Vitral

Un vitral o vidrera policromada ye una composición ellaborada con vidrios de colores, pintaos o recubiertos con esmaltes, que se ensamblan por aciu banielles de plomu.

Orixe d'esti vidriu

El vidriu procede del desiertu, pero desconocen el so descubridores. Según Plinio Cayo Segundu (Pliniu'l Vieyu), historiador de l'antigüedá, fueron fenicios qu'a otru día d'encender una foguera con piedres de carbonatu de calciu nel sable vieron que se formara un líquidu tresllúcío.Creyeron que yera un milagru. Los primeros oxetos de vidriu atopaos fueron abalorios,pero les primeres vasíes vienen d'Exiptu (tumbes exipcies nel reináu de Tutmosis III (1504-1450 a.c.). De xuru los artesanos asiáticos fueron los responsables del florecimientu de la fabricación del vidriu,el cual tuvo'l so apoxéu nel sieglu IX antes de Cristu. Exiptu convertir nel principal provisor de vidriu de les cortes reales. Dedicábense sobremanera a producir oxetos artísticos y decorativos de gran coloríu.Los oxetos de vidriu de les cortes reales procedíen na so mayoría de la rexón d'Alexandría, anque fueron los fenicios quien afayaron el vidriu sopláu nel sieglu I e.C. Siria y Mesopotamia fueron los encargaos d'arrobinar la industria del vidriu por tol Mediterraneu. A última hora, los fenicios y los exipcios fueron los iniciadores y grandes suministradores de vidriu de l'antigüedá. Nel sieglu V los romanos vieron que les distintes combinaciones d'óxidos daben llugar a la coloración del vidriu creándose asina ensin querer el vidriu de color. Rosetón na Ilesia.

Tipos de vidrios

Anguaño atopamos infinidá de vidrios tanto tresparente como coloriáu. Al artista correspuénde-y la trabayosa xera de decidir cual d'ellos va resultar óptimo pa la so obra, cola posibilidá d'aplicar distintos materiales y almirar les distintes creaciones. La llámina de vidriu tien de tar bien templada(calecer pa dempués esfrecela) pa evitar rompela al cortala, en casu contrariu'l vidriu va llamase "encesu". El vidriu ye fráxil, pero extraordinariamente resistente al empar(el so durez depende del color).

Vidriu "antitanque".
Vidriu sopláu dientro d'un tubu,por tantu,artesanal al ser cada plancha irrepetible.
Vidriu Llisu.
Vidriu Reamy.
Vidriu Veteado.
Vidriu Seedy.
Vidriu Craquelado.
Vidriu Chupáu.
Vidriu d'un solu color.
Vidriu Reamy: Colores tresparentes que-y tresfieren al vidriu gran movimientu.
Vidriu Veteado: Vidriu de dos o más colores que-y dan efeutu d'acuarela.
Vidriu Seedy: Tresparente o de colores bien nidios con burbuyes d'aire nel so interior que deforman la lluz.
Vidriu Craquelado: Vidriu sopláu esfrecíu con rapidez pa rompelo aniciando fragmentos.
Vidriu Chapo: Capa fina de vidriu sobre cristal tresparente o color base.
Vidriu "Semiantique": Endurecíu fora del fornu lo cual dexa que sía llisu y brillosu.
Vidriu "Laminado a Llámina": Vidriu fundíu estendíu con rodiellos sobre una superficie plana, ye económicu y esiste una estensa gama.
Vidriu "Laminado a mano": Fabricáu por pequeñu empreses que laminan a mano, cada pieza ye única.
Vidrio Perla y "nuggets": Fragmentos de vidriu de función decorativa.Los "nuggets" empléguense para xoyes y les "perlles" fabríquense xirando vidriu fundíu dientro de pequeños círculos.
Xemes de Cristal Talláu: Asemeyaes a los nuggets, pero con cares nidies y brillantes que reflexen la lluz.

