Üçüncü İpr döyüşü

Paşendeyl döyüşü Üçüncü İpr döyüşü
Birinci dünya müharibəsi
Şato meşəsindəki Avstraliya artilleriyası. 29 oktyabr 1917. Fotoqraf Frank Harli
Tarix	31 iyul — 10 noyabr 1917 (3 ay, 1 həftə, 3 gün)
Yeri	50°54′01″ şm. e. 3°01′16″ ş. u.^HGYO Qərbi Flandriya, Belçika
Səbəbi	Paşandeyldəki əməliyyatın əsas vəzifəsi, Flandriya sahillərindəki Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etmək və bununla da almanların sərhədsiz sualtı müharibə planına ciddi zərbə vurmaq idi.
Nəticəsi	Antanta qoşunlarının böyük səylərinə baxmayaraq düşmən cəbhəsini yara bilmədilər.
Münaqişə tərəfləri
Böyük Britaniya  Avstraliya Kanada  Yeni Zelandiya Cənubi Afrika Birliyi  Fransa  Belçika  Almaniya İmperiyası
Komandan(lar)
Duqlas Heyq Hubert Qof Herbert Plamer Fransua Antuan Lui Rukua Erix Ludendorf Ruprext Bavarski Fridrix Armin
Tərəflərin qüvvəsi
Böyük Britaniya 50 diviziya  Fransa 6 diviziya  Almaniya İmperiyası 77 diviziya + 6 ehtiyat diviziyası
İtkilər
508 800 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsr götürülmüşdür 348 300 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür
Ümumi itkilər
857 100 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür.
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Paşendeyl döyüşü (Üçüncü İpr döyüşü) (alm. Dritte Flandernschlacht‎; fr. Troisième Bataille des Flandres; nid. Derde Slag om Ieper) (31 iyul — 10 noyabr 1917) — Antanta (ingilis komandanlığı altında) və Alman qüvvələri arasında baş vermiş Birinci dünya müharibəsinin ən böyük döyüşlərindən biri. Döyüş 1917-ci ilin iyulundan 1917-ci ilin noyabrına qədər davam edən bir sıra müxtəlif döyüş əməliyyatlarından ibarət idi. Döyüş Belçika ərazisində, Qərbi Flandriyanın İpr şəhəri yaxınlığındakı Paşandeyl kəndi yaxınlığında aparılmışdı.

Paşanadeyl əməliyyatının bir sıra strateji hədəfləri var idi. Əsas vəzifə Alman dənizaltılarının Şimal dənizi sahillərindəki bazalarını məhv etmək və bununla da almanların sərhədsiz sualtı müharibə planına ciddi zərbə vurmaq idi.

Hücum zamanı ingilis qüvvələri Paşendeyl bölgəsindəki Alman cəbhəsini yarıb keçmək üçün çoxsaylı cəhdlər etdilər. Bununla yanaşı, təyin olunmuş yerlərdə belə Alman cəbhəsini yarıb keçməyə müvəffəq ola bilmədilər. Döyüş 1917-ci ilin iyulundan başlayaraq, Kanada qoşunlarının Paşandeyl kəndini tutmağı bacardığı 6 noyabr 1917-ci ilə qədər davam etdi.

Üçüncü İpr döyüşü əsgərlərin ağır şərtlər altında çəkdikləri əziyyətin simvoluna çevrildi. Döyüşlər bataqlıqlı ərazilərdə gedirdi və 1917-ci ilin yazı soyuq və yağışlı keçirdi. Hər iki tərəfin qoşunlar həqiqətən də Paşandeylin palçığına batmışdı. Bu döyüş yüz minlərlə insanın həyatına son qoyub. Antanta qüvvələri ağır itkilərə məruz qaldılar, yalnız bir neçə kilometr irəliləməyi bacardılar. Bununla birlikdə, bir çox tarixçi Üçüncü İpr döyüşündə Antanta qüvvələrinin hücum taktikasını yaxşılaşdırdığını və nəticədə 1918-ci ildə müharibənin sona çatmasına səbəb olduğu üçün vacib rolunu vurğulayır.

İtkilərlə bağlı rəqəmlər hələ də mübahisəlidir. Yalnız hər iki tərəfdən yüz minlərlə insanın öldüyü və yaralandığı bilinir.

Hücumdan öncə

1917-ci ildə cəbhədə ümumi vəziyyət

1917-ci il üçün kampaniya planı Antanta ölkələri tərəfindən 1916-cı ilin sonunda Şantillidə konfransda qəbul edildi. Bu plan müttəfiq ordularının üç əsas əməliyyat istiqamətin də (Qərbi, Şərqi və İtalyan) eyni vaxtda hücumunu və Antanta qoşunlarının son məğlubiyyətini öz üzərinə götürdü. 1917-ci ilin əvvəlində Romada bir Müttəfiqlərin konfransında İngiltərə baş naziri Lloyd Corc, İsonzo bölgəsindəki hücumun təsirini maksimum dərəcədə artırmaq üçün ingilis-fransız artilleriyalarının İtalyan cəbhəsinə verilməsini təklif etdi, lakin Fransa nümayəndə heyətinin etirazına görə bu təşəbbüs qəbul edilmədi.

