Atopiya

Atopiya
XBT-9-KM 995.3[1]
OMIM 147050
DiseasesDB 34489
Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir

Atopiya — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.[2] Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir.[2]

Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.[3] Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.[4]

Atopiya termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.[5][6] Termin[7] özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.[8]

Əlamətləri və simptomları

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.[9] Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik ekzemanı, allergik riniti, bronxial astmanı, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.[10] Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.[11][12]

Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırmanı, rinoreyanı, anafilaktik şoku misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.[13]

Patofiziologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.[13] Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.[13] Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaktik şok kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.[13] Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.[13]

Səbəbləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü genetik xəstəliklərin komponentlərinə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.[14] Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.[4]

Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.[4] Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.[15] Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.[16]

Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.[17] The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir.

Genetika

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.[18][19] Гены атопии (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[20] Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.[21]

Qızılı stafilokok

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.[22] Siprofloksasin kontakt dermatitə səbəb olan simptomları ekzema ilə eynidir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.[23] Filaqrin mutasiyaları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.[24] Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.[25] Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır.[26] Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.[27][28]

Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Yetişkin insanlarda toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələ ki tam aydın deyildir.[29]

Müalicəsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.[30][31][32]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
  2. ↑ 1 2 . 2018-04-23. ISBN 978-0-7020-7028-0.
  3. ↑ "Mosby's Medical Dictionary:atopy". 2011-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  4. ↑ 1 2 3 Wright, Rosalind J. "Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy". Expert Review of Clinical Immunology. 4 (5). 2008-09-01: 535–538. doi:10.1586/1744666X.4.5.535. ISSN 1744-666X. PMID 19838310.
  5. ↑ Coca AF, Cooke RA. (1923) On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness Arxiv surəti 11 yanvar 2020 tarixindən Wayback Machine saytında J Immunol
  6. ↑ Bernhard Przybilla; Thomas Ruzicka. . 3–. ISBN 978-3-540-23133-2. (#missing_name)
  7. ↑ Stephen T. Holgate; Lanny J. Rosenwasser. . 7 April 2009. 33–. ISBN 978-4-431-88314-2. (#missing_name)
  8. ↑ "atopy". Online Etymology Dictionary. Douglas Harper. 2019. 2019-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-26.
  9. ↑ Simpson, Angela. "Beyond Atopy" (PDF). American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 181 (11). June 2010: 1200–1206. doi:10.1164/rccm.200907-1101oc. ISSN 1073-449X. PMID 20167852. 2022-12-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-03.
  10. ↑ Sun, Hai-Lun. "Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies". Allergy and Asthma Proceedings. 33 (1). 2012-01-01: e1–4. doi:10.2500/aap.2012.33.3506. ISSN 1088-5412. PMID 22370527.
  11. ↑ "Non-celiac gluten sensitivity: literature review" (PDF). J Am Coll Nutr. 33 (1): 39–54. 2014. doi:10.1080/07315724.2014.869996. PMID 24533607. 2021-08-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-03.
  12. ↑ "Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis". Ann Allergy Asthma Immunol. 118 (5): 582–590.e2. 2017. doi:10.1016/j.anai.2017.02.006. PMID 28366582.
  13. ↑ 1 2 3 4 5 "Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine". Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa (ingilis). 13 (2): 75. July 2008. doi:10.1080/22201009.2008.10872174. ISSN 1608-9677.
  14. ↑ Küster, W. "A family study of atopic dermatitis". Archives of Dermatological Research. 282 (2 / January, 1990). December 12, 2004: 98–102. doi:10.1007/BF00493466. PMID 2353830.
  15. ↑ Grammatikos AP. "The genetic and environmental basis of atopic diseases". Ann. Med. 40 (7). 2008: 482–95. doi:10.1080/07853890802082096. PMID 18608118.
  16. ↑ Devereux, Graham. "Diet as a risk factor for atopy and asthma". J Allergy Clin Immunol. 115 (6). December 2004: 1109–1117. doi:10.1016/j.jaci.2004.12.1139. PMID 15940119.
  17. ↑ Flöistrup H, Swartz J, Bergström A. "Allergic disease and sensitization in Steiner school children" (PDF). J. Allergy Clin. Immunol. 117 (1). January 2006: 59–66. doi:10.1016/j.jaci.2005.09.039. PMID 16387585. 2007-09-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-18.
  18. ↑ Blumenthal MN. "The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy". Curr Opin Allergy Clin Immunol. 5 (141–5). 2005: 141–5. doi:10.1097/01.all.0000162306.12728.c2. PMID 15764904.
  19. ↑ "Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature". Respir Res. 4 (14). 2003. doi:10.1186/1465-9921-4-14. PMID 14748924.
  20. ↑ Bønnelykke, Klaus. "Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization". Nature Genetics. 45 (8). 30 June 2013: 902–906. doi:10.1038/ng.2694. PMID 23817571.
  21. ↑ Amaral, André F. S. "The locus increases susceptibility to poly-sensitisation" (PDF). Allergy. 70 (3). December 2014: 328–333. doi:10.1111/all.12557. PMID 25546184. 2023-08-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-03.
  22. ↑ Nguyen, T. "Skin conditions: New drugs for managing skin disorders". FP Essentials. 407. 2013: 11–16. PMID 23600334.
  23. ↑ Lee, S. W. "Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs". The Journal of Dermatology. 40 (3). 2013: 182–187. doi:10.1111/1346-8138.12036. PMID 23294332.
  24. ↑ "Filaggrin in Atopic Dermatitis". J Allergy Clin Immunol. 122 (4): 689–93. 2008. doi:10.1016/j.jaci.2008.08.002. PMID 18774165.
  25. ↑ Breuer K, Alexander Kapp (dermatologist and allergist). "Bacterial Infections and Atopic Dermatitis". Allergy. 56 (11). 2001: 1034–41. doi:10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x. PMID 11703215.
  26. ↑ "Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis". J Am Acad Dermatol. 7 (1): 105–110. 1982. doi:10.1016/s0190-9622(82)80017-0. PMID 7107990.
  27. ↑ "Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci". Br J Dermatol. 95 (3): 285–93. 1976. doi:10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x. PMID 974019.
  28. ↑ "Anti-Staphylococcus aureus-Specific IgE in Atopic Dermatitis". J Allergy Clin Immunol. 78 (4 Pt 1): 583–9. 1986. doi:10.1016/0091-6749(86)90075-8. PMID 3771950.
  29. ↑ Amaral, André F.S. "Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up". Journal of Allergy and Clinical Immunology. 137 (6). November 2015: 1788–1795.e9. doi:10.1016/j.jaci.2015.09.037. PMID 26586040.
  30. ↑ Wollenberg, A. "Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I". Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology (ingilis). 32 (5). May 2018: 657–682. doi:10.1111/jdv.14891. PMID 29676534.
  31. ↑ Reddel, Helen K. "A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control". European Respiratory Journal (ingilis). 46 (3). September 2015: 622–639. doi:10.1183/13993003.00853-2015. ISSN 0903-1936. PMID 26206872.
  32. ↑ Klimek, Ludger. "Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"". Allergo Journal International (ingilis). 29 (2). 2020-02-12: 63–65. doi:10.1007/s40629-019-00115-4. ISSN 2197-0378.