Авар–гӀандиял мацӀал

Авар–гӀандиял мацӀал
Географияб тӀибитӀи	Дагъистан Чачан
Лингвистикияб классификация	Хьондакавказияб Авар–гӀандиял мацӀал
Инс-мацӀ	Инс-авар-гӀандияб
Гъоркьрикьи	Авар ГӀандиял
Glottolog	ГьечӀо
Авар–гӀандиял

Ава́р–гІанди́ял мацІал ккола хьонда-бакъаккул кавказияб мацӀазулаб хъизамул анкьго кьучӀаб гӀаркьалил цояблъун; цо-цо цӀунтӀиял мацӀазда цадахъ эб цойиде бачуна авар–гӀандияб–цӀунтӀияб къокъаялде. ГӀаркьел бикьула авар ва гӀандиял мацӀазде. Жинда 800,000 гӀанасев чи кӀалъалеб авар мацӀ буго литературияблъун гӀандиял мацӀал рахьдалаблъун кколев 60,000 чиясеги , гьединго гӀагарал цӀунтӀиял мацӀазда кӀалъалезеги.

Хронологиял гӀурхъаби авар–гӀандияб, гьединго жибго гӀандияб къокъаги бикьиялъул руго батӀиял: авар–гӀандияб — НЩ 2-абилеб азарсонидаса нилӀер эралде щун, гӀандияб — НЩ 1-себ азарсонил кьороса VIII нусраде щвезегӀан. М. Е. Алексеевас тӀарамагъадисеб букӀараб мехлъун рикӀкӀунеб буго нилӀер эра байбихьаралдаса VIII нусриде щвезегӀан;^[1] Ю. Б. Коряковас, глоттохронологиялъул баяназде мугъчӀвайги гьабун, авар–гӀандияб къокъа бикьи босулеб буго НЩ 2-абилеб азарсонил, гӀандияб бикьи — НЩ 1-себ азарсонил кьоробе.^[2]

ГӀуцӀи

ГъорлӀе рачуна Авар, багвалазул, балъхъадерил, гъодоберисезул, гӀандисезул, кӀкӀаратӀисезул, тӀиндисезул, гӀахьвалазул, чӀамалазул мацӀал.^[3][4][5] Авар мацӀ буго киназего, цадахъ цӀунтӀсезеги болмацӀлъун.

Main areas of Northeast Caucasian languages

Шулцида (2009) рекъон Авар–гӀандиял мацӀазул буго хадусеб хъизамулаб гъветӀ:

• Авар–гӀандияб хъизан
  • Авар мацӀ
  • ГӀандиял
    • ГӀандисезул
    • ГӀахьвахъ–ТӀинди
      • ГӀахьвалазул
      • КкӀаратӀа–ТӀинди
        • КкӀаралазул
        • Болъихъ–ТӀинди
          • Балъхъадерил
          • Гъодоберисезул
          • ЧӀамалазул
          • Багвал–ТӀинди
            • Багвалазул
            • ТӀиндисезул

ГӀандиял мацӀал, И. М. Дяконовасдаги С. А. Старостинидаги рекъон, рикьула щуго гьитӀинаб субгрупалде, (авар мацӀ хъалеб буго авар–гӀандиял мацӀазул анлӀабилеб (бакъаккул) субгрупалъун)^[6]:

• БахътӀерхьул субгрупа:
  • ГӀандисезул
• Хьонда-тӀерхьул субгрупа:
  • Балъхъадерил
  • Гъодоберисезул
• Хьондасеб субгрупа:
  • Багвалазул
  • ТӀиндисезул
  • ЧӀамалазул
• Хьонда-баккул субгрупа:
  • КкӀаратӀисезул
• Централаб подгруппа:
  • ГӀахьвалазул

Глоттохронологиял баяназ бихьизабулеб буго инс-гӀандияб мацӀ групазде биххи цомехда лӀугьинчӀолъи. Гьелда хурхун Ю. Б. Коряковасл батӀахъулеб буго лъабго група батӀиял цӀаралгун.^[7]:

• бахъда-баккул субгрупа (гӀахьвалазул мацӀ), бищун цеда батӀалъараб;
• хьондасеб субгрупа (гӀандисезул мацӀ);
• жанисеб гӀандияб субгрупа (хутӀараб анлӀго мацӀ), гьезулӀа тӀоце батӀалъун буго кӀкӀаралазул мацӀ.