Historia

Los vitrales yá yeren usaos nos templos de la dómina románica pero lleguen al so apoxéu na arquiteutura gótica y van xeneralizándose dende'l sieglu XIII. Presenten nesti sieglu, como nel anterior, la forma de mosaicu no fondero, con dellos compartimientos o medallones de figures en serie de riba abaxo, representándose en cada unu dalgún asuntu relixosu, históricu o simbólicu, pero ensin llevar más d'un color cada fragmentu de vidriu (salvo l'esmalte de color gris o coritu que s'añader pa trazar dellos perfiles y contornes de figures). Nel sieglu XIV, dichos compartimientos facer de mayor tamañu, lo mesmo que les figures, que vanse asitiando aisllaes dientro de la so ojiva y debaxo d'un doselete y tiéndese a asonsañar con elles daqué meyor el natural, añader el clarescuru d'esmalte gris y dacuando el color mariellu por aciu el mariellu de plata. Nel sieglu XV y principios del XVI, les imáxenes son inda mayores y tán como zarraes en templetes góticos, arizaos de torrecillas y amás de los colores gris y mariellu, añadíos pol esmaltáu del vidriu, introduzse dacuando'l color encarnáu, tamién pol mesmu procedimientu y úsense vidrios dobles (incoloru unu y coloriáu l'otru) pa modificar el color del fragmentu respeutivu.

Nel sieglu XVI, ellabórense vitrales d'una pieza con vidriu incoloru, pintándoles con esmalte gris (grisallas) y a mediaos del mesmu sieglu invéntase'l manera d'esmaltar de distintos colores un cachu cualesquier de vidriu, lo que dio por resultancia'l disponer de vitrales como si fueren llenzos o tables de pintura economizando asina munchos accesorios de plomu p'armar les pieces. Esta clase de vitrales muncho menos tresparentes y brillantes que los de la dómina anterior, pertenecen yá al estilu renacentista y estrémense, amás de lo dicho, pola soltura y llibertá con qu'apaecen les figures desligadas de templetes y combinaes con escudo heráldicos, etc.

Entráu yá'l sieglu XVII, van sustituyéndose por mosaicos xeométricos de vidrios de colores los formosos vitrales precedentes, sumiendo asina'l verdaderu arte que tanto rellumó na Edá Media.

Los vitrales historiaes de los sieglos XVII y XVIII son por demás escasos. Nel XIX, asonsáñense les obres de los anteriores con variaos gustos, dende'l románicu del sieglu XII al de la renacencia del XVI.

N'España, destaquen pola so antigüedá y méritu los siguientes:

los vitrales de la catedral de Llión, pertenecientes a toles dómines del estilu ojival, con otros del sieglu XV nes catedrales de Toledo, Burgos, Ávila y Barcelona.
del sieglu XVI, son notables los de Sevilla y Uviéu y tampoco escarecen d'interés cuatro vitrales de la ilesia principal de Cervera (Lleida).
del sieglu XVII, atópense dalgunos de les catedrales de Sevilla y Segovia.

Considérense como los meyores del mundu los vitrales de la catedral de Chartres, siguíos de los de París, Estrasburgu, Colonia, etc. del sieglu XIII.

Ellaboración del vitral

Utilízase la mesma téunica de la dómina medieval esplicada nel manual “Diversis Artibus” (?1110-40) de Teófilo. En dichu manual descríbese'l procesu d'ellaboración del vitral (corte d'un patrón, pintura y posterior cocción en fornu). Los vitrales de la Edá Media son na so mayoría ventanes pa ilesies. El cristal blancu o ensin color ye l'amiestu de xil, potasa y llima. Los óxidos de diversos metales son los que-y dan los distintos colores al eslleise: el sulfuru de cadmiu crea'l mariellu, el cobaltu l'azul, el rosa con oru...^[1] Na antigüedá, pa fabricar oxetos de vidriu usaben bloques de piedra que se cortaben, pero depués afayaron que'l vidriu caliente yera más bono de manipoliar.