Fransız ordusunun yeni baş komandanı general Robert Nivel, Qərb cəbhəsinə qəti şəkildə hücum üçün israr etdi. Plana görə, ingilis-fransız qoşunlarının qəti zərbələri Alman cəbhəsinin irəliləməsinə və düşmənin məğlubiyyətinə səbəb olmalı idi. Qarşıdakı hücumda əsas yük fransız qoşunlarının üzərinə düşürdü, bu səbəbdən ingilis komandanlığı, İpr bölgəsinə ayrı hücum əməliyyatı keçirməyə qərar verdi.

Nivelin hücum planı uğursuz oldu, cəbhədən keçmək mümkün olmadı, müttəfiqlər ağır itkilərə məruz qaldı və Nivel özü əməliyyatın uğursuzluğuna görə fransız ordusunun baş komandanı vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 1917-ci ilin yanvarına qədər general Heyq Flandriyaya hücum əməliyyatı keçirməyə qərar verdi. İngilis komandanlığı, cəbhəni yararaq sərhədsiz sualtı müharibə aparan Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etməyə ümid bağlamışdı.^[1]

Fransız hücumunun uğursuzluğundan sonra fransız ordusu hər hansı başqa həmləyə hazır olmadığı üçün, ingilis kabineti nəhayət Heyqin Flandiryaya hücum planını təsdiqlədi.^[2]

İngilis komandanlığının planına görə, hücumun əsas vəzifələri cəbhəni aşmaq, Paşendeyl silsiləsini, sahil dyunlarını ələ keçirmək və Belçika sahilindəki Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etmək idi. Sərhədsiz sualtı müharibə Müttəfiqlərə, xüsusən də İngilis imperiyasına böyük ziyan vurdu, bu səbəbdən 1917-ci il Qərb cəbhəsindəki kampaniyada Müttəfiq qüvvələr üçün bu vəzifə ən vacib vəzifə hesab edildi.^[3]

İpr bölgəsindəki ümumi vəziyyət

Paşendeyl bölgəsindəki ilk (hücumdan əvvəl) (qəhvəyi) və son (hücumdan sonra) (qırmızı) cəbhə xətti.

İpr bölgəsindəki cəbhə xətti, 1914-cü ilin sonunda, Flandriya döyüşündən sonra sabitləşdi. İpr Antantanın əlində qaldı, alman birlikləri isə şəhərin cənubundakı silsilələrdə yerləşdi, şərqdə isə silsilələr daha az idi və şimalda alman bölmələri düzənlikdə yerləşirdi. Bu, Alman mövqelərini kəşf etməyi qeyri-mümkün etdi.^[4]

Alman komandanlığı Flandriyaya hücumun olacağını böyük ehtimalla olduğunu başa düşürdü. Buna görə burada güclü müdafiə mövqeləri yaradıldı. Alman müdafiə xəttlərinin sayı beşə qədər idi. Mövqelər tikanlı məftillərlə yaxşı qorunurdu.^[5]

İpr bölgəsinin özəlliyi bataqlıqların çoxluğunda idi. Təpələrdən başqa ərazinin əsas hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağıda idi. Bataqlıqlar onlarla kilometrə qədər uzanırdı. Bataqlıqlar Paşendeyl ərazisinin çox hissəsini əhatə edirdi. Bundan əlavə, 1917-ci ilin yayı döyüş əməliyyatlarının aparılması üçün tamamilə əlverişli deyildi. İyul və avqust aylarında şimşək çaxır, tez-tez yağış yağırdı. Hava daha çox buludlu idi və palçıq Paşendeyl döyüşünün "simvolu" oldu.^[6]

Bu çətin hava şəraiti ingilis qoşunlarına əsas tapşırıqlarını yerinə yetirməyə mane olan müəyyən amillərdən idi.^[7]

Tərəflərin qüvvələri

Flandriyada hücum üçün son qərardan sonra ingilis komandanlığı əməliyyat üçün hazırlıqlara başladı. Plana əsasən, düşmən mövqelərinə əsas zərbə İpr, Pelkapel, Paşendeyl istiqamətində verildi. Cəbhənin yarılma hissəsinin eni təxminən 4 km idi. Cəbhənin yarılmasında əsas parlaq rolu dörd korpusdan (9 diviziya) ibarət olan 5-ci Britaniya Ordusu oynadı.^[8] 5-ci Orduya üç korpusu (5 diviziyası) olan 2-ci İngilis Ordusu dəstək verdi, həmçinin iki diviziya, bir korpusdan ibarət olan 1-ci Fransız ordusu da dəstək oldu.^[8]

