de Zungaria, un pequeñu cordal d'unos 450 km que cuerre d'este a nordés a lo llargo de la frontera ente China y Kazakstán. Empiecen a 50 km al este de Taldykorgan, en Kazakstán, y terminen na Puerta de Zungaria. Los montes de Zungaria, nel norte, (¿nome?), nel mediu y el cordal Borohoro, nel sur, dibuxen una Z o S invertíes, el nordés zarrando parte de Zungaria y el suroeste zarrando la parte cimera del valle del Ili.

En Kirguistán, la llinia principal de les Tian sigue unos 570 km como (¿nome?) dende la base de los Borohoros occidentales hasta'l puntu en que s'atopen China, Kazakstán y Kirguistán. Equí ta la parte más alta del cordal —les Tian Shan centrales, con unos 570 km, na que tán el picu Pobeda y el Khan Tengri. Al oeste d'esta, el Tian Shan estrémase bordiando un "güeyu", el llagu Issyk-Kul que ta nel centru. El llau sur del llagu ye l'Alatau Terskey y el llau norte la Kyungey Ala-Too (l'aveseda y soleyera Ala-Too). Al norte de la Kyungey Ala-Too y paralela a ella ta l'Alatau Trans-Ili, en Kazakstán, al sur d'Almaty. Al oeste del güeyu, la cordillea sigue 400 km como'l Kyrgyz Ala-Too, dixebrando la provincia Chui del óblast de Narin y depués Kazakstán de la provincia de Baltes. Esta óblast ye'l valle altu del ríu Baltes, el llau sur de los 200 km de los montes Baltes Ala-Too ('Ala-too', ye la ortografía kirguís de Alatau). Nel estremu este de Baltar Alatau, el cordal Suusamyr Too cuerre escontra'l sureste zarrando'l valle Suusamyr o pandu.

Tocantes a la zona al sur del valle de Fergana, hai un grupu de montes de 800 km que se curva al oeste-suroeste dende'l sur del llagu Issyk-Kul, dixebrando la cuenca de Tarim del valle de Fergana. La cordal de Fergana cuerre al nordeste escontra Baltar Ala-Too y dixebra la cuenca alta del ríu Naryn de la pria Fergana. El llau sur d'estos montes fundir nos Pamires, en Taxiquistán (montes Alay y cordal Trans-Alai). Al oeste d'esta ta la cordal de Turkestán, que sigue casi hasta Samarcanda.

Hidrografía

Vista de la mariña sur del llagu Issyk-Kul (de 6.236 km² a una altitú de 1.606 m), segundu mayor llagu de monte nel mundu dempués del llagu Titicaca.

Hai 15.953 glaciares nos montes, con una superficie total de 15 416,41 km², que representen un volume de xelu de 1.048,247 km³. D'estos glaciares, 9081 (el 57% de los glaciares del macizu) tán en territoriu chinu, con una área de 9.235,96 km² (el 59,9% de la superficie de los glaciares del macizu) y con un volume de xelu 1.011,748 km³ (el 96,5% de tola masa de xelu).^[4]

Los ríos más importantes que nacen nos montes Tian son los ríos Syr Darya (3.078 km) y l'Ili (1.001 km), amás de munchos de los ríos qu'alimenten el llargu ríu Tarim (2.030 km) —Kaxgar (765 km), Muzat, Toxhan o Aksu (282 km)—, qu'escurre pola aguada meridional d'esos montes, anque naz nos montes Kunlum. Otru ríu importante que nacen na aguada meridional ye'l ríu Kaidu (de 490 km que desgua nel llagu Bosten).

El cañón de Aksu ye un accidente notable alcontráu nel noroeste de les Tian Shan.