Téuniques d'artesanía en vidriu

Con calor

Fusión

Trátase de que'l vidriu algame'l so puntu de fusión (reacción química) calecer a altes temperatures pa moldialo.^[2] Si queremos vidriu de color añadirémos-y sulfuros, óxidos y selenita. Finalmente va dar# en un enfriamientu lentu del mesmu.^[3]

Sopláu

Ye una téunica de fusión bien conocida que trata d'una vegada fundíu'l vidriu soplar al traviés d'un tubu formando burbuyes pa da-y forma,pudiéndose usar tamién un molde d'aceru o bronce (téunica non industrial). Ye una téunica difícil que rique esperiencia ya imaxinación per parte del artista en cuestión (pasos a siguir, evitar cambeos sópitos de temperatura...).^[4]

Fusing

El fusing ye la creación d'una pieza xuniendo dos o más vidrios aplicando calor (superponemos a un vidriu base vidrios de color) Dependiendo de la temperatura de fusión del vidriu falamos de Tack Fusing (730º-760º) o Full Fusing (790º-835º). La diferencia consiste en que'l Tack conseva les distintes capes de vidriu y el Full crea una única pieza. Ye la téunica más usada y la de mayor cencellez.La ventaya ye la posibilidá de crear una amplia gama de productos dependiendo de la creatividá y orixinalidá del artista.^[5]

Tendalada o Hot Casting

Ye una téunica que consiste nuna vegada dilíu'l vidriu vertilo nun molde pa dar la forma que queramos. Provién de la cultura exipcia, polo cual ye de les más antigües.Utilízase enforma n'escultura en vidriu poles sos ventayes como la creación d'escultures de bastante grosez, dexa crear pieces bien terminaes, combinase con vidriu sopláu, añader vidrios de colores y metales... Hot Casting significa moldiáu en caliente.

Temple Térmicu

Tratamientu térmicu consistente en calecer el vidriu hasta llegar casi al puntu de fusión pa dempués esfrecelo rápido. Consíguese aumentar la so resistencia p'asina poder grabar nél los nuesos diseños.^[2]

En fríu Grabáu =

La téunica del grabáu consiste en crear formes y dibuxos na superficie del vidriu. Dexa diseños de muncha complexidá a pesar de ser senciella d'aplicar, amás de dexar munchos tonos de color.^[6]

Grabaos con ácidu

Trátase de somorguiar el vidriu nun amiestu d'agua, acedu fluorhídrico y ácidu clorhídrico a partes iguales. Esaniciamos la capa cimera del vidriu tresformándola en mate. Precisamos guantes, mázcaros y gafes proteutores pa nun esneldar gases. L'ácidu ye altamente corroyente y tóxicu, por tanto, peligrosu al manipolialo. Tienen de cumplise una serie de normes como añader a la fin de too.^[7]

Grabaos por aciu arenado

Aplícase sable a presión sobre'l vidriu p'apolazalo y dexalo mate. Podemos asina decoralo al nuesu gustu. De normal se automatiza el procesu con una arenadora, pero siempres la manipulación manual ye más auténtica.^[8]

Grabáu direutu

El grabáu direutu ye una téunica complicada consistente en crear dibuxos nel cristal con un llapiceru d'aceru y polvu de diamante.^[9]