Təklif olunan kəşf sahəsində müttəfiq qoşunları texnika və müxtəlif silahlarla yaxşı təchiz olunmuşdu. Yalnız ingilis birliklərinin tərkibində 3594 silah vardı ki, onlardan da 1327-si ağır silah idi. İngilislərin 548 (bunlardan 230-u qırıcıdır), fransızların isə 200 təyyarəsi var idi (bunlardan 100-ü döyüşçüdür).^[9] Qarşıdakı əməliyyatda ən vacib rol tanklara həvalə edilmişdir ki, Müttəfiq qoşunlarında da olan tanxların sayı 216 idi. Onlar 5-ci Ordunun hücum diviziyaları arasında kiçik qruplara bölündülər.^[10]

Cəbhənin bu sektorundakı müdafiə xətti, 4-cü Alman ordusu tərəfindən işğal edilmişdir. Alman qoşunlarının gücü cəbhənin bu sektorundakı Antanta qoşunlarının gücündən çox aşağı səviyyədə idi. 5-ci Britaniya ordusuna qarşı Alman komandanlığı 13 diviziya önə sürdü (5 cəbhə xəttində, 4 ən yaxın ehtiyatda və 4 strateji ehtiyatda). Almanlar fransız korpusuna qarşı 2 diviziya qoydular (biri ehtiyatda idi). Alman qoşunlarında hər növdə: 1556 silah vardı, bunlardan 737-si (bunlardan 345-i ağır) 5-ci ingilis ordusuna qarşı cəmləşmişdi. Alman qoşunlarının aviasiyası təxminən 600 təyyarədən ibarət idi.

Ayrıca, Messin döyüşündən sonra almanlar İpr bölgəsindəki müdafiə mövqelərini yaxşılaşdırmağa vaxt tapdılar. Alman müdafiə mütəxəssisi polkovnik fon Lossberq (4-cü Alman Ordusunun Baş Qərargah rəisi) Alman müdafiəsini möhkəm şəkildə gücləndirməyə başladı. Mövcud dörd müdafiə xəttinə əlavə olaraq başqa bir xətt də yaradıldı. Pulemyot nöqtələrinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artırıldı. Bütün bu tədbirlər, İpr bölgəsindəki müttəfiq qüvvələri tərəfindən əməliyyat başladıqdan dərhal sonra öz nəticələrini verdi.

Messin döyüşü

Avstraliya qoşunları tərəfindən müşahidə məntəqəsi olaraq istifadə edilən ağacın modeli. Messin döyüşü,1917-ci ilin iyunu.

Messin əməliyyatı, müdafiəyə keçən ingilislərin, almanların 15 kilometrlik çıxıntılarını kəsmək üçün İpr bölgəsindəki geniş hücumdan əvvəl hazırlıq əməliyyatı idi. Messin dağ silsiləsi ingilislərin Paşendeyl bölgəsindəki hücumu üçün böyük təhlükə ola bilərdi, çünki bu mövqelərdən almanlar əks hücuma keçə bilərdi, buna görə də almanların Messin bölgəsindəki əsas mövqelərini pozmaq qərarı verildi.^[11] Almanların Messin bölgəsində cəmi 5 diviziyası var idi. İngilis ordusunun vəzifəsi təpələri və səngər xətlərini ələ keçirmək idi. Hücumda təxminən 300 təyyarə və 80-dən çox tank da iştirak etdi.^[12] Ayrıca, hücum edilən sektorun torpaq quruluşunu diqqətlə araşdıran ingilislər, 1916-cı ildə hazırlıq işlərinə başladılar və 15 ayda mavi gil qatında yeraltı sularının ikinci səviyyəsinin altına 20 nəhəng tunel çəkdilər. İngilislər bu tunelləri minaladılar, qazılan torpaq kamuflyaj edildi ki, Alman təyyarələri bunu görməsin.^[13]

May ayının sonunda ingilislər əkilmiş partlayıcıları işə saldı. Almanların birinci və ikinci müdafiə xətləri məhv edildi. 7 iyun tarixində tanklar və piyadalar Alman müdafiəsini qıraraq hücuma keçdilər.^[14] Bu partlayışlar nəticəsində mübarizə əzmini itirən alman əsgərləri, irəliləyən ingilis piyadalarına qarşı kifayət qədər müqavimət göstərə bilmədilər. Hücum zamanı ingilislər 7200 əsgər və 145 zabit, çox sayda pulemyot ələ keçirdilər.^[15] Əməliyyat 14 iyun 1917-ci ildə sona çatdı. Uğurlu əməliyyat, ingilis qüvvələrinin Paşendeylə əsas hücumdan əvvəl strateji vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa şərait yaratdı.^[16]

