Adadovşanı

Adadovşanı
Elmi təsnifat
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb.
Beynəlxalq elmi adı
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin
Şəkil axtarışı

Adadovşanı^[1] (lat. Cuniculus) — məməlilər cinsindən və dovşanlar fəsiləsindən olan ev heyvanı.

Xüsusiyyətləri

Dovşanlardan fərqi

Adadovşanı dovşanlardan aydın şəkildə fərqlənirlər — onlar kor doğulurlar, kürk örtüyündən məhrum olurlar və yuvada böyüyürlər. Dovşanlar isə əksinə açıqgözlü doğulurlar və xəz örtükləri olur. Amerikan dovşanı istisna olmaqla bütün ev dovşanları yeraltı yuvalarda yaşayırlar. Yerüstü yerlərdə yaşadıqda isə, çox zaman dərin və mürəkkəb yerlər seçirlər. Ev dovşanları adətən qruplardan kənarda yaşamır. Adadovşanı ümumiyyətlə digər dovşanlardan daha böyükdür, qulaqları daha uzundur və onların kürklərində qara nöqtələr var. Həmçinin digər dovşanlar hələ də tam əhliləşdirilməmişdir — onlar tez-digər vəhşi heyvanlar kimi çıxış edirlər.

Anatomik xüsusiyyətləri

Adadovşanlarının böyük, oval bədənləri var. Uzunluğu 10 sm-dən artıq olan böyük qulaqları yırtıcılar kimi uyğunlaşmasına misal ola bilər. Ev dovşanlarının uzunluğu və çəkisi 20 sm uzunluğundan və 0.4 kq ağırlığından və 50 sm-dək və çəkisi 2 kq-dək olur. Ev dovşanlarının kürkü, ümumiyyətlə, uzun və yumşaq, qəhvəyi, boz və tünd rəngli rənglərlə işlənir. Qısa quyruq böyük miqdarda qəhvəyi kürk (Amerika dovşanlarının üstündə ağ) ilə örtülmüşdür^[2].

Adadovşanlarının böyük, güclü arxa ayaqları var. Ön ayaqları üzərində beş barmaq, arxa ayaqlarında dörd barmaq vardır. Barmaqlar pəncələrlə sona çatır. Ev dovşanları — barmaqla hərəkət edən heyvanlardır; barmaqlarının uclarına dirənirlər^[3].

Adadovşanlarının yumşaq damağının üstündə yerləşən bir qırtlaq qapağı olduğundan (udduqları istisna olmaqla), burunla nəfəs almaları məcburidir. Adadovşanlarının bir-birinin ardınca bir araya gələrək iki ədəd incisor dəsti var. Bu əsasda onlar gəmiricilərdən fərqlənə bilərlər^[4]. Karl Linney əvvəlcə gəmiricilər sinfinə dovşan və gəmiriciləri birləşdirdi. Sonradan ayrıldılar, əksinə, çoxlu oxşarlıqlar konvergent təkamülün nəticəsidir. Ancaq son DNT testləri və ortaq bir atanın kəşf edilməsi, dovşan və gəmiricilərin ortaq mənşəli olduğuna dair fikirlərini təsdiqlədi, buna görə də indi tez-tez ümumi takson olan Gəmiricilərdə birləşdi^[5].

Adadovşanları bağırsaq həzminə sahibdirlər. Həzm prosesinin çox vaxt yoğun və kor bağırsaqda baş verir. Ev dovşanlarının kor bağırsağı mədəsinin təxminən 10 qatından ibarətdir və yoğun bağırsaq ilə birlikdə onların mədə-bağırsaq traktının təxminən 40% -ni təşkil edir. Kor bağırsağın unikal muskulturası ev dovşanlarının bağırsaq traktının elyaflı materialı daha asan digestible maddənin ayırmalarına imkan verir; lifli maddə nəcis kimi çıxır, daha çox qidalanma isə mükəmməl zəncirlə doludur və cecotroph kimi çıxır. Sekotrof dovşanların sağlamlığı üçün zəruri olan böyük miqdarda minerallar, vitaminlər və zülallar ehtiva edir. Onlar qidalanma ehtiyaclarını təmin etmək üçün sekotrof yemək; mükəmməl membran bağırsaqlarda daha çox həzm üçün qida maddələrinin mədənin asidik mühitindən keçməsinə imkan verir. Bu proses dovşanların ehtiyac duyduqları qidaları öz qidalarından çıxarır^[6].

