Batı xan

Batı xan Cuçi xan oğlu
Бат хан
ᠪᠲ ᠬᠠᠭᠠᠨ
Batı xan
Batı xan
1227 – 1255
Əvvəlkixanlıq quruldu
SonrakıSartaq
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Monqolustan Monqolustan
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Saray Batu
Dəfn yeri
Milliyyəti Monqol
Fəaliyyəti Xan, hərbi lider[d]
Atası Cuçi xan
Anası Uxaa Ucin
Həyat yoldaşı Borakçin xatun
Uşaqları
Ailəsi Çingizlilər
Dini Tenqriçilik
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Batı xan (1205-1255,Monqolca: Бат Хаан və Şah Batı,[2] Rusca: Баты́й, Farsca: باتو Bātū, Çincə: 拔都, Monqolca (ənənəvi):ᠪᠲ ᠬᠠᠭᠠᠨ; ) — Cuçi xanın böyük oğlu, Çingiz xanın nəvəsidir. "Batu" və ya "Bat" monqol dilində "möhkəm" deməkdir. Batı xan monqol hökmdarı və Monqol İmperiyasının bölünməsi nəticəsində yaranmış olan Qızıl Orda dövlətinin qurucusu idi. Polşa və Macarıstan ordularını məğlub etdikdən sonra qurduğu dövlət rus torpaqları və Qafqazda 250 il hegemon olmuşdur. Çingiz xanın oğullarının ölümündən sonra Monqol İmperiyasında ağa (böyük qardaş) adlı ən hörmətli şahzadə olmuşdu.

Gəncliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çingiz xan tərəfindən 20 yaşında Cuçi ulusunun başçısı elan olunmuşdu. Tac mərasimində Çingiz xanın ən kiçik qardaşı Temüge Çingizin rəsmi nümayəndəsi olaraq iştirak etmişdi.[3] Tacqoyma mərasimində Çingiz xanı, qardaşı Temüge təmsil edirdi. Çingiz xan 1227-ci ildə vəfat etdikdə 4000 monqol adamını Joçi'nin ailəsinə buraxdı. Jochi'nin torpaqları Batı ilə böyük qardaşı Orda arasında Ağ Orda və Qızıl Orda olmaqla iki yerə bölündü. Orda xan Ağ Ordanın xanı oldu. Ordanın Ağ Ordası Volqa çayı ilə Balxaş gölü arasındakı əraziləri, Batu Ordası isə Volqanın qərbindəki torpaqları idarə etdi. Batı 1211-1234-cü illərdə Ögedey xanın Çin yürüşlərində iştirak etmişdi.

1229-cu ildə Ögedeyi, aşağı Ural çayı üzərindəki qəbilələri fəth etmək üçün Kuxdei və Sundei'nin altından üç tumarı göndərmişdi. Abulqazinin dediyinə görə, Batı, kiçik qardaşı başqırdlar, cumanlar, bulqarlar və qərbdəki Alanlarla mübarizə apararkən Ödegeyinin Şimali Çindəki Jin sülaləsinə qarşı apardığı hərbi səfərinə qatıldı. Düşmənlərinin ağır müqavimətinə baxmayaraq monqollar Yurchenlərin böyük şəhərlərini fəth etdilər və Başqırdları müttəfiq etdilər. 1230-cu illərdə Ögedey, Çinin Shanxi bölgəsindəki torpaqları Batı və Jochi ailəsinə payladı, lakin eyni zamanda İran, Xorasanda da imperator qubernatorunun nəzarəti altında vəzifəli şəxsləri təyin etdilər.[4]

Rusların üzərinə yürüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Böyük Vladimir Knyazlığı paytaxtının monqol qoşunları tərəfindən dağıdılması. Orta əsr Rus salnamələrindən

Batı xan Ögedey xanın əmri ilə qərbə doğru hücum başlatdı. 1235-ci ildə Batı xan Güyük xan, Büri, Möngke xan, Kadan, Baydar, Sabutay bahadur, Borolday bahadur, Menggüser bahadur ilə birlikdə 130000 əsgərdən ibarət nəhəng bir ordu ilə yürüşə başladı. 1 il ərzində Qıpçaqlar, Alanlar və İdil bulqarları ilə mübarizə aparandan sonra II Yuriyə tabe olmaq üçün məktub göndərdi. Knyaz təklifi qəbul etmədi və Batı xanın ordusu Ryazan, Kolomna, Moskva və Vladimir şəhərlərini, knyazın bütün ailəsini diri-diri yandırdı. Sit çayı döyüşündə məğlub olan II Yurinin başı bədənindən ayrılaraq edam olundu. Bundan sonra Batı xan Rostov, Uqliç, Yaroslavl, Kostroma, Kaşin, Ksnyatin, Qorodets, Qaliç, Pereslavl-Zalevsskiy, Yuryev-Polski, Dmitrov, Volokolamsk, Tver və Torjok şəhərlərini ələ keçirdi. Kozelsk şəhərini çətinliklə ələ keçirdi, şəhəri 7 yaşlı Vasili adlı knyaz idarə edirdi. Batı xan ona tabe olan Smolensk və çox uzaq olan Pskov və Novqoroddan başqa bütün rus şəhərlərini ələ keçirdi və yandırdı. Çadırda olan vaxt Büri xan və Güyük xan onu təhqir etdiyi üçün onları Ögedey xana şikayət etdi və xan onları cəzalandırdı.