İyul-avqust

İyul ayında ingilis komandanlığı Paşendeyl bölgəsində cəbhəni yarmaq üçün əməliyyata başladı. Bunun üçün ingilis komandanlığı əsas vəzifə olaraq — İser çayı boyunca alman mövqelərini ələ keçirmək vəzifəsini qoyur. İngilislər bu əraziləri top atəşinə tuturlar. Alman mövqelərinin dörd günlük bombardmanından sonra alman komandanlığı ingilislərin qəfil irimiqyaslı hücumundan qorxaraq qoşunlarını daha möhkəmləndirilmiş müdafiə xəttlərinə çəkməyə başladılar.^[17]

Almanlar ilk dəfə 13 iyul tarixində ipritdən ("sarı xaç" mərmiləri) istifadə etdilər. Bu maddə insan dərisinə düşərək ciddi ziyana səbəb olan maye idi. İprət buxarlanaraq ağ ciyərlərə və gözlərə təmas etdi. Xəstəlik çox vaxt ölümcül olurdu. 13 iyul hücumundan sonra ingilislər 2143 nəfər itirdi, bunlardan 66-sı öldü. Almanlar ipritdən 1917-ci ilin sentyabrına qədər istifadə etdilər. Müttəfiqlərin yeni zəhərli maddənin təsirlərindən verdikləri itkilər, bütün digər qazların verdiyi itkilərdən səkkiz dəfə çox idi.^[17]

İyulun 27-də müttəfiq qüvvələri İser çayını aşmağı bacardı, lakin almanların buradakı mövqeləri onsuz da zəif idi. Alman komandanlığı əvvəlki top bombardmanlarından təcrübə toplayaraq, artilleriya mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər. Bu, piyada qoşunlarından sonra mərmilərin olduğu ərazidən irəliləməsi çox çətin olan ingilis artilleriyası üçün əlçatmaz vəziyyət idi. Böyük itkilərə baxmayaraq, almanlar ingilislərin hücumunu dayandırmağı bacardılar.^[18]

Pilkem silsiləsi döyüşü (31 iyul)

İngilis topçuları 31 iyulda yeni hərəkata başlayır.

31 iyulda müttəfiq qüvvələr Pilkem silsiləsi ərazisinə hücuma keçdilər. Hücumçular 1,8 km irəliləməyi bacardılar.^[19] Demək olar ki, bu döyüşdə müttəfiqlər ağır itkilər verdi — təxminən 32 min döyüşçü öldürüldü, yaralandı, əsir və itkin düşdü. Alman qüvvələrinin yaxınlaşması ingilislərin böyük itki verməsinə səbəb oldu. Almanlar, irəliləyən ingilis qoşunlarına kəskin əks hücumlar təşkil etdilər. Bununla yanaşı, alman ordusu da, ingilis top atəşi nəticəsində ağır itkilər verdi.^[20]

Vesthokun tutulması

Yağışlı günlərdən sonra, II Korpus Qelevelt yaylasındakı qara xəttin qalan hissəsini (ikinci hədəf) tutmaq üçün 10 avqustda yenidən hücuma keçdi. Piyada irəliləməsi, Alman artilleriya və piyadalarının əks hücumları Qlenkors Vuddakı 18-ci (Şərq) Diviziyanın piyadalarını məyus etdi. Təxminən saat 19: 00-da alman piyada qoşunu tüstünün arxasından hücuma keçdilər və meşənin şimal-qərb küncündən başqa bütün əraziləri geri aldılar; şimaldakı Vesthok Raydqda yalnız 25-ci diviziya saxlanıldı.^[21] Polkovnik-leytenant Albrext fon Teyr Vitşeyt Qrupu(IX Ehtiyat Korpusunun qərargahı Vitşeyt qrupu) Baş qərargah rəisi, cəbhə xəttində, 14 gündən sonrakı itkilərin 1916-cı ildə Somma döyüşündəki 4000 nəfərlə müqayisədə 1500–2000 nəfərin olduğunu və alman birliklərinin mənəvi gücünün əvvəlkilər ilə müqayisədə nisbətən daha yüksək olduğunu qeyd etdi.^[22]

Lanqemark döyüşü (16 – 18 avqust)

16 – 18 avqust tarixlərində ingilislərin ələ keçirməyə bacardıqları Lanqemark kəndi uğrunda şiddətli döyüşlər oldu. Paşendeyl bölgəsindəki döyüş şəraiti çox ağır idi.^[23] Bölgədəki drenaj kanalları tez-tez atəşə tutulduğu üçün dağıldığından su geniş bataqlıq ovalıqları doldurdu və o vaxt güclü yağışlar yağdı. Bütün bunlar müharibə zonasını su ilə dolu böyük palçıq və kraterlərə döndərdi.^[24]

