Apatrid

Apatridlər (lat. apatris və q.yun. ἀ + πατρίς sözlərindən) və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs — heç bir dövlətə mənsub olmayan şəxslərə vətəndaşsızlar və apatrtidlər adlanırlar. Vətəndaşsızlıq problemi müxtəlif səbəblərdən meydana gəlir. Məsələn qadın ərə gedənkən vətəndaşlıq qanun vericiliyi "qadın kişinin vətəndaşlığına keçir" prinsipinə uyğun onun vətəndaşlığı kənar edilirsə və ərin mənsub olduğu dövlətin qanunvericiliyi qadının vətəndaşlığını qəbul etmirsə, uşaq vətəndaşlığı olmayan belə valideynlərdən doğulursa yada şəxs bu və ya digər səbəblərdən vətəndaşlığını itirib, yeni vətəndaşlıq əldə edə bilmirsə belə hal yaranır.

Vətəndaşsızlıqla bağlı beynəlxalq konvensiya mövcuddur:

• vətəndaşsızlıq haqqında 28 sentyabr 1954-cü il konvensiyası
• vətəndaşsızlıq hallarının azaldılması haqqında 30 iyun 1961-ci il konvensiyası

Vətəndaşlığın (milliyyət) olmamasının səbəbləri

İnsan aşağıdakı hallarda vətəndaşlığı olmayan şəxs ola bilər:

• vətəndaşlığı olmayan valideynlərdən doğuş zamanı, doğum dövlətinin qanunları bu dövlətin vətəndaşlığı olan bir şəxs tərəfindən avtomatik əldə edilməsini nəzərdə tutmursa;
• dövlət tərəfindən vətəndaşlıqdan məhrum edildikdə; dövlət tərəfindən vətəndaşlıqdan məhrum edilməsi siyasi, etik səbəblərə görə, təhlükəsizlik səbəbindən və ya vətəndaşlığı qanunsuz olaraq alındıqda baş verə bilər;
• vətəndaşlıqdan könüllü imtina;
• dövlətin mövcudluğuna son qoyulması halında.

Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusu ilə bağlı Konvensiyanın 1-ci maddəsinə görə, bu status qaçqınlara şamil edilmir^[1].

Vətəndaşlıqdan azadlıq

Beynəlxalq hüquqda, vətəndaşlıq anlayışında praktiki müstəvidə insan hüquqlarına və vətəndaşlığına münasibətdə dixotomiya var. Vətəndaşlığı olmayan şəxslərə qarşı konvensiyaların icrası ilə əlaqədar insanlara könüllü olaraq vətəndaşlıqdan imtina etmək qadağan olunmağa başladı, ancaq yalnız bir vətəndaşı digəri ilə əvəz etdi.

Vətəndaşlıqdan çıxmağın qadağan edilməsi (vətəndaşlıq borc kimi)

Vətəndaşlıqsızlığı azaltmaq üçün siyasi ideyaları həyata keçirmək məqsədilə yaradılan iki beynəlxalq müqavilənin dərc edilməsi nəticəsində vətəndaşlıq hüququ kimi deyil, öhdəlik kimi təqdim edildi. Xüsusilə, belə razılaşmalara aşağıdakılar daxildir:

• Vətəndaşlıqsızlığın azaldılması haqqında Konvensiya (30 avqust 1961-ci ildə Nyu-Yorkda BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmişdir)^[2];
• CETS 166 saylı vətəndaşlıq haqqında Avropa Konvensiyası (6 noyabr 1997-ci ildə Strasburqda qəbul edilmişdir)^[3].

Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin azaldılması haqqında Konvensiyaya əsasən, imzalayan dövlətlər vətəndaşlığının itirilməsinə səbəb olarsa, vətəndaşlığından könüllü olaraq imtina edilməsinin qarşısını almağa borcludurlar, başqa şəxsin başqa bir vətəndaşlıq alması halları istisna olmaqla. İkinci, Avropa konvensiyası, hər bir iştirakçı dövlətin bunun nəticəsində vətəndaşlığı olmayan bir şəxs olma şərtiylə vətəndaşlığından imtina etməsinə icazə verdiyini müəyyən edir.

Vətəndaşlıqdan azadlıq (vətəndaşlıq hüququ obyekti kimi)

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi (10 dekabr 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmişdir), öz növbəsində, vətəndaşlıq borc olaraq deyil, bir hüquq olaraq aydın və qəti şəkildə tənzimləyir. Bəyannamənin 15-ci maddəsinə görə hər kəsin vətəndaşlıq hüququ var; heç kim öz vətəndaşlığından və ya vətəndaşlığını dəyişdirmək hüququndan məhrum edilə bilməz^[4].

Həmçinin bax

• Kosmopolitizm

İstinadlar

1. Конвенция о статусе апатридов Arxivləşdirilib 2009-04-20 at the Wayback Machine. Принята 28 сентября 1954 года Конференцией полномочных представителей, созванной в соответствии с резолюцией 526 А (XVII) Экономического и Социального Совета ООН от 26 апреля 1954 года. Вступила в силу 6 июня 1960 года
2. "Конвенция о сокращении безгражданства". UN.org (rus). 2019-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-17.
3. "Европейская конвенция о гражданстве" (rus). Совет Европы. 2019-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-17.
4. "Всеобщая декларация прав человека". UN.org (rus). 2012-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-17.

Xarici keçidlər

1. Раздел сайта УВКБ ООН по безгражданству  (ing.)
2. Конвенция о статусе апатридов
3. Международная обсерватория по безгражданству (Оксфордский университет) (ing.)
4. Права человека и произвольное лишение гражданства, доклад Генерального секретаря ООН, 2009
5. Европейская конвенция о гражданстве. СДСЕ № 166 (принята 06 ноября 1997 года в Страсбурге).
6. Конвенция о сокращении безгражданства (принята Генеральной Ассамблеей ООН 30 августа 1961 года в Нью-Йорке). Официальный сайт ООН.
7. Определение Конституционного Суда РФ от 19 июня 2012 г. № 1228-О "Об отказе в принятии к рассмотрению жалобы гражданина Хайдриха Райнхарда-Тристана-Ойгена Рихардовича на нарушение его конституционных прав пунктом "в" статьи 20 Федерального закона "О гражданстве Российской Федерации"" Законодательная база Российской Федерации.
8. М. Лепина. "Россиянина, желающего стать гражданином мира, отказываются лишать гражданства" // Московские Новости.