Pintura sobre vidriu

Anguaño esisten nel mercáu infinidá de productos fayadizos pa pintar vidriu. Los esmaltes y la grisalla son los materiales más conocíos nesti campu. Los esmaltes son óxidos y minerales formaos por frites, que de la mesma son diverses en función de dellos factores: temperatura o puntu de fusión, tipu de fornu, manera d'esfreceles a la salida del fornu, materies primes usaes.^[10]La temperatura de cocción del esmalte puede modificar según el tipu de vidriu. Nel vitral les capes d'esmalte aplicaes tienen de ser grueses y de gran tamañu.^[11] La grisalla considérase una téunica mista en pintura por ser la combinación d'una magra con otra grasa. Consiste n'aplicar dos o más tonos d'un color (xeneralmente gris) para asina matizar la obra ensin abusar. El nome deríva-y d'escala de grises, pero puede ser otru color. La so función ye representar el volume y la fondura por aciu el clarescuru (lluz - solombra).^[12] A última hora, perfilamos les contornes y sombreamos los matices (a tener en cuenta'l cambéu de color de los vidrios al sometelos a la temperatura de cocción de la grisalla). Aconséyase ver resultancies en muestres antes d'aplicalo de manera definitiva. ^[13]

Tipos de vitrales

L'universu del vitral ye como vimos infinitu, ta supeditáu al correutu usu de les múltiples téuniques y materiales al algame del artista. Asina por casu un vitral incoloru va tener lluz propio na posición fayadiza pa él dientro del contestu de la obra.

Vitrales con cinta de cobre Téunica Tiffany

Partiendo d'un diseñu previu xunimos por aciu plomu, cobre y estañu (tiffany) distintos tipos de cristales creando una composición orixinal. El mercáu suminístranos infinidá de colores y testures de cristales a escoyer.^[14] El creador d'esta téunica foi Louis Comfort Tiffany, que revolucionó l'arte del vidriu.

Nel sieglu XX los sos vidrios nun teníen que ser coloriaos y foi'l precursor del usu de la cinta de cobre xuniendo les pieces de vidriu con soldadura d'estañu. Asina nun importaba'l tamañu de la pieza y consiguíense vitrales más perfectos.^[13] Otra ventaya ye'l considerable amenorgamientu del pesu del vitral, amás d'una estructura mínima pa la so construcción.

Vitrales con vidrios industriales texturados

Utilizaos polos artistes del Modernismu y del Art Deco consiguiendo vitrales sobrios con munches testures.

Vitrales con vidrios antiguos

Siguen les pautes d'ellaboración del procesu artesanal y, poro, la resultancia ye más ampliu tocantes a testures o colores.

Vitrales con cementu

El so usu empezó a principios del sieglu XX siendo la so carauterística principal l'usu del cementu en llugar del plomu. Les fueyes de vidriu llamaes dallas fabricar con moldes de fierro cola téunica del vidriu coláu.

Vitrales con silicona

Mesmu procesu na ellaboración del vitral,pero planchar ye de vidriu en sustitución del plomu y del cementu. La gran ventaya ye la meyor manipulación de los vitrales de grandes dimensiones.

Vitrales dibuxaos con llinies de plomu

La durez d'esti material dexa nun tener que reforzar el vitral.^[15]

Vitrales románicos

L'arte de los vitrales desenvolver nes ilesies de la Islla de Francia yá mientres el románicu: nel coru góticu de la catedral de Le Mans coles sos vitrales del sieglu XII que contienen representaciones de les artes y oficios, y el vitral románicu de l'Ascensión del sieglu XII (el más antiguu d'Europa nun edificiu relixosu), nes catedrales de Sens o de Sant Pedro de Poitiers, col so vitral de la Crucifixón y na Basílica de Saint-Denis en París coles sos vidreres de la infancia de Jesús, l'árbol de Jesse, etc., danse los exemplos más destacaos d'esti arte mientres la transición del románicu al góticu. Estos vitrales tienen una gama templada y brillante, les sos composiciones siguen les lleis del encaxe superficial en series de motivos xeométricos equivalentes como: medallones, lóbulos, etc. Universidá de Pittsburgh (n'Estaos Xuníos.)