Bu şərtlər daxilində əsgərlər palçığa batmamaq üçün taxta yollar açmalı idilər. Bununla birlikdə, tez-tez müxtəlif avadanlıqlarla (45 kq-a qədər) yüklənmiş əsgərlər palçıqda və ya su ilə dolukraterlərdə tapıldı, çox əsgər boğulurdu. Daimi atəşə məruz qalan ağaclar, budaqları və yarpaqları olmayan, çılpaq gövdələrə çevrilmişdi.^[25]

Sentyabr

İprdəki Avstraliya əsgərləri, 1917-ci il.

İngilislərin 5-ci Ordusu irəliləyiş sektorunda əhəmiyyətli müvəffəqiyyət əldə etmədikdən sonra, ingilis qüvvələrinin komandiri general Heyq, əsas hücumun istiqamətini dəyişdirməyə qərar verdi.^[26] İngilis komandanlığı, Paşendeyl silsiləsinin cənub yarısı boyunca cənub-şərqə zərbə vurmağa qərar verdi. Yeni hücumda əsas rol general Herbert Plumerin komandanlığı altında İngiltərənin 2-ci ordusunun üzərinə düşdü. İngilislər cəbhədən keçmək üçün düşmənin müdafiəsinə güclü zərbə vurmaq niyyətində idilər.^[27]

Menen yolu döyüşü (20 – 25 sentyabr)

Yeni hücum üçün İngilis komandanlığı Menenə gedən yolda 1295 silah topladı. Güclü top atışından sonra ingilis qüvvələri 20 sentyabrda hücuma başladı.^[28] Hücumçular sürpriz şəkildə Alman qoşunlarını yarmağı və 1,4 km irəliləməyi bacardılar. Bununla yanaşı, ingilis birlikləri ağır itkilərə məruz qaldı — 21 min nəfər öldürüldü və yaralandı.^[29]

Güclü artilleriya hazırlığı və ingilislərin sonrakı hücumu Alman komandanlığı üçün tamamilə sürpriz oldu. Bu döyüş göstərdi ki, möhkəmləndirilmiş mövqelərlə belə almanlar həmişə İngiltərə ordusunun hücumlarını dəf edə bilmirlər.^[30]

Çoxbucaqlı meşə döyüşü (26 sentyabr — 3 oktyabr)

Menen yolundakı döyüşdən sonra Alman komandanlığı müdafiə taktikasında dəyişiklik etdi, müdafiə xəttindəki qoşun sayını artırdı, lakin cəbhə bölgəsindəki qoşun sayının artması Müttəfiq qüvvələrinin artilleriya hazırlıqları zamanı Alman qoşunlarının itki sayının artmasına səbəb oldu. 26 sentyabrda ingilis birlikləri Polygon Grove (İpr və Sonnbek arasındakı kiçik meşə) üzərinə hücumlara başladılar, burada 3 oktyabra qədər almanları oradan qovmağa müvəffəq ola bildilər.^[31]

Bu döyüşlər zamanı Müttəfiqlər 30 min şəhid, yaralı və əsir itirdilər. Poligon Groveun tutulmasından sonra, ingilis komandanlığından Paşendeyl silsiləsinin ələ keçirməsini tələb edildi.^[32]

Paşendeyl döyüşünün nəticələri

Paşendeyl kəndinin döyüşdən əvvəl (yuxarıda) və sonra havadan görünüşü.

Təbii şəraitin qiymətləndirilməməsi bu əməliyyatda əhəmiyyətli rol oynadı.^[33] Tanklar, yeni silah növü olaraq İngilis piyadalarını məyus etdi. Bəzi nəqliyyat vasitələri çox uğurlu döyüşlər sərgiləsələr də, əksəriyyəti təbii maneələri aşa bilməyib bataqlıqlarda ilişib Alman topçularının hədəfinə çevrildilər.^[34] Bataqlar beləliklə "tank qəbiristanlığına" çevrildilər. Tankların uğursuz hərəkətinin əsas səbəbi, ingilis ordusunun hücum edən hissələri arasında bölünərək dağılmış olmaları idi. Almanlar bundan istifadə etdilər. Tankları içəri buraxdılar və yalnız irəliləyən qoşunların piyadalarına qarşı vuruşdular.^[35]

Paşendeyldəki uğursuz təcrübə, ingilis komandanlığını hərbi əməliyyatların hazırlanmasında və aparılmasında daha çox diqqətli olmağa məcbur etdi.^[36]

