Дагъистан

Дагъистаналъул Республика
Республика
13 цогидаб официалаб мацӀ ГӀурус: Республика Дагестан Даргин: Дагъистан Республика Кумик: Дагъыстан Жумгьурият Курал: Дагъустандин Республика Лак: Дагъусттаннал Республика Табасаран: Дагъустан Республика Газал: Республика Дагъустан Агъул: Республика Дагъустан Хъалтагъ: Республика Дагъустан Нугъай: Дагыстан Республикасы Чачан: Дегӏестан Республика Къажар: Дағыстан Республикасы Тат: Республикей Догъисту
Flag Coat of arms
Гимн: "Дагъистаналъул Республикалъул гимн"
Дагъистан (багӀаралъ) Россиялъул европияб рахъалда
Пачалихъ	Россия
Федералаб округ	Хьондакавказияб[1]
Экономикияб регион	Хьондакавказияб[2]
Тахшагьар	МахӀачхъала
ХӀукумат
• Сан	Халкъияб мажлис[3]
• БетӀер[3]	Сергей Меликов
ГӀатӀилъи [4]
• ТӀолаб	50 270 km^2 (19 000 sq mi)
ГӀатӀилъул бакӀ	52леб
Популация  (2021 ценз)[5]
• ТӀолаб	3 182 054 30,5% Аварал 16,6% Даргиял 15,8% Кумикал 13,3% Куралал 5,2% Лакал 4% Табасаранал 3,7% Къажарал 3,3% ГӀурусал 3,2% Чачанал 4,3% цогидал
• Къимат  (2018)P1082	raw
• БакӀ	10леб
• Шагьрияб	45,2%
• Росдалаб	54,8%
Мехалъул зона	UTC+raw (linked[6])
ISO 3166 код	RU-DA
Лицензиял платаби	05
OKTMO ID	P764
Официалал мацӀал	ГӀурус;[7]  Авар Агъул Газал Даргва Кумик Курал Къажар Лак Нугъай Табасаран Тат Хъалтагъ Чачан [8][9]
Вебсайт	http://www.e-dag.ru/

Дагъистан, официалго Дагъистаналъул Республика, — Бакъбаккул Европаялъул Хьондасеб Кавказалда, Каспий ралъдал рагӀалда бугеб республика. Ккола КӀудияб Кавказалдаса хьондехун; жиндир кьолболал халкъал гӀумру гьабун ругеб Дагъистаналъул историкияб территориялъул цо бутӀа буго бакъдехунги, гьанжесеб Азербайджаналъухъ. Уна Россиялъул Федерациялде гъорлӀе ва ккола Шималияб Кавказалъул федералияб дистрикталъул бутӀалъун. КӀудияб Кавказалдаса жанубалдехун бугеб территория буго Азарбижаналда гъорлӀ. Дагъистан буго Россиялъул бищун жанубияб бакӀ, гьелъул территориалаб гӀурхъи буго бакъдехун Азарбижангун ва жанубиябгин бакътӀерхьуда Гуржиягун; Россиялда жаниб гьелъул гӀурхъи буго бакътӀерхьуда Чачан ва хьондехун Гъалмугъ республикабигун, хьондасебгин бакътӀерхьуда Ставропол крайгун. Дагъистаналъул тахшагьар ва бищун кӀудияб шагьар буго МахӀачхъала; цогидал чӀахӀиял шагьарал руго Дербенд, БагӀархъала, Туралиб ва Шурагьиб.

Дагъистаналъул ракьалъул гӀатӀилъи буго 53 270 квадратияб килеметр, 3.1 миллионалдаса цӀикӀкӀун чи вугеб популациягун,^[11] гьениб буго 30-ялдаса цӀикӀкӀун этникияб къокъа.^[12] 14 официалияб мацӀгун ва 12 этникияб къокъагун, щибалъул кинабниги популяциялъул 1%-алдаса цӀикӀкӀараб къадар бугеб, Дагъистан ккола Россиялда гъорлӀ бугеб лингвистикияб ва этникияб рахъалъ бищун батӀалъи гӀемераб республикалъун ва дунялалда бищун гьетерогениял административиял бутӀабазул цояблъун.^[13] ЦӀикӀкӀанисел чагӀи кӀалъалел мацӀаллъун ккола хьондакавказияб хъизамулал;^[12] амма лингва франкалъул республикаялда буго гӀурус мацӀ.^[14]

Этимология

Жакъасеб Дагъистаналъул ракь, ва цІикІкІунисеб бутІаялда мугІрузул Дагъистан, тарихалъулаб адабияталда жаниб батІи-батІияб цІаралдалъун рехсон буго. Гьеб гьедин рехсеялъе сабаблъун ккола, рагъун тІаде кІанцІарал ва гІагардухъа ругел халкъазда хурхараб, гьез жодорго мацІалдалъун кьун букІана гьелъие цІарал.

Цо-цо тарихчагІаз, Бакъдасеб Дагъистаналде цебе букІараб цІар «Албания» хІалтІизабула. ГІарабазул тарихчи Ал-Купица, X гІасруялъ Дагъистан рехсон буго «Ард ас-Сарир» абун, нилъер мацІалда «Тах-бакІалъул Ракь» абураб магІнаялда бугеб^[15]. Гуржияца Дагъистаналда цІар «Лекетия» абун хІалтІизабула^[16].

«Дагъистан» абун цІар машгьурлъана XVII гІасруялдаса байбихьун ва гьелъул магІна ккола «мугІрузул улка» абураб (турк мацІалдаса дагъ — мегІер, парс мацІалдаса стан — улка, ракь)^[17]. Василий Бартолдил рагІабазда рекъон, «Дагъистан» абураб цІар баккана гІицІго X/XVI гІгІ.^[18].

Дагъистаналъул тӏабигӏаталъулаб карта

Марка «50 сон Дагъистаналъул АССРалъе». СССРалъул почта 1971 с.

«Дагъистан Республика». Россиялъул банкалъул ракІалдещвеялъул монетаялъул нахъисеб рахъ

Нарин-хъала кІалгІа. ш. Чор

Армяназул килиса. ш. Чор

«Дагъистан» абураб цӏар хӏалтӏизаби битӏараб буго гӏицӏго тарихияб къагӏидаялдалъун, щайгурони Дагъистаналъул АССРалда (гьанже Республика Дагъистан) гъорлъе Гъизларалъул лъарагӏлъи ва нугъаязул авлахъги бачиндал, мугӏрузул бутӏа гӏицӏго 56 % кколеб буго кинабниги гьелъул ракьалдаса^[17].