Лексика

№	Инс-форма	АВ	БГВ	БЛЪ	ГЪД	ГӀНД	ГӀХЬ	ККӀР	ТӀНД	ЧӀМЛ
1	*di-n	dun / дун	dẽ	den(i)	den	den	dene	den	de	dī̃
2	*mi-n	mun / мун	mẽ	min	min	men	mene	men	me	mī
7		hab / гьаб					гьабе
11		щив
12		щиб
22	*ci-	co / цо	se-b	se-b	se-b	ce-w	če-be	ce-b	se-b	se-b
23	*ḳi-	ḳi-go / кӀиго	ḳ́e-ra	ḳe-da	ḳ́e-da	č̣e-gu	ḳe-da	ḳe-da	ḳ́e-ja	eč̣i-da
45		ччугӀа
47	*χʷoʔi	hoj / гьой	hʷaj	χʷaj	χʷaji	χʷoj	χʷē	χʷaj	χʷā	χʷaj
48		наццӀ
64	*biHV, *ħinHi	bi / би				hin	hini
65	*roƛ̣:i	raƛ̣:á / ракьа	raƛ̣:	raƛ̣:ir	raƛ̣:in	roƛ̣:i	raƛ̣:i	raƛ̣:e	raƛ̣:i	jaƛ̣:il
67	*qonu	χonó / хоно		χanu		qonu	qanu	hanu		χan
68		лӀар
69	*roč̣:V	rač̣: / раччӀ
73	*ħandi	ʕin / гӀин	haḳ́iṭa	hanṭuḳa		hanṭiḳa	hãde	hanṭiḳa	hanḳ́iṭa	anna
74	*ħarHi	ber / бер	hač̣a	haj	haj	harḳu	ḳeha	harḳa	haḳ́a	hač̣a
75	*mihar	meʕér / мегӀер	miʕar	miʕar	mihar	mahar	miʕa	miʕar	mijar	maj
77	*coluj	ca / ца	salu	salu		sol	čilo	sale	salu	salʷ
78	*mic̣:i	mac̣: / маццӀ	mic̣:	mic̣:i	mic:i	mic̣:i	*mic̣:i	mac̣:i	mic:i	miṣ
83	*kʷo-	kʷer / квер
103		лъазе
109		хвезе
128		кьезе
147	*bV(r)q̇:V, *miʎi	baq̇: / бакъ	miʎ	mĩhi	miʎi	miʎi	miʎi	miʎe	miʎi	miʎ
148	*birc̣:ʷi	moc̣: / моцӀ	boc̣:	purc̣:u	purc:u	borc̣:i	boc̣:o	borc̣:o	boc:u	boṣ
150	*ʎ:inʔi	ʎ:im / лъим	ʎ:ẽ	ʎ:eni	ʎ:eni	ʎ:en	ʎ:eni	ʎ:ẽji	ʎ:ẽ	ʎ:ī̃
155	*c̣:onʔi	c̣:am / цӀам	c̣:ãʔi	c̣:ãʔi	c:ãji	c̣:on	c̣:ani	c̣:ãji	c:ā̃	ṣā̃
156		гамачӀ
163		гьури
179	*c̣aʔi	c̣a / цӀа	c̣aj	c̣aj	c̣aji	c̣a	č̣ari	c̣aj	c̣ā	c̣ā
179		лъагӀел
182	*=ic̣-	цӀураб
183	*c̣inhV-	c̣íja-b цӀияб	c̣inu-b	c̣ĩu	c̣ĩju	c̣iw	č̣ĩ-da	c̣ijo-m	c̣ĩhu-b	c̣ĩw
207	*c̣:iri	c̣:ar / цӀар	c̣:er	c̣:eri	c̣:eri	c̣:er	c̣:eri	c̣:eri	c:era

Схема

Авар–гӀандиял	Авар Хьондасел Хундерил Бакъаккул БакътӀерхьул БолмацӀ Бакъдасел Гьидерил ГӀандалазул Анцухъдерил ГьочотӀисезул Закаталисезул Къаралазул Бакълъухъезул Къелдерил КъехӀдерил БецӀдерил ГӀунтӀадерил Щулелъдерил Инс-авар ГӀандиял ГӀандисезул ТӀаса-гӀандисезул Гъоркьа-гӀандисезул ГӀахьвалазул ЦӀунтӀа-гӀахьвалазул Кьанусезул КкӀаратӀисезул КкӀаратӀисезул ГӀанчихъезул РацилӀезул Инхелосезул Сивухъезул ТӀукитӀисезул Балъхъадерил Болъихъезул МигӀарсосезул Гъодоберисузул ЧӀамалазул ГьигьалӀезул ЧӀамалазул Багвалазул Кванадисезул Хуштадисезул Лъиссисезул ТӀиндисезул ТӀаса-тӀиндисезул Гъоркьа-тӀиндисезул	авар група гӀандияб група
Инс-мацӀ

Ралагье гьединго

• Кавказалъул мацӀал

МугъчӀваял

1. Алексеев 1999, гь. 216.
2. Коряков 2006, гь. 26.
3. "Avar alphabet, language and prounciation". omniglot.com. Щвей 2022-12-13.
4. Concise Encyclopedia of Languages of the World (in английский). Elsevier. 2010-04-06. ISBN 978-0-08-087775-4.
5. "Caucasian Languages". georgehewitt.net. Щвей 2022-12-13.
6. Дяконов & Старостин 1988, гь. 165. sfn error: no target: CITEREFДяконовСтаростин1988 (help)
7. Коряков 2006, гь. 28.

Библиография

• Алексеев, М. Е. (1999). "Аварский язык.". Языки мира. Кавказские языки. Москва: Academia. гь. 480. ISBN 5-87444-079-8.
• Дьяконов, И. М.; Старостин, С. А. (1988). "Хуррито-урартские и восточнокавказские языки" (PDF). Древний Восток: этнокультурные связи. Москва: Наука. гь. 164–207/341. ISBN 5-02-016792-4.
• Коряков, Ю. Б. (2006). "Реестр кавказских языков" (PDF). Атлас кавказских языков. Москва: Пилигрим. гь. 76. ISBN 5-9900772-1-1.
• Шулц, Волфганг (21 Април 2013), "The Languages of the Caucasus" (PDF), The Languages of the Caucasus, IATS University of Munich {{citation}}: Check date values in: |date= (help)

Халип:Авар–гӀандиял мацӀал