1238-ci ildə Batı xan Krımı və Mordvanı ələ keçirdi. 1239-cu ildə Çerniqov və Pereyaslavlı ələ keçirdi. 1240-cı ildə Kiyev şəhərini mühasirədən sonra yandırdı. 50000 əhalidən ancaq 2000i sağ çıxa bildi. Bu Monqol ordusunun qərbə çıxışı üçün heç bir maneə qalmadığını göstərirdi.

Göyük ilə mübarizə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Batı xan, yeni sultanın seçilməsi üçün Töregene xatun tərəfindən Qaraqoruma dəvət olunsa da, Macarıstan ərazilərindən Volqa sahillərinə çəkildi. Uzun müddət qeyri-müəyyənlikdən sonra, 1246-cı ildə taxt Göyükdən keçdi.

Avropaya yürüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kumanların Macarıstana köçməsini bəhanə edən xan kral IV Belaya 4 elçi göndərdi. Xan sonuncu dəfə onu təhdid etmişdi: "Kumanların bizdən qaçması daha asandır, nəinki qalalar və evlərdə yaşayan sizin."[5] Batı xan birinci Avstriyaya qədər casuslar göndərdi və zəifliklərini öyrəndi. Batı xan ordusunu 3 hissəyə böldü. Birinci hissənin başçılığı Kadan və Baydarda idi. Onlar II Henrix Pyastla və Tevton ordeninin birləşmiş ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Güyük xanın ordusu Transilvaniyada zəfər çaldı. Sabutay bahadur isə Macarlar, Xorvatlar və Tampliyerləri məğlubiyyətə uğratdı. Batı xan IV Bela, Müqəddəs Roma imperiyası, Tevton ordeni və Tampliyerlərin birləşmiş ordusunu 11 aprel 1241-ci ildə Mohi döyüşündə darmadağın etdi. Kadan, Baydar və Orda xan isə öz növbələrində Moraviyanı ələ keçirdilər. Batı xan II Frederikdən taxtdan əl çəkməsini tələb etdi və özünün imperator olacağını dedi. 1241-ci ilin sonlarında Avstriya, Almaniya və İtaliyanın işğalı ancaq Ögedey xanın ölümü nəticəsində təxirə salındı. Batı geri dönmək istəməsə də məcbur oldu.[6]

Ögedeyin oğlu Khadan və Çağatayının oğlu Baidarın altındakı şimal qüvvələri Legnica döyüşündə qalib gəldi və Güyük və ya Büri'nin başqa bir ordusu Transilvaniyada qalib gəldi, Subutai Magyars, xorvatlar və Templars üzərində başqa bir qələbə gözləyirdi. Macarıstan düzənliyi.[7] 1241-ci ildə Bujekin başçılıq etdiyi bir tatar (monqol) ordusu Qara Ulağ dağlarını keçdi ("Qara Vlaçlar"); Bujek Vlachları və liderlərindən birini Mišlav adını məğlub etdi. Pestin mühasirəsindən sonra Batı xanın ordusu Sajo çayına tərəf çəkildi və 11 apreldə Mohi döyüşündə Kral IV Bela və müttəfiqlərinə böyük bir məğlubiyyət verdi. Bela ölkəsi, orduya Batı xan tərəfindən komandan olaraq təyin edildi; Batı xan Xorvatiyaya qaçan Belanı təqib edərək xaqanı göndərdi. Monqol batalyonları Müqəddəs Roma İmperiyası və Avstriya qüvvələrini hücum etdilər.[8] Orta Avropadakı səfəri zamanı Batı xan, Müqəddəs Roma İmperatoru II Frederikdən özünü yıxmağı tələb etdi və dedi: "Sənin əvəzinə taxtını qəsb etmək üçün gəlirəm".[9] Sonuncusu yalnız yaxşı bir falçı edəcəyinə cavab verdi, çünki quşları çox yaxşı başa düşdü. İmperator və Papa IX Gregory Monqol İmperiyasına qarşı yürüş etməyə çağırdı, lakin Avropa daxili çəkişmələrə uğradı.

1241-ci ilin sonlarında Batı və Subutai, 1241-ci ilin dekabrında vəfat edən Ögedey xanın ölüm xəbəri gələndə Avstriya, İtaliya və Almaniyaya hücum planlarını sona çatdırdılar. Monqollar, 1242-ci ilin sonlarında, Kan şahzadələri və Subutai'nin, qurultayın keçirildiyi Qaraqoruma geri çəkildiyi üçün oda geri çəkildi. Bolqarıstan İmperiyası Batı xanın üstünlüyünü etiraf etmək məcburiyyətində qaldı. Batı potensiallı böyük xan idi, lakin titul qazana bilmədikdə Asiya və Ural dağları fəthlərini möhkəmləndirməyə başladı.