Xeoloxía

Dende'l Precambrianu (600 millones d'años), los montes Tian pasaron del estáu d'antiguu continente a la d'antiguu mar, alzándose en montes erosionadas en penillanura, dempués alzaes de nuevu n'altos montes. Movimientos tectónicos recién xugaron un papel decisivu na configuración actual d'estos montes, formando enormes cadenes y cuenques con falles (^[5]) y terraces aluviales. Atropáronse capes de sedimentos bien grueses nes cuenques, erosionadas más tarde en fuécares, carcavas y cantiles que formen el gran paisaxe de cañones coloraos de la era Terciaria.^[4]

Clima

Los montes Tian son una división natural ente les zones mediu templaes y templaes templaes de Sinkiang.^[4] Los lladrales norte y sur del picu Tomur representen, respeutivamente, diferencies bien clares en precipitación, suelu y vexetación. El clima del lladral norte ye del tipu clima de monte montañés semi-húmedu, ente que el del lladral sur ye semiárido.^[6]

Naturaleza

Fauna

L'este de les Tian ye'l llar de más de 400 especies animales, incluyíes representantes d'especies en peligru d'estinción en diversos graos, como'l toma o lleopardu de les nieves (Uncia uncia; IUCN 2009; CITES 2007), el cisne cantor (Cygnus cygnus; IUCN 2009; CITES 2007), el venáu coloráu (Cervus elaphus; IUCN 2009), el Podoce de Biddulph (Podoces biddulphi; IUCN 2009), el argali (Ovis ammon; IUCN 2009), la cabra sibirica (Capra sibirica; IUCN 2009), ente otres.^[4]

La población total de lleopardos de les nieves que s'atopen n'Asia Central y Asia del Sureste ye d'aproximao 2500 exemplares, incluyendo más de 1.650 en Sinkiang. Nes fasteres del picu Tomur (Jengish Chokusu) atópense más de 600, soportaos por bones poblaciones d'especies presa como'l argali y l'ibex.^[4]

Flora

L'este del cordal tien la distribución botánica más completa nes Tian: desiertu, estepes desérticas, arbustos, valles montiegos, montes de frutos monteses (mazana, albaricoque, nuez, ciruela, etc.) montes mistos de piceas y árboles de fueya caduca, poblaciones de Picea schrenkiana, cipreses y arbustos, praderíes alpines y glaciares y picos nevaos. Inclúi les principales formaciones ecolóxiques de Tian Shan, como Picea schrenkiana, Malus sieversii, Armenica vulgaris,^[7] Betula tianschanica, Populus tremula, Juniperus sabina, Juniperus pseudosabina,^[8] Tamarix ramosissima, Haloxylon ammodendron, Bothriochloa ischaemum, Thylacospermum caespitosum, etc. Tien más de 1.800 especies de plantes, incluyendo plantes en peligru d'estinción (la orquídea Goodyera repens, por casu; CITES 2007) y plantes reinales (Saussurea involucrata, Tulipa sinkiangensi, etc.).^[4]

La Picea schrenkiana, fósil viviente por evolución biolóxica, ye una antigua especie d'árbol que data del Terciariu y que la so distribución llindar a les Tian Shan. La reserva natural de Gongnaisi, en Xinjiang, tien bastantes exemplares de 70 m d'altor, con 1,7 m de diámetru y de 50 m³ de volume de madera.^[4]

Los montes de frutos monteses, incluyíos los pumares monteses Malus sieversii, representen una riqueza xenética escepcional y esencial na llucha contra les enfermedaes de toles variedaes cultivaes de la especie. Ello ye que estes especies monteses que cohabitan nel Tian Shan (Kazakstán y China, principalmente) amuesen una inusual resistencia a les enfermedaes,^[9] n'especial a la sarna d'el pumar.^[10] Esta respuesta a la enfermedá ye en sí mesma una indicación segura de la riqueza de la so xenoma en comparanza cola de los sos descendientes domésticos.^[9]

Proteición del mediu ambiente

Tien-Shan occidental

Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
Picu Talgar, Talgar (Kazakstán).
Llugar	Kazakstán  Uzbequistán
Criterios	Natural: x
Referencia	1490
Inscripción	2016 (XL Sesión)
Área	Asia y Oceanía

La parte oriental de los montes Tian foi presentada por China como candidata a Patrimoniu de la Humanidá de la Unesco en 2010,^[9] una presentación qu'incluyía seis reserves naturales chines: la reserva natural nacional del picu Tomur (N 41°50, Y 80°20), la reserva natural nacional Kuerdening (N 43°10, Y 83°00), el parque nacional Tianshan Tianchi (N 43°50, Y 88°13), la reserva natural nacional de Bayinbuluke (N 44°40, Y 88°50), el parque nacional de Sayram (N 42°50, Y 84°15) y el parque nacional de Nalaty (N 43°15, Y 84°00).^[4]