Тарихияб Дагъистаналъул ракь букӏана апшерон бащадаб чІинкІиллъиялде щвезегӏан (гьанже Азарбижаналъухъ бугеб ракь)^[19].

Дагъистаналъул цӀар гьелъул расмиял мацӀазда

• Авар — Дагъистаналъул Республика (Дагъистаналъул Жумгьурият)
• ГӀурус — Республика Дагестан
• Дарги — Дагъистан Республика
• ЛъарагӀ — Дагъыстан Жумгьурият
• Курал — Республика Дагъустан
• Тум — Дагъусттаннал Республика
• Табасаран — Дагъустан Республика
• Рутул — Республика Дагъустан
• Агъул — Республика Дагъустан
• Цахур — Республика Дагъустан
• Нугъай — Дагыстан Республикасы
• Чачан — Дегӏестан Республика
• Къажар — Дағыстан Республикасы
• Тат — Республикей Догъисту

География

Дагъистан буго Кавказалъул хьундасебгун бакъбаккул рахъалда, Каспий ралъдал рагӏал ккун эхедехун. Республикалъул хьундасеб рахъалда буго — гӏодоблъи, бакъдасеб рахъалда — мугӏрузул ракьанлъаби ва Кӏудияб Кавказалъул мугӏрул. Хьундасеб рахъалдаса бакъдасеб рахъалде щвезегӏан ракьалъул халалъи бахуна гӏага-шагарго 400 км, бакъбаккул рахъалдаса бакътӏерхьул рахъалдехун — гӏага-шагарго 200 км. Дагъистаналъ хьундасеб рахъалдасан гӏурхъи гӏахьал гьабула Иставрапал вилаяталъулгун ва Гъалмухъалъулгун, бакътӏерхьул рахъалда Буртиялъулгун ва Гуржиялъулгун, бакъдасеб рахъалда Азарбижаналъулгун. Ракьдадасан ва ралъдадасан Дагъистаналъул гӏорхъода буго щуго пачалихъ — Азарбижан, Гуржи, Хъазахъистан, Туркменистан ва Иран. Азарбижаналъулгун гӏорхъода буго — Россиялъул бищун ахирисеб тӏанкӏ (41°10' с. ш.).

Гидрография

Дагъистаналъул бакъбаккул рахъалда буго Каспий ралъад. Бакъдасеб ва гьоркьохъеб рахъалда руго Кӏудияб Кавказалъул мугӏрул, хьундасеб рахъалдасан бабихьула Каспиялъул гІодоблъи.

Гӏорал

Рихьуни хӏор

Республикалъул гьоркьохъеб бутӏаялдасан чвахула Терек ва Сулахъ гӏорал. Гӏаммаб куцалда Дагъистаналдалъул ракьалда руго 6255 гӏор (гьелдаса 100 кӏвар бугел, 25 км цӏикӏкӏун халалъи бугел ва 100 км цӏикӏкӏун лъим бакӏарулеб бакӏ бугел, 185 гӏиссинал ва 5900 цӏикӏкӏун цӏакъго гӏиссинал), гьездаса бищун чӏахӏияллъун ккола Терек, Сулахъ, Самур ва Рубас гӏорал^[20]. Киналго гӏорал Каспий ралъдал хурхараллъун рикӏкӏуна, кинго гьенире чвахулел 20 гӏор гурони гьечӏо.

Бакъвараб гьаваялда бан, Дагъистаналъул хьундасеб рахъ мискинаб буго гӏоразул рахъалъан. Ругел гӏоралги риидал хур-ахал лъалъазе хӏалтӏизарун, ралъдалъе раккуларо.^[21].

Бищунго лъим цӏикӏкӏараллъун ккола мугӏрузул гӏорал, хехаб чвахи сабаблъун хасалоцин жал цӏороларел.^[21].

Самур ккола Дагъистаналъул кӏиабилеб кӏудияб гӏорлъун. Гьелъул кинабго жаниблъиялъул къадар ккола 7,3 азарго км². Баккулеб бакӏ буго Газал мухъалда. Самур гӏорул лъималъул цӏикӏкӏунисеб бутӏа хӏалтӏизабула мадугьалихъ бугеб Азарбижан Республикалъ^[21].

Сулахъ гӏор лъугьуна, АваргІор, Гӏандигӏор ва Гъази-Гъумухъ гӏор жубаялдалъун. Гьелъул жаниблъиялъул къадар буго 15,2 азарго км².

Хӏорал

• ХІор ГІанди хІор — Болъихъ мухъ — Кавказалда бищун кІудияб ва гъваридаб мугІрузул хІор
• ХІор ХъахІаб-хІор — МахІачхъала

Рельеф

• 
  Сулахъ каньон
• 
  Гъоркь Гьарадирихъ
• 
  ЧІикІаб хІор
• 
  Кьили-мегІер
• 
  Шамилил мухъалда каньон

Сарикум салул гохІал

Гьава

СагІтил рачел

Демография

Этникиял групаби

The people of Dagestan include a large variety of ethnicities. 2021 цензалда рекъон,^[22] Хьондакавказиял ( Аварал, Даргиял, Куралал, Тумал, Табасаранал, Чачанал гъорлӀе рачун) ккола 75% Дагъистаналъул кинабниги популациялдаса. Тюркал, Къумукъал, Къажарал, Нугъаял ккола 21 %, ГӀурусал 3.3%. Цогидал этносазул щибаб буго 0.4 проценталдаса дагь кинабниги популациялда гъорлӀ.