Vitrales góticos

Los vitrales, pol llugar qu'ocupen nes ilesies y catedrales van ser, na Francia del sieglu XIII, la verdadera Pintura Gótica. Los vitrales sustitúin ellí a la pintura mural que se desenvolviera llargamente mientres el periodu románicu pero que nel góticu quedó como un arte complementario. L'arte de los vitrales convertir nel arte hexemónico del color y del dibuxu, toma les funciones simbólicu-docentes de la pintura mural colos sos completos programes iconográficos que fixeron converxer a la mayor parte de los talleres y centros artísticos europeos, principalmente de Francia, nel dibuxu de los cartones que ye'l pasu previu pa la realización d'un vitral.

La catedral gótica remembra la imaxe de la Xerusalén celeste y constitúi la obra coleutiva de los habitantes (burgueses) de les ciudaes de la Baxa Edá Media. Cada nueva xeneración d'arbañiles y artesanos, al tomar el relevu de la xeneración anterior, va faer avanzar la construcción del presbiteriu o de les capiyes llaterales y del cruceru. Cada nueva ilesia o catedral va faer les sos naves más altes que les anteriores, suprimiendo progresivamente el muriu de fábrica o muriu de carga y sustituyéndolo polo que se denominó'l muriu tresllúcíu», esto ye, polos amplios ventanal con vitrales de color qu'apurren al interior de les ilesies y catedrales una atmósfera templada, coloriada ya irreal onde los fieles pueden sentise seguros al amparu de la Ilesia mientres contemplen la lluz d'esencia divina» tal como dicía l'abá Suger que foi quien impulsó la construcción de los vitrales del coru de la Basílica de Saint-Denis de París, mediáu'l sieglu XII.

L'arte de los vitrales apodera sobre les demás téuniques de pintura a les qu'impon les sos lleis: la composición enmarcada en medallones, nichos o otros compartimientos, los colores vivos y enchíos, les formes delimitadas y precises, etc.; son pautes estétiques que topamos tamién nes ilustraciones de llibros y miniatures llargamente espublizaes por Europa. Esti predominiu del vitral tien la so esceición n'Italia, onde la tradición muralista nun s'atayara dende l'antigüedá, o n'otros llugares que como Cataluña acusaben dende'l románicu les influencies italianes.

Los sos temas son tomaos del Antiguu y Nuevu Testamentu, les hestories de la Virxe María y de los santos según les representaciones de les actividaes gremiales o escenes de la vida cotidiana, que, progresivamente xuben tamién a lo alto de los vitrales de les catedrales.

Al avanzar l'estilu modificóse la téunica con una nueva gama de color basada nos fondos incoloros o grises, nos tono quebraos y les temes más humanizaes. La invención del color mariellu de plata va llevar al arte de los vitrales, mientres el sieglu XIV, a un preciosismu doráu y a una llixereza que constitúi la so culminación.

Un percorríu poles ilesies y catedrales colos vitrales más destacaos haber d'empecipiar pola Catedral de Chartres, en Francia yá que les sos vitrales constitúin el más bellu y asina mesmu'l conxuntu de vitrales meyor calteníu d'Europa. Entiende 146 ventanes con 1359 temes de los cualos el vitral de "Notre-dame de la Belle-Verrière" ye'l más famosu. Tamién son destacaos los vitrales de San Eustaquio, los rosetones y la vidrera de colores del zodiacu.

Los vitrales de la catedral de Chartres pueden vese nos siguientes enllaces:

na páxina web de la diócesis de Chartres
na páxina web del escelente trabayu de los estudiantes de la Universidá estatal de San José Archiváu 2006-04-26 en Wayback Machine en California.

L'arte góticu espandir por Europa mientres la primer metá del sieglu XIII, algamando la so plenitú escontra la década de 1260 cuando se terminen les catedrales de Beauvais en Francia, de Colonia n'Alemaña y de Llión n'España. Ye nesta etapa clásica cuando l'arquiteutura faise más complexa: les naves alzar hasta altores enxamás alcanzaos, los arbotantes doblar pa sostener estes bóvedes tan elevaes y los pináculos vuélvense más avolumaos. Nesta etapa les portaes pasen de los trés clásiques de Reims o Amiens a los cinco portaes de Bourges o Llión. Los ventanales dexen de ser perforaciones nel gruesu del muriu pa tresformase n'entepaños tresllúcíos, llenos de vidriu ente traceríes o encaxes de piedra.

