Trijueque | |||
---|---|---|---|
| |||
Alministración | |||
País | España | ||
Autonomía | Castiella-La Mancha | ||
Provincia | provincia de Guadalaxara | ||
Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||
Alcalde de Trijueque (es) | José Manuel Ortiz Armada | ||
Nome oficial | Trijueque (es)[1] | ||
Códigu postal |
19192 | ||
Xeografía | |||
Coordenaes | 40°46′40″N 2°59′40″W / 40.777777777778°N 2.9944444444444°O | ||
Superficie | 35.63 km² | ||
Altitú | 994 m | ||
Llenda con | Brihuega, Valdegrudas, Torija, Hita, Valdearenas y Muduex | ||
Demografía | |||
Población |
1560 hab. (2023) - 636 homes (2019) - 565 muyeres (2019) | ||
Porcentaxe | 0% de provincia de Guadalaxara | ||
Densidá | 43,78 hab/km² | ||
trijueque.es | |||
Trijueque ye un conceyu español, asitiáu na provincia de Guadalaxara, na comunidá autónoma de Castiella-La Mancha.
El términu municipal de Trijueque, qu'ocupa una estensión de 35,63 km², atópase enclaváu al oeste de la contorna de la Alcarria, en cantu de la planicie que baxa abruptamente escontra'l valle del Badiel, polo que se-y conoz tamién como'l Balcón de la Alcarria. Dende'l Picu de la Palombu acolumbren dieciséis pueblos del valle del Henares y sierres del sistema central. Pertenez al partíu xudicial de Guadalaxara y a la diócesis católica de Sigüenza-Guadalaxara.
El cultivu mayoritariu del so territoriu ye de secanu, principalmente cebera y olivar. El so clima ye'l continental propiu de la provincia, con iviernos secos y fríos, y branos calorosos.
La so población ye de 1.256 habitantes, según el censu publicáu pol INE en 2015, lo que supón casi triplicar los 465 habitantes recoyíos nel padrón municipal de 2000.
El so escudu d'armes municipal, aprobáu por Orde de 18 de payares de 1998 de la Conseyería d'Alministraciones Públiques de la Xunta de Castiella La Mancha ye'l siguiente: "Escudu español, mediu y cortáu na metá cimera. Cuartel diestru (cimeru): en campu de sinople, una banda de gules, perfilada d'oru. Cuartel siniestru (cimeru): en campu d'oru, un árbol de sinople sobre ondes d'agua d'azul y plata. Parte inferior: en campu de gules, una muralla. Al timbre, la corona real zarrada."[2]
La capital del conceyu, del mesmu nome, asítiase'l quilómetru 78 de la carretera A-2, antiguu camín real de Madrid a Zaragoza, nes coordenaes llatitú 40º46´40´´ norte y llargor 2º59´40´´ oeste y ta a una altitú de 998,9 metros sobre'l nivel del mar. Falta 22 quilómetros de la capital de la provincia, y 78 quilómetros de Madrid. Nes últimes décades llevantáronse na so contorna les urbanizaciones de La Beltranexa y Mirador del Cid.
La mayoría d'historiadores consideren que Trijueque ye una fundación árabe. Cierta tradición facer fundada en dómina anterior a la nacencia de Cristu, como recueye les rellaciones topográfiques de Felipe II nes que s'afirma "que'l dichu pueblo ye antiguu, porque hai escritures antigües, dende antes del advenimiento de Cristu, y al paecer ye fundáu d'antigüedá pola dicha razón".[3] Como xustificó Fidel Hita al analizar la carta dotal hebrea del sieglu XV atopada por casualidá en 1563, l'error provién de la incorreuta interpretación de los documentos xudíos que na dómina caltener en Trijueque. La citada Carta Dotal empieza asina: "Nel quintu día de la selmana, tres díes del mes d'ochobre, añu de cinco mil y cincuenta y trenta y cuatro de la Creación del mundu, equí nel llugar de Trijueque, aldega de Toledo, ye á saber como Rabí Joseph, esti noviu, fíu de Rabí Abraham (el so fin sía para bien), que ye médicu, dio á Limpha fía de Senté ófi (la so gloria sía nel paraísu), [dicíéndole: tomu á ti] por muyer según la llei de Moisén y d'Israel..." Como afirma Hita, "na calienda del Martiroloxu romanu que se llee na viéspora de Navidá, dizse que Cristu nació nel añu 5199 de la Creación del mundu" datu erróneu, pero que llevó a interpretar mal los documentos xudíos, una y bones la fecha correuta pa la Carta Dotal analizada por esti autor sería la de 1473 del calendariu cristianu. Sía que non, esti discutiniu sirve pa ilustrar la esistencia d'una aljama hebrea en Trijueque, en sintonía coles esistentes n'otres llocalidaes de la contorna, como Hita.[4]
Tres la conquista cristiana de la contorna nel sieglu XI per parte del rei Alfonsu VI, pasó a pertenecer al Común de Villa y Tierra de Hita, hasta que nel sieglu XIV, dientro de les disputes nobiliaries que sufrió'l reinu, pasó a poder d'Íñigo López de Orozco, antepasáu del marqués de Santillana con quien incluyíu yá nel sieglu XV nel mayoralgu de los Mendoza alcarreños, situación que se caltuvo hasta la desapaición de los señoríos nel sieglu XIX.