Paşendeyl döyüşü incəsənətdə

• İngilis heavy metal qrupu Iron Maiden-in 13-cü studiya albomunda Paşendeyl döyüşü hadisələrini özündə əks etdirən kompozisiya yer alır.
• İsveç heavy metal qrupu Sabatonun The Price of a Mile и Great War mahnısı Paşendeyl döyüşünə həsr edilmişdir.
• 2008-ci ildə kanadalı rejissor Pol Qross, Paşendeyl döyüşündən bəhs edən, döyüş hadisələrini təsvir edən Paşendeyl bədii filmini çəkdi.
• 2009-cu ildə hollandiyalı metal qrupu God Dethroned, tamamilə Paşendeyl döyüşünə həsr olunmuş Paşendeyl albomunu çıxardı.
• 2010-cu ildə rejissor Ceremi Sims, Paşendeyl döyüşlərindən bəhs edən Beneath Hill 60 bədii filmini çəkdi.
• 2018-ci ildə Battlefield 1-ə "Apokalipsis" əlavəsindən Paşendeyl kartları əlavə edildi.

İstinadlar

1. Edmonds, 1991. səh. 24
2. Terraine, 1999. səh. 15
3. Powell, 2004. səh. 169
4. Wynne, 1976. səh. 284
5. Wynne, 1976. səh. 297–298
6. Liddle, 1997. səh. 141
7. Liddle, 1997. səh. 147–148
8. Henniker, 2009. səh. 273
9. Edmonds, 1991. səh. 17–19
10. Sheffield, 2011. səh. 227–231
11. Edmonds, 1991. səh. 61–63
12. Edmonds, 1991. səh. 63–64
13. Edmonds, 1991. səh. 64–65
14. Maude, 1922. səh. 100
15. Edmonds, 1991. səh. 75–77
16. Edmonds, 1991. səh. 67–68
17. Prior, Wilson, 1996. səh. 72–75
18. Edmonds, 1991. səh. 440
19. Prior, Wilson, 1996. səh. 89
20. Prior, Wilson, 1996. səh. 90–95
21. Edmonds, 1991. səh. 185–187
22. Liddle, 1997. səh. 45–58
23. Edmonds, 1991. səh. 189–202
24. Edmonds, 1991. səh. 194
25. Edmonds, 1991. səh. 201
26. Sheldon, 2007. səh. 119–120
27. Marble, 2003, App 22
28. Jones, 2002. səh. 181
29. Terraine, 1977. səh. 261
30. Sheldon, 2007. səh. 165
31. Edmonds, 1991. səh. 284
32. Edmonds, 1991. səh. 293
33. Boff, 2018. səh. 181–182
34. Sheldon, 2007. səh. 313–317
35. Bean, 1941. səh. 936
36. Sheldon, 2007. səh. 313–315, 319