Los siguientes enllaces amuesen dalgunos de los conxuntos de vitrales más destacaos correspondientes al periodu clásicu del arte góticu:

La Sainte Chapelle de París, na páxina WEB de París.org o la páxina WEB del Boston College Archiváu 2005-11-07 en Wayback Machine nos Estaos Xuníos y tamién na Wikimedia Commons.
La Catedral de Colonia declarada Patrimoniu de la Humanidá, en que la so páxina WEB proponer un completu percorríu virtual Archiváu 2007-05-04 en Wayback Machine onde vamos topar un navegador que nos conduz y empobina escontra los sos vitrales, ente los cualos destaca la ventana de la Adoración de los Magos, xunto coles de los Apóstoles y otres, que se caractericen polos sos fondos apinaos d'arquitectures enmarcando les figures o escenes.
N'España tenemos la Catedral de Llión, que'l so conxuntu de vitrales anda a la tema xustamente con Chartres o Colonia. Na WEB oficial de la S.I. Catedral de Llión, tópase una descripción refecha de los vitrales, ente los cualos destaca'l Vitral de "La Cacería" y los conxuntos de les capiyes de la girola: les de la Virxe de la Esperanza y les de la Virxe Blanca, yá renacentista, o de san Clemente.

Vitrales contemporáneos

Anguaño implementóse la creación del "falsu vitral" que consiste na creación de figures como vitrales, onde'l vidriu ye pintáu por artesanos utilizando pintures especiales pal cristal, dexando tras l'usu de la cañuela de plomu.

Nel sieglu XX, l'arte moderno representáu por Marc Chagall, Georges Rouault, Henri Matisse, Jean Bazaine, Sergio de Castro y otros grandes pintores, volverá diseñar cartones pa iguar vitrales, que van siguir teniendo'l so llugar na Hestoria de la Pintura. N'España atopamos gran variedá de vitrales d'Arte Moderno, tenemos un exemplu de la Casa Masó, en Girona, na cual l'arquiteutu Rafael Masó, introdució dichos vitrales pa crear una sensación de lluminosidá en tola casa, y que, coles mesmes facer más grande.

Téuniques hestóriques del vitral policromado

Téunica antigua pa poder realizar dibuxos de vitrales

A partir de los cartones dibuxaos polos talleres artísticos,faise un gran númberu de cachos de vidriu que son tintados de color na so propia masa y realzaos con trazos de grisalla pa ser finalmente xuníos con tires de plomu que delimitan les figures y aisllen los distintos colores calteniendo'l so valor. La masa de vidriu enllena de burbuyes y impureces actúa sobre la lluz rompiéndola en mil rellumos de color. La mesma téunica, pa nun esleir les figures cola irradiación de los ventanales, impon una composición llena nun espaciu ensin fondura, y un dibuxu precisu con una cierta riqueza de color.

Colorantes pa los vitrales

Pa dar color a los vidrios utilícense:

Óxidu de cobre (I) —Cu₂O—. Colloráu, verde o azul.
Fluoruro de calciu —CaF₂—. Blanco llechientu.
Dióxidu de manganesu. Violeta.
Óxidu de cobaltu (II) —CoO—. Azul.
Polvu d'oru. Colloráu, púrpura o azul.
Compuestos d'uraniu. Mariellu y verde.
Óxidu de fierro (II) —FEU—. Verde.
Óxidu de fierro (III) —Fe₂O₃—. Mariellu y café.

Ver tamién

Bibliografía

Nieto Alcaide, Víctor (1998). La vidrera española, ocho siglos de lluz. Editorial Nerea. ISBN 978-84-89569-23-2.

