Armadil

Armadil
Elmi təsnifat
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb.
Beynəlxalq elmi adı
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin
Şəklin VikiAnbarda axtarışı

Armadil (isp. Armadillo; hərf. kiçik zirehli) — Amerikanın zirehli məməlilərindən biri. Hazırda armadillərin 21 növü məlumdur və bu növlər adətən zirehlərindəki zolaqların sayı ilə bir-birindən fərqlənir. Bütün növlər Amerikanın yerli heyvanlarıdır və müxtəlif ekosistemlərdə yaşayırlar.

Genetik araşdırmalar armadillərin nəsil baxımından qliptodontinlər ilə yaxın əlaqəli olduğunu göstərir. Qliptodontinlər böyük, zirehli məməlilər idi və təxminən 12,000 il əvvəl pleystosen dövründə yox olmuşdur.^[1]

Etimologiyası

Adı ispanca "armadura" ("zireh") sözündən götürülmüş və kiçiltmə şəkilçisi olan "illo" ilə tamamlanmışdır. Bu, "kiçik" və ya "cılız" mənasını verir.^[2][3]

Xüsusiyyətləri

Armadillolar öz xarakterik zirehli örtükləri ilə tanınır. Bədənləri keratinlə örtülmüş dermal sümük plitələri ilə qorunur. Bu zireh onlara böyük müdafiə təmin etsə də, bir çox növ təhlükə zamanı qaçmaq və ya yuva qazmaq kimi strategiyalardan istifadə edir. Zireh, bədənin arxasında sərt qalxandan ibarət olsa da, qarın hissəsi daha zərif dərilərlə örtülmüşdür.^[4] Armadilloların ayaqları qısa olsa da, olduqca sürətlidirlər. Ən kiçik növ olan çəhrayı pəri armadillo yalnız 13–15 sm uzunluğundadır, ən böyük növ olan nəhəng armadillo isə 150 sm uzunluğa və 54 kq çəkiyə çata bilir. Orta hesabla armadillər təxminən 75 sm uzunluğunda olur, bu ölçüyə quyruq da daxildir.^[5]

Armadillolar əsasən gecə aktivdirlər və yem tapmaq üçün güclü qoxu hissindən istifadə edirlər. Uzun dırnaqları onlara yemək tapmaq, yuva qurmaq və yırtıcılardan qaçmaq üçün kömək edir. Görmə qabiliyyətləri zəif olsa da, qoxu hissləri çox inkişaf etmişdir. Bəzi növlər, məsələn, doqquzqurşaqlı armadil üzmə qabiliyyətinə malikdir və hətta bir neçə dəqiqə nəfəs almadan su altında qala bilirlər. Təhlükə zamanı armadillər müxtəlif müdafiə strategiyalarından istifadə edirlər. Məsələn, üçqurşaqlı zirehlilər top şəklinə girərək özlərini qoruyur, doqquzqurşaqlı armadil isə təhlükə hiss etdikdə havaya tullanır, bu isə bəzən avtomobillərlə toqquşmalara səbəb olur.^[5]

Yetişdirmə

Armadillolar adətən bir neçə bala doğur. Ən məşhur xüsusiyyətlərindən biri doqquzqurşaqlı armadil növündə müşahidə olunur. Bu növ bir döllənmiş yumurtanın bir neçə embriona bölünməsi nəticəsində adətən dörd eyni balaya sahib olur. Hamiləlik müddəti növlərə görə dəyişir, lakin ümumiyyətlə 60–120 gün arasında olur. Balalar zirehsiz və yumşaq dəri ilə doğulur, zirehləri zamanla sərtləşir.