Дагъистаналда этникиял групаби (2021)

  Аварал (30.5%)

  Даргиял (16.6%)

  Къумукъал (15.8%)

  Куралал (13.3%)

  Тумал (5.2%)

  Табасаранл (4.0%)

  Къажарал (3.7%)

  ГӀуруал (3.3%)

  Чачанал (3.2%)

  Цогидал (4.4%)

Этникияб група	1926 ценз		1939 ценз		1959 ценз		1970 ценз		1979 ценз		1989 ценз		2002 ценз		2010 ценз		2021 ценз^1
	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%	РиккӀен	%
Аварал	177,189	22.5%	230,488	24.8%	239,373	22.5%	349,304	24.5%	418,634	25.7%	496,077	27.5%	758,438	29.4%	850,011	29.4%	956,831	30.5%
Даргиял	125,707	16.0%	150,421	16.2%	148,194	13.9%	207,776	14.5%	246,854	15.2%	280,431	15.6%	425,526	16.5%	490,384	17.0%	521,381	16.6%
Къумукъал	87,960	11.2%	100,053	10.8%	120,859	11.4%	169,019	11.8%	202,297	12.4%	231,805	12.9%	365,804	14.2%	431,736	14.9%	496,455	15.8%
Куралал	90,509	11.5%	96,723	10.4%	108,615	10.2%	162,721	11.4%	188,804	11.6%	204,370	11.3%	336,698	13.1%	385,240	13.3%	416,963	13.3%
Лакал	39,878	5.1%	51,671	5.6%	53,451	5.0%	72,240	5.1%	83,457	5.1%	91,682	5.1%	139,732	5.4%	161,276	5.6%	162,518	5.2%
Табасаранал	31,915	4.0%	33,432	3.6%	33,548	3.2%	53,253	3.7%	71,722	4.4%	78,196	4.6%	110,152	4.3%	118,848	4.1%	126,319	4.0%
Къажарал	23,428	3.0%	31,141	3.3%	38,224	3.6%	54,403	3.8%	64,514	4.0%	75,463	4.2%	111,656	4.3%	130,919	4.5%	116,907	3.7%
ГӀурусал	98,197	12.5%	132,952	14.3%	213,754	20.1%	209,570	14.7%	189,474	11.6%	165,940	9.2%	120,875	4.7%	104,020	3.6%	102,243	3.3%
Чачанал	21,851	2.8%	26,419	2.8%	12,798	1.2%	39,965	2.8%	49,227	3.0%	57,877	3.2%	87,867	3.4%	93,658	3.2%	99,320	3.2%
Нугъаял	26,086	3.3%	4,677	0.5%	14,939	1.4%	21,750	1.5%	24,977	1.5%	28,294	1.6%	38,168	1.5%	40,407	1.4%	36,944	1.2%
Агъулал	7,653	1.0%	20,408	2.2%	6,378	0.6%	8,644	0.6%	11,459	0.7%	13,791	0.8%	23,314	0.9%	28,054	1.0%	29,253	0.9%
Газалал	10,333	1.3%			6,566	0.6%	11,799	0.8%	14,288	0.9%	14,955	0.8%	24,298	1.0%	27,849	1.0%	27,043	0.9%
Хъалтагъал	3,531	0.4%			4,278	0.4%	4,309	0.3%	4,560	0.3%	5,194	0.3%	8,168	0.3%	9,771	0.3%	10,320	0.3%
Цогидал	43,861	5.6%	52,031	5.6%	61,495	5.8%	63,787	4.5%	57,892	3.6%	58,113	3.2%	25,835	1.0%	19,646	0.7%	31,752	1.0%
^1 47,805 чиясул регистрация гьабун буго административияб базалда этниклъи бихьизабичӀого. Гьезда гъорлӀ этносияб пропроция декларатарал групазда гIадин бугилан тола.[23]

Мухъазда ва шагьаразда милияб рикьи

Дагъистаналъул административиял цолъабазул (мухъазул ва шагьаразул) гӏадамазул къадар тӏолго^[24]

#	Мухъ, шагьар	гӏадамазул къадар 2010 с.	Гьезда гьоркьосан аварал	%	марказ	шагьаралъул чӏарабакӏал
1	Агъул мухъ	9154	0	0,0 %	р. Тпиг
2	Гӏахъуша мухъ	42821	15	0,0 %	р. Гӏахъуша
3	ГІахьвахъ мухъ	13517	13510	99,5 %	р. Кӏкӏаратӏа
4	Ахтиб мухъ	26710	0	0,0 %	р. Ахтиб
5	Дибиросул мухъ	41745	9601	20,25 %	р. Бабаюрт
6	БежтІа мухъ	7500	7490	99,8 %	р. БежтІа
7	Болъихъ мухъ	39745	39710	99,8 %	р. Болъихъ
8	Шурагьиб мухъ	67142	18128	23,51 %	ш. Шурагьиб
9	Хьаргаби мухъ	18572	18560	99,9 %	р. Хьаргаби
10	Бакълъул мухъ	13035	13030	99,9 %	р. МелъелтІа
11	Гъуниб мухъ	20407	20380	99,8 %	р. Гъуниб
12	ДахІададал мухъ	36571	10	0,0 %	р. Уркарахъ
13	Дербенд мухъ	99653	150	0,1 %	ш. Дербенд
14	Дохъузпара мухъ	15569	5	0,0 %	р. Ушугъ
15	Казбек мухъ	38498	33878	88,1 %	р. Дилим
16	Хайдакъ мухъ	33000	20	0,0 %	р. Мажалис
17	Гъарабудагъкент мухъ	79213	710	0,65 %	р. Гъарабудагъкент
18	Гъаякент мухъ	51962	30	0,1 %	р. Цӏияб Гъаякент
19	Гъизилюрт мухъ	64535	55560	83,39 %	ш. Гъизилюрт
20	Гъизляр мухъ	63228	34775	46,62 %	ш. Гъизляр
21	Кули мухъ	9042	25	0,3 %	р. Вачи
22	Хъумторхъала мухъ	21938	7020	18,69 %	р. Къоркъмазхъала
23	КъурахІ мухъ	14507	0	0,0 %	р. КъурахІ
24	Лак мухъ	8072	130	1,6 %	р. Гъумекиб
25	Лаваша мухъ	63994	15998	25,0 %	р. Лаваша
26	МухІарамхур мухъ	57334	20	0,0 %	р. Мухӏарамхур
27	ЦІияблак мухъ	29073	6687	23,1 %	р. Цӏияблак
28	Нугъай мухъ	19543	390	0,21 %	р. Терекли-Мактаб
29	Рутул мухъ	18394	625	3,5 %	р. Рутул
30	Сергъохъала мухъ	25714	20	0,1 %	р. Сергъохъала
31	СтІал-Сулайманил мухъ	51652	10	0,0 %	р. Къасумкент
32	Табасаран мухъ	63782	5	0,0 %	р. Хучни
33	Тарумасул мухъ	31192	13412	35,76 %	р. Тарумовка
34	ЛъаратІа мухъ	15589	15585	99,9 %	р. ЛъаратІа
35	Унсоколо мухъ	28241	28120	99,5 %	р. Унсоколо
36	Хасавюрт мухъ	157687	56767	31,41 %	ш. Хасавюрт
37	Хив мухъ	21833	2	0,0 %	р. Хив
38	Хунзахъ мухъ	24044	24005	99,8 %	с. Хунзахъ
39	ЦІумада мухъ	17714	17705	99,9 %	с. Агъвали
40	ЦІунтІа мухъ	12524	12515	99,9 %	с. Кидеро
41	ЧІарада мухъ	10111	10010	99,0 %	с. Цӏуриб
42	Шамилил мухъ	24090	24085	99,9 %	с. Хӏебда
1	шагьаралъул округ Махӏачхъала	712171	151936	26,0 %	ш. Махӏачхъала
2	шагьаралъул округ Темир-хан Шура	47738	24346	45,79 %	ш. Шурагьиб
3	шагьаралъул округ Дагъистаналъул цӏаял	32168	60	0,0 %	ш. Дагъистаналъул цӏаял
4	шагьаралъул округ Дарбанд	103198	710	0,5 %	ш. Дербент
5	шагьаралъул округ Избербаш	43870	1316	3,47 %	ш. Избербаш
6	шагьаралъул округ Каспийск	74204	11873	14,63 %	ш. Каспийск
7	шагьаралъул округ Гъизилюрт	41012	30759	70,88 %	ш. Гъизилюрт
8	шагьаралъул округ Гъизляр	47018	15986	21,94 %	ш. Гъизляр
9	шагьаралъул округ Хасавюрт	111223	38928	30,66 %	ш. Хасавюрт
10	шагьаралъул округ Салануб	10045	5224	46,13 %	ш. Салануб
	тӏолго Дагъистан	2506885	839901	26,1 %	ш. Махӏачхъала