Gerstein , Marc (1996). Decorar y Pintar Vidriu. Londres: Celeste Ediciones,S.A..
Spirito , Maria (1999). La Vidrera Artística. Milán,Italia: El Drac,S.L..

Pere,Valldepérez (1999). El Vitral. Barcelona: Paramón Ediciones,S.A...

Referencies

↑ Gerstein, Marc (1996). Decorar y Pintar Vidriu. London: Celeste Ediciones,S.A.. ISBN 84-8211-117-5.
↑ ^2,0 ^2,1 http://lucirmas.com/cualos-son-les-distintes-tecnicas-de-artesania-en-vidriu/
↑ http://www.aulafacil.com/cursos/l17752/manualidades/manualidades/introduccion-a-les-tecnicas-del-vitral/fusion-y-composicion-del vidriu
↑ http://bibliotecadigital.ilce.edu.mx/sites/ciencia/volumen3/ciencia3/137/html/sec_7.html
↑ http://www.jsorribes.com/tecnicas/Services/show/1-fusing-120
↑ http://www.vitrallsbonet.com/es/grabáu_acido.php
↑ http://tecnicasdegrabado.es/2010/caracteristicas-de-los-acidos-pa-grabáu
↑ http://www.gravatsmonglass.com/espa%C3%B1ol/t%C3%A9cnicas-de-decoraci%C3%B3n/grabaos-a-la-arena/
↑ https://vitralarte.wordpress.com/tecnicas-del-vitral/
↑ http://www.anffecc.com/es/frites
↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-05-10.
↑ http://totenart.com/tutoriales/como-pintar-con-grisalla/
↑ ^13,0 ^13,1 di Spirito, Maria (1999). La Vidrera Artística. Milán,Italia: El Drac,S.L.. ISBN 84-88893-98-1.
↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-04-11.
↑ Valldepérez, Pere (1999). El Vitral. Barcelona: Paramón Ediciones,S.A.. ISBN 84-342-1763-5.

Enllaces esternos

Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a vitral.
mio_vitrales.php Vitrales de catedrales (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Blogue sobre vitrales (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

[1] Gerstein, Marc (1996). Decorar y Pintar Vidriu. London: Celeste Ediciones,S.A.. ISBN 84-8211-117-5.

[lucirmas_1-2] 2,0 ^2,1 http://lucirmas.com/cualos-son-les-distintes-tecnicas-de-artesania-en-vidriu/

[3] ttp://www.aulafacil.com/cursos/l17752/manualidades/manualidades/introduccion-a-les-tecnicas-del-vitral/fusion-y-composicion-del vidriu

[4] ttp://bibliotecadigital.ilce.edu.mx/sites/ciencia/volumen3/ciencia3/137/html/sec_7.html

[5] ttp://www.jsorribes.com/tecnicas/Services/show/1-fusing-120

[6] ttp://www.vitrallsbonet.com/es/grabáu_acido.php

[7] ttp://tecnicasdegrabado.es/2010/caracteristicas-de-los-acidos-pa-grabáu

[8] ttp://www.gravatsmonglass.com/espa%C3%B1ol/t%C3%A9cnicas-de-decoraci%C3%B3n/grabaos-a-la-arena/

[9] ttps://vitralarte.wordpress.com/tecnicas-del-vitral/

[10] ttp://www.anffecc.com/es/frites

[11] «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2021-05-10.

[12] ttp://totenart.com/tutoriales/como-pintar-con-grisalla/

[Maria-13] 13,0 ^13,1 di Spirito, Maria (1999). La Vidrera Artística. Milán,Italia: El Drac,S.L.. ISBN 84-88893-98-1.

[14] «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-04-11.

[15] Valldepérez, Pere (1999). El Vitral. Barcelona: Paramón Ediciones,S.A.. ISBN 84-342-1763-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]