Adadovşanlar qurban heyvanlardır, buna görə də həmişə ətraf mühitə baxırlar. Potensial bir təhlükə ilə qarşılaşdıqda, dovşan dondura bilər və araziyi araşdırmağa başlaya, sonra yer üzündə pəncələrlə sərt vuraraq özünə gələnləri xəbərdar edir. Adadovşanları çox geniş bir fikir sahəsinə sahibdir və bunun əhəmiyyətli bir hissəsi başlarının üstündəki yerin ümumi nəzərinə verilir^[7].

Adadovşanları yırtıcılardan qaçırlar, bir ziqzaq tərzində atlayaraq bir maneralar edirlər; dovşan tutulduğu halda, arxa ayaqları ilə güclü bir vuruş təmin edir. Dovşanların təsirli bir şəkildə əzilməsinə imkan verən güclü, güclü dişlər də qaçmağa kömək edir^[8].

Taksonomiyası

Adadovşanları və dovşanlar əvvəllər 1912-ci ilə qədər Rodentia (gəmiricilər) kimi, daha sonra yeni qaydada Lagomorpha (dovşankimilər) kimi təsnif olunmuşdular.

• 
  Brachylagus Idahoensis
• 
  Nesolagus netscheri
  Sumatra adadovşanı
  (Model)
• 
  Oryctolagus cuniculus
  Avropa adadovşanı
  (Feral Tasmanian specimen)
• 
  Pentalagus furnessi
  Dırmanan dovşan
  (Taxidermy specimen)
• 
  Romerolagus diazi
  Vulkan adadovşanı
  (Taxidermy specimen)

• 
  Sylvilagus aquaticus
  Bataqlıq adadovşanı
  (Juvenile)
• 
  Sylvilagus audubonii
  Səhra adadovşanı
• 
  Sylvilagus bachmani
  Kol adadovşanı
• 
  Sylvilagus palustris
  hefneri
  Lower Keys
  Bataqlıq adadovşanı

• Brachylagus cinsi^{[9][10][11][12]}
  • Brachylagus idahoensis
• Bunolagus cinsi^[13]
  • Bushman rabbit, Bunolagus monticularis
• Lepus cinsi^[14][15]
• Nesolagus cinsi^[16]
  • Nesolagus netscheri^[17]
  • Nesolagus timminsi
• Ochoronidae^[18]
• Oryctolagus cinsi
  • Oryctolagus cuniculus
• Pentalagus cinsi^[19]
  • Amami rabbit / Ryūkyū rabbit, Pentalagus furnessi
• Poelagus cinsi^[20]
  • Poelagus marjorita
• Prolagidae cinsi^[21]
• Romerolagus^[22]
  • Romerolagus diazi
• Genus Sylvilagus
  • Sylvilagus aquaticus^[23]
  • Sylvilagus audubonii^[24]
  • Sylvilagus bachmani^[25]
  • Sylvilagus brasiliensis^[26]
  • Sylvilagus cunicularis^[27]
  • Sylvilagus dicei^[28]
  • Sylvilagus floridanus^[29]
  • Sylvilagus graysoni^[30]
  • Sylvilagus insonus^[31]
  • Sylvilagus mansuetus^[32]
  • Sylvilagus nuttallii^[33]
  • Sylvilagus palustris^[34]
  • Sylvilagus transitionalis^[35]

Yaşama yeri və yayılma arealı

Adadovşanlarının yaşayış sahələri talalar, meşələr, çəmənliklər, çöllər və su-bataqlıq əraziləri əhatə edir^[36]. Adadovşanları qruplar şəklində yaşayır və ən məşhur növlər, yeraltı yuvalarda yaşayan və tez-tez böyük bir sistemə daxil olan vəhşi dovşan ("Avropa adadovşanı" kimi tanınır).

Bütün dünya yaşayan adadovşanlarının yarıdan çoxu Şimali Amerikada yaşayır. Adadovşanları həmçinin cənub-qərbi Avropa, Cənub-Şərqi Asiya, Sumatra, Yaponiyanınbəzi adalarıdır; eləcə də Afrika və Cənubi Amerikanın bəzi hissələrini əhatə edir. Adadovşanları müxtəlif növ quşların təmsil olunduğu Avrasiyanın əksər hissəsində tapılmır.

Cənubi Amerikada adadovşanları böyük amerikan mübadiləsi nəticəsində ortaya çıxdı. Bu qitənin əksər hissələrində yalnız bir növ adadovşanı təmsil olunur — tapetlər (onlara "Braziliya" və ya "meşə dovşanları" da deyilir). Eyni zamanda, Cənubi konusunun əksəriyyətində də adadovşanlarına rast gəlinmir.