Мухъал

Кавказалъул карта

• Агъул мухъ (Агульский район)
• Ахтиб мухъ (Ахтынский район)
• Бакълъул мухъ (Гумбетовский район)
• Болъихъ мухъ (Ботлихский район)
• Гъарабудагъкент мухъ (Карабудахкентский район)
• Гъаякент мухъ (Каякентский район)
• Гъизилюрт мухъ (Кизилюртовский район)
• Гъизляр мухъ (Кизлярский район)
• Гъуниб мухъ (Гунибский район)
• Гӏахъуша мухъ (Акушинский район)
• ГІахьвахъ мухъ (Ахвахский район)
• ДахІадаясул мухъ (Дахадаевский район)
• Дибиросул мухъ (Бабаюртовский район)
• Дербенд мухъ (Дербентский район)
• Дохъузпара мухъ (Докузпаринский район)
• Кули мухъ (Кулинский район)
• Казбек мухъ (Казбековский район)
• КъурахІ мухъ (Курахский район)
• Лаваша мухъ (Левашинский район)
• Лак мухъ (Лакский район)
• МухІарамхур мухъ (Магарамкентский район)
• ЦІияблак мухъ (Новолакский район)
• Нугъай мухъ (Ногайский район)
• Рутул мухъ (Рутульский район)
• Сергъохъала мухъ (Сергокалинский район)
• СтІал-Сулайманил мухъ (Сулейман-Стальский район)
• Табасаран мухъ (Табасаранский район)
• Тарумасул мухъ (Тарумовский район)
• ЛъаратІа мухъ (Тляратинский район)
• Унсоколо мухъ (Унцукульский район)
• Хайдакъ мухъ (Кайтагский район)
• Хасавюрт мухъ (Хасавюртовский район)
• Хив мухъ (Хивский район)
• Хъумторхъала мухъ (Кумторкалинский район)
• Хунзахъ мухъ (Хунзахский район)
• Хьаргаби мухъ (Гергебильский район)
• ЦІумада мухъ (Цумадинский район )
• ЦІунтІа мухъ (Цунтинский район)
• Чӏарада мухъ (Чародинский район)
• Шамилил мухъ (Шамильский район)
• Шураб мухъ (Буйнакский район)

Хасавюрт

Агъвали

Бабаюрт

Гъизляр

Гъизилюрт

Южно-Сухокумск

Шурагьиб

Махӏачхъала

Избербаш

Каспиялъухъ

Дагъистаналъул цӏаял

Дербенд

Генуб

Кутиша

Лъаратlа

Дагъистаналъул цо-цо шагьарал ва росаби

Аваразул росаби

• Ахакь * Бакълъухъ * Бакьагьичӏи * Балахьуни * Буртунай * Бухти * Генуб * ГІаймаки * Гӏасаб * ГІашилтІа * ГІобода * ГІорутІа * ГІуриб * Гелбахъ * Гертма * Гуни * Гъогъоль * Гъуниб * Гьамущи * Гьандихъ * ГьаракІуни * ГьаркІасуни * ГьентІа * Гьолокь * Гьонода * Гьоор * ГьоцІалъ * Дагъбаш * Дарада * Дилим * ЗанатІа * Зирани * Зиуриб * ИчичІали * Кутиша * Къеди * КІикІуни * КІуяда * КъахІиб * Къваниб * Къелеб * Къорода * Къудукь * Кьохъ * Лъахъ * ЛъагІилухъ * Лъануб * МачІада * МестІерухъ * Микьигьуриб * Миякьуб * Могьохъ * Могьохъ (Хьаргаби) * МохІоб * МочІохъ * Мурада * Мушули * НитІаб * Ракьуб* РахатІа * Рихьуни * Ругъжаб * Сивухъ * Сугралъ * Тӏануси * Тӏасажунгут * Тӏелекь * Тӏидиб * Тӏогьохъ * Лъондода * Уздал росу * Урада * Урма * Ухӏли * Хӏебда * Хӏорода * ХІотода * ХІоццоб * Харахьиб * ХахатІа * Хунзахъ * Хучада * Хъарани * ХъахІабросо * Хьаргаби * Хьиндахъ * ЦІада * ЦІегуб * ЦІобокь * ЧІикІаб * ЧІиркъатІа * ЧІохъ * ЧІугІли * Читлиб * Шотода

Тарих

Дагъистаналъул тарих Дагъистан къотІелалдаса макъала Символика Герб • Байрахъ Гимн Пачалихъияб гІуцІи Конституция • Парламент Административияб рикьи Дагъистан цебесеб заманаялъ Кавказалъул албанал Кавказалъул Албания Дагъистан гьоркьохъел гІасрабазда Цахуразул ханлъи · Рутулазул беглъи · Лакз · Хазаразул каганат Дербенталъул имарат · Сарир · Зирихгеран Гъазикумукъ шамхаллъи · Кайтагъазул уцмийлъи · Табасараназул майсумал · Илчи-АхІмадил амирлъи Дагъистан цІияб заманаялда Аваразул ханлъи Илисуялъул султІанат · Мехтулиялъул ханлъи · Таргъоялъул шамхаллъи · Гъазигъумукъ ханлъи · Кавказалъул рагъ · Шималияб Кавказалъул имамат Дагъистаналъул область · МугІрузул республика · Шималияб Кавказалъул имарат СССРалда жаниб ДАССР Шималияб Кавказалъул улка · Россиялда гъоркь Дагъистан жумгьурият · 1999 соналъул лъугьа-бахъинал Исламалъул ракь География Тахшагьар МугIрул · ГІорал · ХІорал Темаялда хурхарал макъалаби Дагъистаниял · Маданият · МацIал · Диаспора Дагъистаналъул Портал  бл·б·х

Имам Шамил

Файл:Аваркилас.jpg

Аваразул байрахъ (Вахушти Багъратӏиони. Хъизихъалъул атӏлас (XVIII гӏасру). Туплис, 1997 с.)