Pero a pesar de tar incluyíu sol señoríu de los Mendoza, foi declarada villa pol rei Fernandu V en 1503, más conocíu como'l católicu, maríu de Sabela I de Castiella, lo que-y dexó cierta autonomía frente al poder señorial, especialmente no juridiscional.
Esta vinculación cola familia de los Mendoza alcarreños, cobró especial significancia na segunda metá del sieglu XV, cuando Íñigo López de Mendoza, primer Conde de Tendilla, treslladó, de la villa de Buitrago del Lozoya a Trijueque, a la infanta Juana, más conocida como la Beltranexa, fía d'Enrique IV, de la cual yera tutor. Esta situación duró hasta qu'en 1468 saldría de la llocalidá p'allegar a Toro pa la celebración de la Concordia.
Mientres la Batalla de Guadalaxara que se llibró na Guerra Civil del 8 al 18 de marzu de 1937, Trijueque quedó en mediu del frente, siendo ocupaes primero poles tropes italianes de la CTV el 11 de marzu y retirándose la nueche del 13 de marzu ante la meyora de les tropes republicanes de la Brigada Thaelmann y la 1ª Brigada d'Asaltu d'El Llabrador. Los daños producíos fueron bien importantes non solo en vides de la población civil sinón tamién nos sos edificios, quedando práuticamente destruyíu, ente otros edificios públicu y priváu, el Conceyu y la ilesia parroquial de La nuesa Señora.
En 2002, la llocalidá foi noticia a nivel nacional pola murnia desapaición de Dónovan Párraga, fíu d'una familia residente na urbanización La Beltranexa, y el so posterior llocalización nun pozu d'agües fecales de la zona once meses dempués. A pesar de les conclusiones forenses de que se trató d'un accidente, l'Audiencia de Guadalaxara decidió reabrir el casu en 2003 a pidimientu de los padres del neñu.
De la cerca cola que los Mendoza fortificaron la llocalidá apenes queden restos visibles, solamente tres torreón, dos d'ellos xunto a la cuesta que baxa escontra Rebollosa de Hita y Valdearenas y l'otru asitiáu ente los actuales edificios del pueblu. Y de la ciudadela llevantada por orde de la mesma familiar, nun queda absolutamente nada.[5]
La ilesia parroquial de La nuesa Señora de l'Asunción atopar dende la Guerra Civil en ruines, anque entá permanez de pies gran parte de la so fábrica esterior. Foi fundada por Fray Miguel López de la Serna, obispu de Canaries, y dotar el so hermanu, l'arcedianu de La Palma. Ocupa parte de l'antigua ciudadela onde los Mendoza llevantaron la so casa palaciu. Trátase d'una ilesia de tres naves de distintos altores, qu'a pesar d'ello dellos autores quixeron ver rellaciones coles ilesies de planta de salón que fueron bien frecuentes na contorna a lo llargo del sieglu XVI. Amuesa na so fachada elementos platerescos, como la so portada, con fornica cimera con medies columnes dóriques, cartelas y arabescos, siendo la so cubierta de bóvedes nervadas y gallonadas. Según dellos autores que describieron el so interior, cuando entá taba en serviciu, “l'altar mayor nun llama l'atención pola so actura y solo la efixe de l'Asunción ye de bon cincel. Tien” dicíase “un altar interesante que ye'l de San Antonio poles sos pintures riques en coloríu y factura. Hai nella dos efigie de bona factura: una ye la de la Concepción terminada en 1653 y otra la del Cristu de la Misericordia, asitiada na so capiya en 1616”.[5] El sepulcru del so fundador, l'obispu de Canaries, taba na capiya de San Juan Bautista, que llucía una lauda sepulcral n'alabastru,[6] y que güei s'atopa nel Muséu Diocesanu de Sigüenza (Guadalaxara).[7]
El conceyu ye un edificiu construyíu en 1560 p'allugar al Conceyu tres la so conversión en villazgo por Felipe'l católicu. Ta asitiáu na Plaza Mayor, con cases porticadas, y na so fachada lluz los escudos de los Mendoza y d'España, tallaos en piedra. En 1937, mientres la ocupación la Batalla de Guadalaxara l'edificiu foi totalmente destruyíu, siendo restauráu mientres la posguerra. Na mesma plaza caltiénse'l Real Parador de Carruaxes, del sieglu XVIII, llugar nel que se ambientaba la comedia "Una nueche en Trijueque" iguada del francés por Calixto Boldúm y Conde[8] y representada per primer vegada nel Teatru de la Cruz, de Madrid, en setiembre de 1853.