Ədəbiyyat

Kitablar

• The Origins of the War of 1914. III (repr.). New York: Enigma Books. 2005 [1952]. ISBN 978-1-929631-33-9.
• Atkinson, C. T. The Seventh Division 1914–1918 (Naval & Military Press). London: John Murray. 2009 [1927]. ISBN 978-1-84342-119-1.
• The Australian Imperial Force in France, 1917. Official History of Australia in the War of 1914–1918. IV (online scan). Canberra: Australian War Memorial. 1941 [1933]. ISBN 978-0-7022-1710-4. İstifadə tarixi: 21 July 2017.
• Boff, J. Haig's Enemy: Crown Prince Rupprecht and Germany's War on the Western Front (1st). Oxford: Oxford University Press. 2018. ISBN 978-0-19-967046-8.
• Boraston, J. H. Sir Douglas Haig's Despatches (2nd). London: Dent. 1920 [1919]. OCLC 633614212.
• Boraston, J. H.; Bax, C. E. O. Eighth Division in War 1914–1918 (repr. Naval & Military Press, Uckfield). London: Medici Society. 1999 [1926]. ISBN 978-1-897632-67-3.
• Charteris, J. Field Marshal Earl Haig. London: Cassell. 1929. OCLC 874765434.
• Cruttwell, C. R. M. F. A History of the Great War 1914–1918 (repr.). London: Granada. 1982 [1940]. ISBN 978-0-586-08398-7.
• Davidson, Sir J. Haig: Master of the Field (repr. Pen & Sword). London: Peter Nevill. 2010 [1953]. ISBN 978-1-84884-362-2.
• Doughty, R. A. Pyrrhic victory: French Strategy and Operations in the Great War. Cambridge, MS: Belknap Harvard. 2005. ISBN 978-0-674-01880-8.
• Edmonds, J. E. Military Operations France and Belgium, 1914: Antwerp, La Bassée, Armentières, Messines and Ypres October–November 1914. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II. London: Macmillan. 1925. OCLC 220044986.
• Edmonds, J. E. Military Operations France and Belgium, 1916: Sir Douglas Haig's Command to the 1st July: Battle of the Somme. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. I (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. 1993 [1932]. ISBN 978-0-89839-185-5.
• Edmonds, J. E.; Wynne, G. C. Military Operations France and Belgium 1917: Appendices. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. 2010 [1940]. ISBN 978-1-84574-733-6.
• Edmonds, J. E. Military Operations France and Belgium 1917: 7 June – 10 November. Messines and Third Ypres (Passchendaele). History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. 1991 [1948]. ISBN 978-0-89839-166-4.
• Edmonds, J. E.; Davies, C. B.; Maxwell-Hyslop, R. G. B. Military Operations France and Belgium, 1918: March–April, Continuation of the German Offensives. History of the Great War Based on Official Documents. II (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. 1995 [1937]. ISBN 978-0-89839-223-4.
• Falls, C. The Great War 1914–1918. London: Perigee. 1959. ISBN 978-0-399-50100-5.
• Falls, C. Military Operations France and Belgium, 1917: The German Retreat to the Hindenburg Line and the Battles of Arras. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. I (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. 1992 [1940]. ISBN 978-0-89839-180-0.
• Foerster, Wolfgang, redaktorDer Weltkrieg 1914 bis 1918: Militärischen Operationen zu Lande Dreizehnter Band, Die Kriegführung im Sommer und Herbst 1917 [The World War 1914 to 1918 Military Land Operations Volume Thirteen, The Warfare in the Summer and Autumn of 1917] (alman). XIII (online scan). Berlin: Mittler. 1956 [1942]. OCLC 257129831. İstifadə tarixi: 29 June 2021 – Oberösterreichische Landesbibliothek vasitəsilə.
• Foley, R. T. German Strategy and the Path to Verdun: Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870–1916 (pbk.). Cambridge: CUP. 2007 [2005]. ISBN 978-0-521-04436-3.
• French, D. The Strategy of the Lloyd George Coalition. Oxford: Oxford University Press. 1995. ISBN 978-0-19-820559-3.
• Gillon, S. The Story of 29th Division: A Record of Gallant Deeds (Naval & Military Press, Uckfield). London: Thos Nelson & Sons. 2002 [1925]. ISBN 978-1-84342-265-5.
• Harris, J. P. Men, Ideas and Tanks: British Military Thought and Armoured Forces, 1903–1939. Manchester: Manchester University Press. 1995. ISBN 978-0-7190-4814-2.
• Harris, J. P. Douglas Haig and the First World War. Cambridge: Cambridge University Press. 2008. ISBN 978-0-521-89802-7.
• Hart, P.; Steel, N. Passchendaele: the Sacrificial Ground. London: Cassell. 2001. ISBN 978-0-304-35975-2.
• Henniker, A. M. Transportation on the Western Front 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. 2009 [1937]. ISBN 978-1-84574-765-7.
• Histories of Two Hundred and Fifty-one Divisions of the German Army which Participated in the War (1914–1918). Document (United States. War Department) No. 905. Washington D.C.: United States Army, American Expeditionary Forces, Intelligence Section. 1920. OCLC 565067054. İstifadə tarixi: 22 July 2017.
• Hussey, John. The Flanders Battleground and the Weather in 1917 // Liddle, P. H. (redaktor). Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. London: Leo Cooper. 1997. 140–158. ISBN 978-0-85052-588-5.
• Jones, H. A. The War in the Air Being the Part played in the Great War by the Royal Air Force. IV (Imperial War Museum and Battery Press). London: Clarendon Press. 2002 [1934]. ISBN 978-1-84342-415-4.
• Liddle, P. H. Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. Barnsley: Pen & Sword. 1997. ISBN 978-0-85052-588-5.
• Miles, W. Military Operations France and Belgium 1917: The Battle of Cambrai. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. III (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. 1991 [1948]. ISBN 978-0-89839-162-6.
• Millman, B. Pessimism and British War Policy, 1916–1918. London: Frank Cass. 2001. ISBN 978-0-7146-5079-1.
• Nicholson, G. W. L. Canadian Expeditionary Force 1914–1919 (PDF). Official History of the Canadian Army in the First World War (2nd corr. online). Ottawa: Queen's Printer and Controller of Stationery. 1964 [1962]. OCLC 59609928. İstifadə tarixi: 24 February 2018.
• Perry, R. A. To Play a Giant's Part: The Role of the British Army at Passchendaele. Uckfield: Naval & Military Press. 2014. ISBN 978-1-78331-146-0.
• Philpott, W. Attrition: Fighting the First World War. London: Little, Brown. 2014. ISBN 978-1-4087-0355-7.
• Powell, G. Plumer: The Soldier's General (Leo Cooper). Barnsley: Pen & Sword. 2004 [1993]. ISBN 978-1-84415-039-7.
• Prior, R.; Wilson, T. Passchendaele: The Untold Story. Cumberland: Yale University Press. 1996. ISBN 978-0-300-07227-3.
• Rogers, D., redaktorLandrecies to Cambrai: Case Studies of German Offensive and Defensive Operations on the Western Front 1914–17. Solihull: Helion. 2010. ISBN 978-1-906033-76-7.
• Sandilands, H. R. The 23rd Division 1914–1919 (Naval & Military Press). Edinburgh: Wm. Blackwood. 2003 [1925]. ISBN 978-1-84342-641-7.
• Seton Hutchinson, G. The Thirty-Third Division in France and Flanders 1915–1919 (Naval & Military Press, Uckfield). London: Waterlow & Sons. 2005 [1921]. ISBN 978-1-84342-995-1.
• Sheffield, G. Forgotten Victory: The First World War: Myths and Realities (reprint). London: Headline Book Publishing. 2002 [2001]. ISBN 978-0-7472-7157-4.
• Sheffield, G. The Chief: Douglas Haig and the British Army. London: Aurum Press. 2011. ISBN 978-1-84513-691-8.
• Sheldon, J. The German Army at Passchendaele. Barnsley: Pen and Sword Books. 2007. ISBN 978-1-84415-564-4.
• Sheldon, J. The German Army at Cambrai. Barnsley: Pen & Sword. 2009. ISBN 978-1-84415-944-4.
• Stewart, H. The New Zealand Division 1916–1919: A Popular History Based on Official Records. Auckland: Whitcombe and Tombs. 2014 [1921]. ISBN 978-1-84342-408-6. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
• Taylor, A. J. P. The First World War. An Illustrated History. New York: Perigee Trade. 1972. ISBN 978-0-399-50260-6 – Archive Foundation vasitəsilə.
• Terraine, J. The Road to Passchendaele: The Flanders Offensive 1917, A Study in Inevitability. London: Leo Cooper. 1977. ISBN 978-0-436-51732-7.
• Terraine, J. Business in Great Waters. Ware: Wordsworth Editions. 1999. ISBN 978-1-84022-201-2.
• Terraine, J. Douglas Haig: The Educated Soldier (2nd repr.). London: Cassell. 2005 [1963]. ISBN 978-0-304-35319-4.
• Vance, J. F. Death So Noble: Memory, Meaning and the First World War. Vancouver: UBC Press. 1997. ISBN 978-0-7748-0600-8.
• Wolff, L. In Flanders Fields: The 1917 Campaign. New York: Viking. 1958. ISBN 978-0-14-014662-2 – Archive Foundation vasitəsilə.
• Wynne, G. C. If Germany Attacks: The Battle in Depth in the West (Greenwood Press, Westport, CT). Cambridge: Clarendon Press. 1976 [1939]. ISBN 978-0-8371-5029-1.