Дагъистан (DAGESTAN) 1921-1922

Дагъистаналъул Автономияб Советияб Социализмаялъул Республика,1921

Дагъистаналъул гӀелмияб централъул хӀалтӀухъабаз щибаб соналъ тӀоритӀула батӀи-батӀиял мугӀрузулги, гӀатӀидракьалъулги районазде археографиялъул экспедицияби. Нилъер авар росабалъ щибаб соналъ аниги тӀадеялдаса тӀаде цӀикӀкӀун гурого дагьлъулел гьечӀо нилъер рухӀияб бечелъи. Нижеца цӀех-рех гьабулел жалги руго гӀараб хӀарпаз хъвараб щиб букӀаниги. БукӀа гьеб гӀажамалъ хъвараб ялъуни гӀараб мацӀалъ хъварабниги. Щай гьедин цӀикӀкӀунеб абун суал баккизеги бегьула бокьарав чиясул? Щай абуни цебе коммунмистазул заманаялда гӀадин нижеца щибго жо нахъе босуларо кьеянги гьаруларо. Нилъер гӀадамал ругьунлъун руго рачӀарал чагӀаз кинабго жо нахъе босиялда. Амма нижеца жакъа къоялде щвезегӀан абизе кӀола цониги тӀамач нахъе босичӀин изну гьечӀого абун. Нагагьлъун цощинабго тарихалда хурхараб букӀа ялъуни мацӀалда, гӀадатазда хурхараб жо батани нижеца копия гьабула гьев бетӀергьанчиясул изнуялдалъун гӀицӀго. Гьесие бокьичӀони гьабичӀогоги тола. Дир гӀакълуялда рекъон дида кола гьедин батилин щибаб соналдаса соналде жалго гӀадамал рачӀуна жудорго бечелъиялъухъ балагьизе рачӀаян гьаризе. Щайгурелъул киназдаго лъалеб гьечӀо гӀараб алфавиталъ хъвараб жо цӀализе. Гьединлъидал тӀахьазул бетӀергьабазе жодоего буго кӀудияб интерес щибдай элда хъван бугоян балагьизе. Араб 2008 абилеб соналъул июль моцӀалда ниж щвана Хунзахъ районалде. Гьава-бакъги рекъон ккечӀого, рикӀкӀад ругел росабалъеги ине санагӀат рекъечӀого нижеца хӀукму гьабуна цониги цӀияб библиотека батилародаян аскӀоб бугеб ТӀанусире рахине. Росулъе рачӀунаго тӀоцеве данде карав чиясда цӀехана росдал дибир. Гьес ниж дибирасухъеги рачана. Ниже къваригӀараб жо лъайдал, гьевго чияс ниж рачана жиндирго рокъоре. ЦӀарги гьесда букӀана Дибиров МӀухӀамад. Гьес нижеда бицана гьел тӀахьазул хӀакъалъулъ дагьа-макъабго тарихги. ТӀахьазул бетӀергьанчи вукӀун вуго гьесулго эмен Дибирасул вас Насрудин (1910 — 1997гг), жиндир мунагьал чураяв. Жиндирго заманалъ гьев Насрудин вукӀун вуго цӀаларав чи. ТӀоцеве гьев цӀалун вуго гӀараб гӀелмуялъе жиндирго росулъ ТӀанусив. Хадуб Хунзахъги цӀалун вуго, гьенисан ун цӀалун вуго Унсоколо районалъул ХъахӀабросулъги. Гьенисан вусун хадув хӀалтӀун вуго ТӀанусиб росдал имамлъунги. Лъида цеве эмен цӀалулев вукӀаравали гьай-гьай васасда лъалеб гьечӀо. МухӀамадица бицанихъе Насрудинил букӀун буго лъикӀаланго кӀудияб библиотека. Эмен хун хадуб, гьел тӀахьал цереса цере ун, цӀакъ къанагӀатал жал гурони хутӀунги гьечӀо. Гьезда гьоркьоб, бер речӀарабго дида бихьана цо квералъ хъвараб даптар. Гьеб бугоан гӀажамалъ хъвараб. Гьелда жанир ругоан гӀемер батӀи-батӀиял вагӀзаби, туркаби, мавлидал. Гьездаго гьоркьоса бищунго кӀудияб асар дие кьуна тарихияб хъвай-хъвагӀаялъ. Гьеб бугоан гӀарабал Дагъистаналдеги рачӀун, гьенисан ТӀанусире рачӀиналъул хӀакъалъулъ хъвараб тарих. Гьеб гӀемер кӀудияб макъалаги гьечӀоан 15 тӀамач гурони. Дибиров Насрудиницаги гьеб хъван бугоан ТӀанусиса Къебедасул МухӀамад абулев чиясул тӀехьалдасан. «Гьабги хъвана ТӀанусиса Дибирасул вас Насрудиница 1988 соналъул 5 февралалъ», абун хъванги буго гьелъул ахиралда.

Къебедасул МухӀамадил гӀагарлъи цӀехедал нижеда гьезул чиги ватичӀо. Дица МухӀамадидаса изнуги босун гьелъул диего копияги гьабуна, бусинабуна авар мацӀалде цониги хӀарп хисизеги гьабичӀого, бугеб къагӀидаялъ. Гьенир руго ва жеги ратизеги рес буго гъалатӀалги. Дица ургъун бахъараб жо гурелъул, бокьилаан, рес бугебгӀан мехалъ, бугеб къагӀидаялъ цӀалдолезухъе щвезеги.

ЦӀарги гьелда буго: ГӀинтӀаме вацал гьанже Суракъатил зулму баян гьабизин.