Tamién merecen visitase la Cruz de Llata, la ermita de la Soledá, y dalgunes de les fontes del pueblu, como la de San Isidro, Placetuela, y Toreros.
Trijueque alluga dos festexos a lo llargo del añu. El primer festexu producir en 11 de xunu, festividá de San Bernabé, patrón d'esta llocalidá. El segundu festexu produzse la selmana del 14 de setiembre n'honor del Santísimu Cristu de la Misericordia, esti segundu festexu suel ser el más importante de los que se producen en tol añu yá que por estes feches prodúcense encierres pel campu, verbenes populares, espectáculos taurinos y demás espectáculos toos ellos de gran interés.
Cuenta que gracies a esta lleenda San Bernabé convertir nel patrón d'esta llocalidá. La lleenda diz que nuna de les dómina de collecha'l pueblu de Trijueque tuvo amenaciáu por una plaga de llagostas que pretendíen acabar coles colleches de tol pueblu. Un 11 de xunu la xente sacó en procesión a San Bernabé y mientres la xente percorría los campos col santu en procesión la plaga de llagostes sumió.
Esta tradición vien celebrándose dende tiempos bien antiguos y anguaño inda se sigue calteniendo. D'antiguo la peseta solo yera celebrada polos mozos solteros del pueblo pero dende hai 20 años tamién se celebra per parte de les muyeres solteres. Esta celebración faíase cuando los mozos del pueblu salíen de la escuela, que, remataba a la edá de 14 años. Nel añu de cumplir los 14 años los mozos arrendaben un salón nel pueblu, contrataben una banda de música y convidaben a los demás vecinos del pueblu a un tentempié. Tamién hai que dicir que del dineru que s'apurría parte del mesmu yera utilizáu polos mozos pa pagar les fiestes del Santísimu Cristu de la Misericordia.
Anguaño en "el pagu de la peseta", los mozos que tienen que "pagar la peseta" tienen que faer una serie de pruebes: beber vinu, alcohol, cantar, dicir traballingües, cuntar chistes y salir a la cai con unos bidones y güevos pa escorrer por tol pueblu a les moces. El llugar de celebración d'esta tradición suel ser nun garaxe o comúnmente un local llamáu cochera onde s'axunten los mozos solteros que yá fixeren esta celebración y los mozos qu'esi añu tengan que faela. solo puede haber chicos y éstos tienen que ser solteros.
Pa les moces esta celebración llámase "El Duru", la celebración ye como la de los mozos, pero nesti casu les moces nun tienen que llevar bidones. Sobre les 12 de la media nueche del día 12 de setiembre'l grupu de moces que yá fixeren esta celebración van a toles cases de les moces qu'esi añu quieran faer esta tradición. Quien esi añu "paguen el duru" tien qu'esperar na puerta de la so casa amarutada col disfraz que-y dixeren el grupu de moces que yá lo pagaron. Una vegada que salieren cántense una serie de cantares y faise correr a la(s) moza (s) qu'esi añu "pague(n) el duru" con toles moces qu'esi añu tóquelos "pagar el duru".
Una vegada axuntaes a toles moces axunten toes nun local llamáu comúnmente "cochera" distintu al de los mozos onde tamién se -yos faen pruebes como tirar farina y güevos na cabeza, baillar, dicir traballingües, etc.
Una vegada que se terminara coles pruebes, los mozos y les moces axuntar na plaza del pueblu. Los mozos empiecen a escorrer a les moces por tol pueblu faciendo rodar los bidones que lleven consigo.
Si un mozu o moza nun quier celebrar "el duru" o "la peseta" a esa persona llámase-y "mansu" o "mansa" (pallabra despreciatible); sicasí si'l mozu o la moza fai esta tradición convertir en "mozu de mierda" hasta l'añu siguiente nel que se convierta en mozu o moza del pueblu y el títulu de "mozu de mierda" pase a los mozos o chiques qu'esi añu celebrar.