La reserva natural nacional del picu Tomur ye la única reserva natural ente los venticinco presentes en Sinkiang,^[11] que'l so fin ye protexer los ecosistemes de montes.^[6] Asitiada a seis quilómetros al sur del tripunto de les fronteres de China, Kazakstán y Kirguistán, entiende 2.376 km² nel Xian de Wensu, parte de la rexón autónoma de Sinkiang. Cubre gran parte de los montes Tian en territoriu chinu.^[4]

En 2013, el Comité de Patrimoniu de la Humanidá de la Unesco, escoyó, a propuesta de China, la parte oriental de los montes Tian na rexón de Sinkiang como Patrimoniu Natural de la Humanidá.^[12] La parte occidental de los montes Tian na triple frontera de Kazakstán, Kirguistán y Uzbequistán foi escoyida igualmente en 2016.^[13]

Ecoloxía

Los montes Tian tien importantes montes d'abetu de Schrenk (Picea schrenkiana) a altitúes de más de 2.000 m; les fasteres tienen montes naturales únicos de nozales de Persia y mazanes monteses.^[14]

Relixón china

Nel taoísmu Xiwangmu, reinar Madre d'Occidente créese que protexía los árboles de durazno de la inmortalidá nos montes de Tian Shan.

Galería

• Montes Tian
• 
  El picu Gorkiy vistu al traviés del glaciar Inylchek Sur
• 
  El campu base Inylchek Sur, col Chapaev y el Khan Tengri al traviés del glaciar
• 
  Monte de Spruce de Schrenk
• 
  Ala Köl
• Ficheru:(llagu), cordal Terskey Alatau, Kirguistán
• 
  Cordal Terskey Alatoo vista al traviés del llagu Issyk-Kul
• 
  Semeya dende l'espaciu de les Tian centrales.

Ver tamién

• Xeografía de China

Referencies

1. (en francés) Glossaire de la Route de la soie.
2. (n'inglés) Xinru Liu, Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies (2001) [1].
3. Carte de la route de la soie
4. Entrada «Xinjiang Tianshan» nel sitiu de la Unesco (n'inglés).
5. Falles nel Sinkiang [2]
6. (n'inglés) Tomur Peak National Nature Reserve, nel sitiu de Tianshannet, fonte d'información sobre Sinkiang autorizada pol gobiernu chinu (n'inglés).
7. (n'inglés) Armenica vulgaris Archiváu 2012-08-06 en Wayback Machine nel sitiu «Plants for the planet».
8. (n'inglés) Juniperus pseudosabina en Conifers, bancu de datos sobre les gimnospermes.
9. Science et Vie, Sauvons les pommes, nᵘ1130, payares de 2011, páx. 90-97.
10. Evaluation of Malus sieversii seedlings from Kazakhstan for disease resistance and time of leafing, nel sitiu de la Sociedá internacional pa la ciencia de la horticultura (International Society for Horticultural Science).
11. (n'inglés) Llista de reserves naturales de Xinjiang tamién nel sitiu de Tianshannet.
12. «Xinjiang Tianshan» (inglés). Unesco. Consultáu'l 8 de febreru de 2017.
13. «Western Tien-Shan» (inglés). Unesco. Consultáu'l 17 de xunetu de 2016.
14. http://www.salon.com/2011/10/25/how_the_apple_took_over_the_planet/.

Referencies

• The Contemporary Atlas of China. 1988. London: Marshall Editions Ltd. Reprint 1989. Sydney: Collins Publishers Australia.
• The Times Comprehensive Atlas of the World. Eleventh Edition. 2003. Times Books Group Ltd. London.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Tian Shan.
• Russian mountaineering site Archiváu 2013-04-24 en Wayback Machine
• Tien Shan
• United Nations University (2009) digital video "Finding a place to feed: Kyrgyz shepherds & pasture loss": Shepherd shares family's observations and adaptation to the changing climate in highland pastures of Kyrgyzstan's Tian Shan mountains Accessed 1 December 2009