Дагъистан букӀана цӀакъ берцинаб, гӀатӀидаб, боцӀуда баракат бугеб бакӀ. Жудор гӀадлу сабаблъиялдалъун Суракъатил хабар инеб букӀана. Энир рукӀана гӀемерал росаби. Эзул агьлуги букӀана кафурал, чӀухӀарал, къосарал хъанчий лагълъи гьабулел. Гьел киналго росабазул ханзабиги рукӀана къосарал, квешлъиялдалъун амру гьабулел, лъикӀалдалъун нагью гьабулел. Бищун шавкат кӀудияб росу букӀана ТӀанусиб абун. Энивги вукӀана кафурав, къосарав хан, бищунго квешлъиялъул ва шавкаталъул бетӀергьан. Эсда цӀарги букӀана Суракъат. Дагъистаналъул бутӀрул рукӀана эсул умумулги ШартӀан, Авариз-хан, ГӀуммахан, Фирман шагь, Бакъир, Намрур, Байар, ТӀагьман, Сайид, ГӀамир, ФиргӀан, Хавашагь, Сафи, Шагь ГӀаббас, ТӀуруз, Хъадар шагь, ХӀарис хан.

Адам аварагасде щвезегӀан эсул умумул азаралда ункъоялда анцӀила ичӀго ругелила. Эсиеги (Суракъатие) букӀана кинабго дагъистаналъул хардж — магъало. Чергес вилаяталдаса бахъараб Шамхалалде щвезегӀан кинабниги боцӀул, тӀорщалил, гӀиял, хӀайваназул, хамил, пихъил хӀатта гӀанкӀудал ханазулцин букӀун буго. Щибаб соналъ кинабго ракьалтӀа гӀарцул лъабго гӀабаси букӀана. ТӀорщалил цо-цо къали, гӀиял — нусидаса цо жо, хӀайваназул — нусго рукъалдаса цо оц, хамил — базар гьабулев чиясдаса кӀиго хамил туп, пихъил ахал ругел чиясдаса цо гьегь. Чи чӀварав чиясдаса нусго гӀи букӀана, чияда ругъун гьабурав чиясдаса цо оц букӀана. Жо бикъарав чиясдаса цо оц букӀана. Кинабниги росдадаса щу-щу цӀе букӀана — ункъго багӀараб цо чӀегӀераб, щу-щу гӀиялъажоги букӀана.

Щибаб росдадаса цо-цо чуги цо-цо гӀакаги. Гьев ханасеги мутӀигӀаб букӀана кинабго Дагъистан, щибго инкар гьабичӀого кьолаан магъалоги.

Аварагасул инсул вацал ХӀамзатилги, ГӀаббасилги наслуялъул гӀадамал рахъун руго Мака-Мадинаялдаса гьиджра гьабун (200) кӀинусилъ тарих бугеб мехалда. КӀиазарго чигун цадахъ гъазават гьабизе капурзабигун рагъун, Аллагьасде таваккалги тӀамун жудорго шагьаралги тун, жал рижарал ракьалдаса хьулги къотӀун капурзабазул ракьалда ислам тӀибитӀизе гьабизе къасд гьабуна. Ал (гӀарабал) рахъиналъе сабабги букӀана жудода гъазаваталъул хиралъи лъайдал, жудода свера хъверун рагъ гьабизе капурзабиги ратичӀого, эл жудор ватӀан тун рахъана. Эзулги букӀана щуго къокъа. Лъабго къокъа ХӀамзатил лъималазул рукӀана — КъускъантӀиялде щвезегӀан. Энир чӀун бана цо дагьал сонал. Цинги энисанги къокъана щуазарго чигун цадахъ Гьундустаналде щвезегӀан.

Энирги чӀана цо дагьаб заманаялъ. Цинги гьенисанги рилълъана чӀечӀого Ширваналде щвезегӀан. Цинги энир чӀана рагъул алат къачӀалел — гӀарадаби, газаргъаби эл гурелги матахӀалги данде гьарулел. Дагъистаналъул капурзабазде ине къасд гьабуна эз. Эзул гӀадат букӀана жудор бищун кӀудияв ханлъун вугев чиясда хадур, киналго рекъон, дагӀба-рагӀи гьечӀого ине. Бахъарабщинаб бакӀалда бетӀерги толаан жудоцаго абураб жоялда тӀад калам гьечӀого тӀубузабулев чиги.

Къамилухъ ХӀамзатил наслуялъул чи тана. Эсда цӀарги Гьишам хан букӀана — Амир ХӀамзатил вас. Гьелдаса нахъе жудор гӀадат мадат бекьана. Ханлъун тарав щинав чиясда Шамхал абураб цӀар кьуна. Цинги эл рагъана чӀахӀиял тӀелалгун, лебалал чуялгун. Рагъизе Дагъистаналде эл рачӀун ругилан лъараб мехалъ эл киналго капурзабазул боял данделъана. Къосарал аскаралги цолъана Дербент абулеб шагьаралда аскӀоб, гьел исламалъул боял нахъчӀвазе гучалдалъун.

Гьеб мехалъ бусурбабаца витӀана цо нусго лъикӀав бахӀарчи дол капурзабазул хӀал бихьизе. Эзда (гӀарабазул къокъаялда) дол (капурзаби) ратана жудодасаги гӀемер бахӀарчилъи цӀакъал. Гьеб мехалъ бусурбабазул ракӀал хӀинкъана, гьезиеги бокьана (бусурбабазе) балъго дол боял рихизе гьаризе. Цинги гьел хӀиллаялде ургъана. ГӀемераб квен-тӀехги гьабуна, гьоркьоб загьруги жубана. Гьеб загьруги букӀана бакьал тӀутӀулеб, черх гьоролеб. Гьеб мехалъ, капурзаби тӀаде къайгун гьеб квенги, дагьа-макъаб къайиги гъоркь тун эл бусурбаби лъутана. Дол капурзабазда эб тӀагӀам батараб мехалда гьез гьеб кванана. Гьелдалъун гьезул хвана ункънусазарого (400 азарго) чи. Гьелда хадуб Аллагьасул квербакъиялдалъун капурзабаз мугъ бана, бусурбабиги Дагъистаналде лъугьана. Рагъ гьабун Хайдакъ шагьарги бахъана. Гъазанфар абурав цо кӀудияв ханги чӀвана цойги гӀемерал бахӀарзабиги чӀвана гьенир.