Yayılma

Armadilloların vətəni Amerika qitəsidir. Onlar əsasən Cənubi Amerikada yayılmışdır. Paraqvayda 11 növ armadil mövcuddur. Bəzi növlər, xüsusən Cənubi Amerika növləri, pleystosen dövründəki Böyük Amerika köçü zamanı Şimali Amerikaya keçmişdir. Son dövrlərdə doqquzqurşaqlı armadil Şimali Amerikada da geniş yayılmışdır və onların yaşayış ərazisi iqlim dəyişikliyi səbəbindən daha da genişlənir.^[6][7]

Qidalanma

Armadillolar əsasən insektivor heyvanlardır və böcəklər, qurdlər və digər onurğasızlarla qidalanırlar. Bəzi növlər, məsələn nəhəng armadil kiçik onurğalılarla, amfibiyalarla da qidalanır. Uzun dırnaqları qida tapmaq və termit yuvalarını açmaq üçün istifadə olunur. Armadilloların aşağı bədən temperaturu və əsas metabolik sürəti onları həşaratlarla qidalanmağa uyğunlaşdırır.^[5][8]

Təhlükələr və mühafizə

Bir çox armadil növü hazırda yaşayış sahələrinin məhv edilməsi və ovlanma səbəbindən təhdid altındadır. Bəzi növlər, məsələn And tüklü armadili və nəhəng armadil yox olma təhlükəsi ilə üzləşir. Bundan əlavə, armadillər yol qəzaları zamanı da tez-tez ölürlər. Onların qorxudan havaya tullanması avtomobillərlə toqquşmalara səbəb olur. Bəzi regionlarda armadillər qida kimi istifadə edilir. Meksikada, xüsusən Oaxaka regionunda armadil əti ənənəvi qida məhsulu hesab olunur. ABŞ-da isə armadillər Böyük böhran dövründə Prezident Herbert Huverə istinadən "Huver-hoqs" kimi tanınırdı. Bu, həmin dövrdə insanların çətin iqtisadi şəraitdə armadillərdən qida mənbəyi kimi istifadə etməsi ilə bağlıdır.^[9][10]

İstinadlar

1. Mitchell, Kieren J.; Scanferla, Agustin; Soibelzon, Esteban; Bonini, Ricardo; Ochoa, Javier; Cooper, Alan. "Ancient DNA from the extinct South American giant glyptodont Doedicurus sp. (Xenarthra: Glyptodontidae) reveals that glyptodonts evolved from Eocene armadillos". Molecular Ecology (ingilis). 25 (14). July 2016: 3499–3508. Bibcode:2016MolEc..25.3499M. doi:10.1111/mec.13695. hdl:11336/48521. ISSN 0962-1083. PMID 27158910.
2. "armadillo, armadilla | Definición | Diccionario de la lengua española | RAE - ASALE". 30 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 April 2023.
3. "armadillo | Etymology, origin and meaning of armadillo by etymonline". www.etymonline.com (ingilis). 28 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-28.
4. Yates, Paige. "Armadillo". BiologyDictionary.net. Biology Dictionary. 30 October 2020. 8 September 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 September 2021. The plates of bone are covered in small overlapping epidermal scales called scutes, which are composed of keratin.
5. "Armadillos, Armadillo Pictures, Armadillo Facts". National Geographic. 12 March 2010. 6 September 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-22.
6. "Armadillos slinking their way into Indiana". TheIndyChannel. Associated Press. 7 June 2014. 9 June 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-16.
7. Woodburne, M. O. "The Great American Biotic Interchange: Dispersals, Tectonics, Climate, Sea Level and Holding Pens". Journal of Mammalian Evolution. 17 (4). 14 July 2010: 245–264 (see p. 249). doi:10.1007/s10914-010-9144-8. PMC 2987556. PMID 21125025.
8. Freeman, Patricia W.; Genoways, Hugh H. "Recent Northern Records of the Nine-banded Armadillo (Dasypodidae) in Nebraska". The Southwestern Naturalist. 43 (4). December 1998: 491–504. 11 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-07.
9. "Armadillos as Food". armadillo-online.org. 24 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-21.
10. "The Ordeal of Herbert Hoover, Part 2". National Archives (ingilis). 2016-08-15. 1 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-21.