Ev dovşanı

Ev dovşanı vəhşi (Avropa) adadovşanının əhliləşdirilmiş növüdür. İnsanıar həm ev heyvanları, həm də ət, dəri və yun formasında, eləcə də laboratoriya işlərində təcrübəli heyvanlardan istifadə edir. Dovşanların bir çox cinsi var. Dovşan yetişdirən heyvandarlıq sənayesi dovşan yetişdirilməsi adlanır.

Adadovşanı laboratoriya heyvanı kimi

Adadovşanı, eksperimental araşdırmada istifadə edilən ən çox istifadə edilən laboratoriya növlərindən biridir^[37]. Adadovşanının bədəni mikroblar, viruslar və fiziki amillər də daxil olmaqla bioloji maddələrin təsirinə çox həssasdır, buna görə də tibb və bioloji sənayedə terapevtik və profilaktik preparatlar hazırlamaq və sınaqdan keçirilir. Adadovşanlarında dərman və immunobioloji preparatların istehsalında pirojeniklik tədqiqatları aparılır.

Laboratoriya heyvanları, ağ siçan, siçovul və qvineya donuzcuqları ilə yanaşı, adadovşanı da antivirus vaksinlərin antigen fəaliyyətini göstərmək üçün istifadə olunur və quşlar oftalmik üsulların inkişafı və qiymətləndirilməsində eksperimental bir obyektdir.

Adadovşanı incəsənətdə

Ferderik Morqan "Adadovşanlarının yedizdirilməsi" (1904) əsəri həmçinin "Alisa möcüzələr ölkəsindəƏ adı ilə məşhurdur

Ədəbiyyatda

• Adadovşanı qardaşı — Coel Çentler Harrisin "Rimus dayının nağılları"ndan personaj
• Amerikan yazıçısı Con Apdaykın "Dovşanlar haqqında roman" sikli
• Vinni-Pux nağılında adadovşanı seriyası
• Ağ dovşan — Luis Kerrollun "Alisa möcüzələr ölkəsində" nağılında personaj
• Fazil İsgəndərin "Adadovşanı və boalar" povesti
• Beatriks Potterin "Dovşan Piter" adı altında seriyası
• Riçard Adamsın "Gəmi təpəsi" romanı vəhşi adadovşanına həsr olunub.