Руччабиги куна энир, хӀалкӀун жалгоги энир парахалъана. Имамги ханасул тахиде вахинавун, гьенир гӀемерал росабиги рана, гьебги тахшагьарлъун гьабуна. Гьелда цӀарги КъалгӀатул Къурайш абун цӀарги тана. Цинги Гъумекдерил ханзабазулгун загьираб рекъелги гьабуна. Цо дагьаб заманалдаса рекъелги бихун балъго тӀаде кӀанцӀун гьел Гъумекдерил агьлуго пассат гьабуна. Эзул киналго руччабиги мусаххар (махсароде ккуна) гьаруна. Гьанже дол рачӀана Джабалул Джансиялде Хунзахъе. Эзул хан вукӀана Баяр, Суракъатил вас Нуцалхан абун жинда абулев. Эвги жиндирго рукъалъул агьлуги бачун, цойги кинабго гӀагарлъигун цадахъ Тушалъе лъутун анна.

Гьанже бусурбабаца гъазават гьабун аварлъиялъул киналго рахъазулъ гӀемерал росабиги чӀунтизаруна, кинабго Дагъистаналда квершелги гьабуна. Гучалдалъун эзул бахӀарзабиги чӀвана, руччабиги лъималги асир гьаруна, кинабго боцӀи-хазинаги нахъе босана. Энив ханасул тахидаги чӀана Махсумбек, шайх АхӀмадил вас иманлъунги чӀана. Абулмуслим шайх эз кинабго дагъистаналда тасарруф гьавуна. Цоял ккун, цоял чӀван росаби чӀунтизе гьарун тана. Эзул гӀадатги букӀана (бусурбабазул) жудоца бахъарабщинаб росулъ цо-цо хан толаан. АскӀовги толаан доздасан бергьунеб къадаралда жудорго солдаталги.

Гьанже дов Шамхалги чӀван Гъумекиб шагьаралда кинабго ракьалъул харжги босана, бусурбабазул закатги босана. Эзиеги мутӀигӀлъана кинабго Дагъистан.

Щибаб соналъ эсие рачӀунел харжазул баян: Къарахъ жамагӀатал — щунусго гӀиялъажо ва цо гӀала; Кусрахъ жамагӀаталъ — лъабнусго гӀиялъажо ва цо гӀала; Гъирим — ункънусго гӀиялъажо ва цо гӀала; ЧӀамалал — цо нусго гӀи; ТӀиндиб — къого оц; ГӀурчуб — нусиялда лъеберго гӀиялъажо; Хундерил агьлоялдасан — анкьнусго къали ролъулги, анкьнусго гӀиги, лъабго къали гьацӀдалги; ГӀандадеридаса — цо оцги анкьго буртинаги; Гъадариса ва ГьаракӀуниса — хундерил бугелъул бащадаб; Тумал — рукъалдаса цо-цо ккуйги, цо-цо къали ролъулги; Михахич — гьебго; Костек — рукъалдаса цо-цо ччугӀа; Таргъу — рукъалдаса кӀиго сахӀ пиринчӀул; Губдан — нусго кви; Хайдакъ — нусиялда лъабкъого гамуш; Ускушиб ва ГӀахъушиб — нусго оц; ХӀурахъ — рукъалдаса гӀабаси; ЦӀадахӀариса — кӀикъоялда анцӀго оц; ГьамчукъотӀи — анлъго хӀама; Бакълъулал — лъеберго оц; РицгӀор ва Мукракь — лъабкъоялда анцӀго кви; Кудалиса — нусго гӀалаги нусго чуги. Гьал киналго харжал щибаб соналъ ХӀамзатилги ГӀаббасилги лъималада гьоркьоб бикьулаан. Гьелдаса хадуб цо дагьаб заман ингун, дов Тушалде лъутун вукӀарав Суракъатил вац Байар вачӀана ЦӀунтӀаса бахъараб ГӀарчубе щвезегӀан боялги ракӀарун. Цо бецӀаб сордоялъ Хунзахъе лъугьана. РакӀал бусурманлъичӀого энир хутӀун рукӀарал чиязул рукъзабахъ боялги живгоги вахчун чӀана жудойго сверел, рес рекъезегӀан. Гьеб сордоялъ Абулмуслим шайхасул вас Абулмуслимида макьилъ бихьана капурзаби бергьун Хунзахъ ва гьениб пасалъиги ккун. Гьеб макьу бокьичӀогун эв радал вахъун Гъумекиве лъутана. КӀиабилеб сордоялъ капурзабаца эзул хан Амир АхӀмадги чӀвана. МагӀлумбекил вацасул васги чӀван эсул бетӀерги хъаладул къеда бан батун буго. Гьеб къоялъ киналго бусурбабазул къокъадул гӀемерав чи гъурана. Элги хадур мурадалде щвана, Баярги жиндирго инсул тахида гӀодов чӀана.

Гьебмехалъ бусурбабаздаги эздаги гьоркьоб гӀемерал рагъал ккана, питнаби халалъана. Къоло ункъго сон бана гьедин. ЦӀакъ рекъзабиги къварилъана, бетӀербахъиги захӀмалъана, рагъги чӀалгӀана. Гьанже гьезда иман лъун исламалъулгун маслихӀат ккана, жалги парахалъана. Гьелдасан цо дагьал сонал ингун Гъумекдерил ханазабаздаги Хайдакъалъул ханзабаздаги гьоркьоб питна ккана. Гьереси, мацӀ гьаби, мехтел эб гуребги пасалъаби ккана эниб. Хайдакъалъул ханазаби МухӀаммадханги, Амир ХӀамзатги хундерил ханзабахъе кӀанцӀана, жал эзийги гьедана щибаб жоялъе эзда нахърилълъинилан. Гьеб мехалъ эзда гьоркьобги Гъумекдерил ханзабазда гьоркьобги ккана гӀемерал рагъал. Цинги хундерил ханас ритӀана гӀакълуялъул бетӀергьаби Кавтар шагьасухъе — Турк вилаяталде рекъел гьарун. Элги гьеб заманаялъ ГӀумарасхӀабасул Халифаталъулъ рукӀана. Цинги эзул къотӀи ккана цоцазулъ рекъон кӀиязулго тушманзабигун рагъизе. Эзул амруги вацазул бакӀалде ккана. Кавтар шагьасги абуна хундерил ханасул яс жиндирго васасе. ЦӀар чӀван кӀиясго къабул гьабуна кӀияйго кӀиясего кьуна. Гьеб мехалъ Кавтар шагь Гъумекиве вачӀуна туркалгун цадахъ бакъбаккул рахъалдасан. СартӀанги вахъана хундерил вилаяталъул боялгун Хайдакъалъул ханзабигун цадахъ бакъшинкӀул рахъалдасан. Эв кӀиявго эниве, Гъумекиве, щвана итни къоялъ, эбги рамазан моцӀалъул тӀоцебесеб къо букӀана. Гьанже рагъана гьел мажгиталда тӀаса бугеб хъалаялда жанирги чӀун. Энив эзул шагьидлъана лъабкъого чи. Гьеб къагӀидаялъ жудорго рухӀалги кьун, боцӀиги кьун, рагъана сафар моцӀ щвезегӀан. Гьеб мехалъ гьел гьеб хъалаялдаса ратӀа гьаруна шамат къоялъ Гъумекги чӀунтизе гьарун. Гъумекдерил ХӀамзатилги, ГӀаббасилги наслуялъул ханзаби ракьалъул рагӀаллъабазде ккана. Хайдакъалъул ханзабиги эзул бакӀалда чӀана. Кавтар шагьги, СартӀанги жудорго ватӀаналде руссана. ХӀамзатилги ГӀаббасилги наслуялъул хӀакъикъат гьадин ккун буго. Гьелъул тарихги гьаб буго (718 /) анкьнусиялда анцӀила микьабилеб сон буго.