Jurnal

• McRandle, J. H.; Quirk, J. "The Blood Test Revisited: A New Look at German Casualty Counts in World War I". The Journal of Military History. Lexington, VA. 70 (3). 3 July 2006: 667–701. doi:10.1353/jmh.2006.0180. ISSN 0899-3718.

Qəzetlər

• "Duke of Cambridge leads Commemorations on 100th Anniversary of the Battle of Passchendaele". The Telegraph. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
• "Battle of Passchendaele Centenary: Prince Charles Honours 'Courage and Bravery' of British Soldiers". The Telegraph. İstifadə tarixi: 10 August 2019.

Tezislər

• LoCicero, M. S. A Moonlight Massacre: The Night Operation on the Passchendaele Ridge, 2nd December 1917. etheses.bham.ac.uk (Tezis). Birmingham: University of Birmingham. 2011. OCLC 784568126. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
• Marble, S. The Infantry cannot do with a Gun Less: The Place of the Artillery in the BEF, 1914–1918. British Library e Theses Online Service (PhD). New York: Columbia University Press. 2003 [1998]. ISBN 978-0-231-50219-1. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
• Simpson, A. The Operational Role of British Corps Command on the Western Front 1914–18. British Library e Theses Online Service (PhD). London: London University. 2001. OCLC 557496951. İstifadə tarixi: 16 January 2017.

Veb saytlar

• "New Zealand Memorial (Gravenstafel ridge)". New Zealand First World War Trails. 20 June 2016. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
• "Tribute to Scots Soldiers at Passchendaele". The Scottish Government. 24 August 2007. 3 February 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2014.

Xarici keçidlər

• Paşandeyl- Kanadanın digər Vimy Ridge, Norman Leach, Kanada hərb jurnalı  (ing.)
• Paşandeyl, The Times-dan orijinal hesabatlar  (ing.)
• Battles: Üçüncü İpr döyüşü, 1917  (ing.)