Həmçinin bax

• Dovşanlar
• Avropa adadovşanı
• Ev dovşanı

İstinadlar

1. "ADADOVŞANI, Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti". 2017-11-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-05.
2. Smith, Andrew T. rabbit // Encyclopædia Britannica (Standard Edition). Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. 2007. 2015-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-05.
3. "Rabbits: Rabbit feet". 2012-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-13.
4. Brown, Louise. How to Care for Your Rabbit. Kingdom Books. 2001. səh. 6. ISBN 9781852791674.
5. Ferrets, Rabbits, and Rodents: Clinical Medicine and Surgery
6. Dr. Byron de la Navarre’s "Care of Rabbits" Susan A. Brown, DVM’s "Overview of Common Rabbit Diseases: Diseases Related to Diet"
7. Sharon L. Crowell Davis, Behavior of Exotic Pets Arxivləşdirilib 2015-03-20 at the Wayback Machine. Wiley Blackwell, 2010, p.70
8. Susan E. Davis and Margo DeMello, Stories Rabbits Tell: A Natural And Cultural History of A Misunderstood Creature Arxivləşdirilib 2015-03-20 at the Wayback Machine. Lantern Books, 2003, p.27.
9. Goodwin, George Gilbert; Drimmer, Frederick. The Animal kingdom: the strange and wonderful ways of mammals, birds, reptiles, fishes, and insects; a new and authentic natural history of the wildlife of the world, Volume 1. Cornell University. 1954. səh. 246.
10. Goodwin, George C. Small mammals. Cornell University. 1962.
11. Sharth, Sharon. Rabbits. 1999. səh. 12. ISBN 156766587X.
12. Meet the World's Smallest Rabbit Arxivləşdirilib 2014-08-26 at the Wayback Machine, October 14, 2009
13. {{{assessors}}} (2003). Bunolagus monticularis. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 2006-05-11. Database entry includes justification for why this species is critically endangered
14. McKay, George; McGhee, Karen. National Geographic Encyclopedia of Animals. National Geographic Books. 10 October 2006. səh. 68. ISBN 9780792259367.
15. Vu, Alan. "Lepus europaeus: European hare". Animal Diversity Web. University of Michigan Museum of Zoology. 14 July 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 January 2013.
16. Jin, ChangZu; Yukimitsu Tomida; Yuan Wang; YingQi Zhang. "First discovery of fossil Nesolagus (Leporidae Lagomorpha)". Science China Earth Sciences. 53 (8). 1 August 2010: 1134–1140. doi:10.1007/s11430-010-4010-3.
17. Meijaard E, Sugardjito J. "Nesolagus netscheri". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T14662A4454110. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T14662A4454110.en. 2 March 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2018. Listed as Vulnerable B1ab(i, ii, iii, iv, v) ver 3.1
18. Orr, Robert Thomas. The Little-known Pika (illustrated). New York: Macmillan. 1977. ISBN 9780025939608.
19. Taylor, Marianne. The Way of the Hare (ingilis). Bloomsbury Publishing. 2017-06-15. ISBN 9781472909909. 2018-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-05.
20. Collins, K., Smith, A.T. "Poelagus marjorita". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41292A10415845. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41292A10415845.en. 2 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 January 2018.
21. McKenna, M.C.; Bell, S.K. Classification of Mammals: Above the Species Level. Columbia University Press. səh. 109. ISBN 0-231-11013-8.
22. {{{assessors}}} (1996). Romerolagus diazi. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 2006-05-05. Listed as Endangered (EN A1abc+2bc, B1+2bcd+3abc, C1+2a v2.3)
23. Smith, A.T., Boyer, A.F. "Sylvilagus aquaticus". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41296A10417240. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41296A10417240.en. 9 July 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 December 2017.
24. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA); Romero Malpica, F.J., Rangel Cordero, H. "Sylvilagus audubonii". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41297A10417635. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41297A10417635.en. 14 November 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2017.
25. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA); Romero Malpica, F.J.; Rangel Cordero, H., Williams, D.F. "Sylvilagus bachmani". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41302A10435277. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41302A10435277.en. 22 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 December 2017.
26. Ruedas; French; Silva; Platt II; Salazar-Bravo; Mora; Thompson. "A prolegomenon to the systematics of South American cottontail rabbits (Mammalia, Lagomorpha, Leporidae: Sylvilagus): designation of a neotype for S. brasiliensis (Linnaeus, 1758), and restoration of S. andinus (Thomas, 1897) and S. tapetillus Thomas, 1913". Publications of the Museum of Zoology, University of Michigan. 205. 2017. ISSN 0076-8405.
27. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA), Romero Malpica FJ, Rangel Cordero H. "Sylvilagus cunicularius". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T21211A9257640. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T21211A9257640.en. 2 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 December 2017.
28. Joseph A. Chapman; Flux, John E. C. (redaktorlar ). Rabbits, Hares and Pikas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN. 1990. səh. 101. ISBN 9782831700199.
29. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA); Romero Malpica, F.J., Rangel Cordero, H. "Sylvilagus floridanus". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41299A10418836. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41299A10418836.en. İstifadə tarixi: 27 December 2017.^{[ölü keçid]}
30. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA); Romero Malpica, F.J.; Rangel Cordero, H. "Sylvilagus graysoni". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T21206A9256285. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T21206A9256285.en. 1 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 December 2017.
31. Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs (AMCELA); Romero Malpica, F.J., Rangel Cordero, H. "Sylvilagus insonus". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T21207A9256528. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T21207A9256528.en. 19 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 December 2017.
32. Lorenzo, C., Álvarez-Castañeda, S.T. "Sylvilagus mansuetus". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2011. 2011: e.T21210A9257211. doi:10.2305/IUCN.UK.2011-2.RLTS.T21210A9257211.en. 27 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2017.
33. Smith, A.T., Boyer, A.F. "Sylvilagus nuttallii". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41300A10434194. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41300A10434194.en. 14 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2017.
34. Faulhaber, C.A., Smith, A.T. "Sylvilagus palustris". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T41303A10435830. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41303A10435830.en. 27 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2017.
35. Barry, R.; Lazell, J., Litvaitis, J. "Sylvilagus transitionalis". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2008. 2008: e.T21212A9258007. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T21212A9258007.en. 22 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 December 2017.
36. "Rabbit Habitats". 2012-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-07.
37. Н. А. Балакирев, Е. А. Тинаева, Н. И. Тинаев, Н. Н. Шумилина; Под ред. Н. А. Балакирева. "Кролиководство". — М.: "КолосС", 2007. — 237 с.: ил. — (Учебники и учеб. пособия для студентов высш. учеб. заведений). ISBN 978-5-9532-0578—8. § "Кролик как объект, используемый при проведении научных исследований". Стр. 224–226.

Xarici keçidlər

• American Rabbit Breeders Association  (ing.)
• House Rabbit Society  (ing.)
• RabbitShows.com  (ing.)
• The (mostly) silent language of rabbits  (ing.)
• World Rabbit Science Association  (ing.)
• The Year of the Rabbit Arxivləşdirilib 2011-02-07 at the Wayback Machine – slideshow by Life magazine  (ing.)
• House Rabbit Society- FAQ: Aggression  (ing.)