Гӏалимзаби

XVII—XVIII гӏасрабаз Дагъистаналда рахъана, Кавказалда гуребги, тӏолалго бакъбаккул бусурбабазул улкабазда машгьурал исламиял гӏалимзаби. Гьединаздасан кколаан Гъолодаса Малла-Мухӏаммад, Къудукьа Мусал МухІамад (Мусалав), Кьохъа Салман, ГІободаса ШагІбан къади, ГІаймакиса Абубакар, Усищиса Давуд, Убраялдаса МухІамад, МачІадаса ХІадис, ГІурадаса Ибрагьим-хІажи ва гьел гурел гӏемерал цойгидалги. Гьезул щивас хъварал гӏелмиял хӏалтӏабиги руго, бакӏалда, гӏадамазда рекъарал, мазгьабалда жанир рахъарал хӏукмабиги руго. Хӏасил, гьел цого-цо цере арал гӏалимзабазул хӏалтӏабиги цӏалун, гьелги малъун чӏечӏо, гьез жеги тӏаде щибаб гӏелму гӏатӏид гьабуна, гъварилъуде раккана.^[25]

ХІужаби

1. Президент Российской Федерации. Указ №849 от 13 мая 2000 г. «О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе». Вступил в силу 13 мая 2000 г. Опубликован: "Собрание законодательства РФ", No. 20, ст. 2112, 15 мая 2000 г. (President of the Russian Federation. Decree #849 of Май 13, 2000 On the Plenipotentiary Representative of the President of the Russian Federation in a Federal District. Effective as of Май 13, 2000.).
2. Госстандарт Российской Федерации. №ОК 024-95 27 декабря 1995 г. «Общероссийский классификатор экономических регионов. 2. Экономические районы», в ред. Изменения №5/2001 ОКЭР. (Gosstandart of the Russian Federation. #OK 024-95 Декембер 27, 1995 Russian Classification of Economic Regions. 2. Economic Regions, as amended by the Amendment #5/2001 OKER. ).
3. Constitution, Article 8
4. "Сведения о наличии и распределении земель в Российской Федерации на 01.01.2019 (в разрезе субъектов Российской Федерации)". Federal Service for State Registration, Cadastre and Cartography. Архивация оригинал (9 Фебруар 2022). Щвей 29 Август 2023. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
5. "Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации". Federal State Statistics Service. Щвей 1 Септембер 2022. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
6. "Об исчислении времени". Официальный интернет-портал правовой информации (in русский). 3 Юн 2011. Щвей 19 Январ 2019. {{cite web}}: Check date values in: |date= (help)
7. Официалаб буго тӀолго Россиялъул Федерациялда конституциялъул  68.1 макъалаялда рекъон.
8. Дагъистаналъул конституциялъул 11 макъалалда рекъон, Дагъистаналъул официалал мацӀазде гъорлӀе уна "гӀурусги Дагъистаналъул халкъазул мацӀалги"
9. Solntsev et al., pp. XXXIX–XL
10. Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет. Декрет от 20 января 1921 г. «Об Автономной Дагестанской Социалистической Советской Республике». (All-Russian Central Executive Committee. Decree of Январ 20, 1921 On Autonomous Dagestan Socialist Soviet Republic. ).
11. "Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации" (in русский). Главная::Федеральная служба государственной статистики. Архивация оригинал (Январ 24, 2020). Щвей Октобер 24, 2020. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help)
12. "Dagestan". Encyclopedia Britannica. Щвей Октобер 24, 2020. {{cite encyclopedia}}: Check date values in: |access-date= (help)
13. Heinrich, Hans-Georg; Lobova, Ludmila; Malashenko, Alexei (2011). Will Russia Become a Muslim Society?. Peter Lang. гь. 46. ISBN 978-3631609132. Щвей Август 6, 2012.
14. Dalby, Andrew (2004). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. гь. 59. ISBN 0231115695. Щвей Август 6, 2012.
15. Абу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний.
16. Происхождение Хунз.
17. Поспелов Е. М. . — Гь. 130. — ISBN 5-89216-029-7.
18. В.В. Бартольд. . — Т. 3. — Гь. 408.
19. "Где жили лезгины в XVIII веке". Архивация оригинал (2015-04-02). Щвей 2015-02-03.
20. "Республика Дагестан". Архивация оригинал (2007-04-28). Щвей 2015-02-03.
21. Климат | Туризм в Дагестане
22. "Национальный состав населения". Федералаб статистикияб сервис. Щвей 30 Декембер 2022. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
23. Перепись-2010: русских становится больше (in русский). Perepis-2010.ru. 2011-12-19. Архивация оригинал (Декембер 25, 2018). Щвей 2012-01-15. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); Invalid |url-status=хвараб (help)
24. http://as-sarir.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=26:2012-08-12-12-26-16&catid=11:2012-02-27-07-55-06&Itemid=5 (хвараб регӀел)
25. "Archive copy" (PDF). Архивация (PDF) оригиналалдаса 2010-03-27. Щвей 2010-03-27.

Линкал

• Дагъистан (Новости) Archived 2011-02-08 at the Wayback Machine
• Дагъистан (гӏурус)
• Гумбет, бакълъулал (хвараб регӀел)
• Мехельта, Мелъелтlа Archived 2014-05-17 at the Wayback Machine
• Маали