I Qurultaydan sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1246-cı ildə Güyük xanın xaqan seçilməsindən sonra Batı xan bütün qərbin hökmdarı oldu. Fars körfəzindən Ural dağlarınacan böyük bir coğrafiyanı idarə edirdi. Batı II Yaroslavı digər kiçik rus knyazlarının başçısı təyin etdi. Bütün rus knyazlarının yanına monqol əyanları təyin edən Batı beləliklə onları idarə edirdi. Monqol əyanlarından birini öldürən Mixail Olqoviç Çingiz xanın şərəfinə iki alov arasında keçməyə məcbur edildi. Mixail insanın şəkillərinə ibadət etməyin günah olduğunu dediyinə görə onu edam etdirdi. Baycu Səlcuqları məğlub etdikdən sonra VII Davidi Batının yanına göndərmişdi.[10] Batı isə VI Davidi Gürcüstan kralı olaraq tanıdı. Güyük isə VII Davidi VI Daviddən daha üstün vəzifəli olaraq qəbul etdi. Güyük Batının işlərinə qarışırdı. İranın idarəsini Elçigideyə tapşıran Güyük, Aleksandr Nevskiyə şimali Rusiyanı, II Andreyə isə Vladimir-Suzdal knyazlığını verdi. Güyük qərbə hərəkət edərkən Batını öz yanına çağırdı, Batı ora çatmamışdan öncə Güyük vəfat etdi.[11]

II Qurultaydan sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Güyükün ölümündən sonra hamı Batının xan olacağını gözləyirdisə də bu olmadı. Möngke xan Batı tərəfindən dəstəkləndiyi üçün böyük xan seçildi. Möngke xana qarşı gəldikləri üçün Büri və Elçigidey edam edildi. Bu ərəfədə II Andrey üsyan etdi və məğlub olaraq İsveçə qaçdı. Aleksandr Nevski Batının oğlu Sartaqın dostu olduğu üçün bütün rusların başçısı oldu. Batu ölümünə bir az almış hakimiyyətdən imtina edərək, taxtını Sartaqa verdi.

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Batı xanın Borakçin xatundan azı 4 övladı oldu.[12] Bunlardan Sartak atası öləndən sonra 1255-56-cı illəri arasında Qızıl Orda taxtına çıxacaq, ancaq Möngkeyi Monqolustanda səfərindən az sonra öləcək. Ondan sonra taxta əmisi Bərkə keçəcəkdi. Müsəlmanlığı seçən Bərkə, Monqolustan İmperiyasına şeklen bağlı qalsa da Abbasi qalib gələrək qohumu Hülakü Xan ilə döyüşəcəkdi. Bu dövrdə artıq Monqol imperatorluğunun çatlaq yaxşıca artmış olacaq və Qızıl Orda müstəqil bir dövlət mövqeyinə gələcəkdir. Bərkə, Şərqi Avropaya qarşı böyük yürüşlərə girişməyəcək və hakimiyyəti dövründə bəzi qarət yürüşləri baş verməsinə baxmayaraq, qardaşı Batı dövrünə görə Avropada Monqol istilası baş verməyəcəkdir. Qızıl Orda digər Monqol dövlətlərinə nisbətən ən uzun müddət ayaqda qalan dövlət olacaqdı. Batı xanın Borakçin xatundan olan 4 övladı bunlardır:

  1. Sartaq − 1255-1256-cı illərdə Qızıl Orda xanı, son Batu xan və Boraqçin
  2. Tokoqan[13]
  3. Andevan
  4. Ulaqçi

Şəkillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Grousset, René. L'Empire des Steppes. 1938.
  • Morgan, David. The Mongols. ISBN 0-631-17563-6.
  • Nicolle, David. The Mongol Warlords. Brockhampton Press. 1998.
  • Ronay, Gabriel. The Tartar Khan's Englishman. Cassell. 1978.
  • Saunders, J.J. The History of the Mongol Conquests. Routledge & Kegan Paul. 1971. ISBN 0-8122-1766-7.
  • Sicker, Martin. The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna. Praeger Publishers. 2000.
  • Soucek, Svatopluk. A History of Inner Asia. Cambridge. 2000.
  • Yan, Vasily. Baty. Azbuka Clasica. 2007.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ China Biographical Database (ing.).
  2. ↑ Jack Weatherford. Çingiz xan və müasir dünyanın qurulması / Genghis Khan and the Making of the Modern World. Crown and Three Rivers Press. 2004. səh. 150. ISBN 0-609-80964-4.
  3. ↑ Henry Howorth. Monqolların tarixi / History of the Mongols. London: Longmans Green, and Go. 1880. səh. 37. ISBN 1046528205.
  4. ↑ Thomas T.Allsen. Monqol Avrasiyasındakı mədəniyyət və fəth / Culture and Conquest in Mongol Eurasia (PDF). Cambridge Univesity Press. 2001. səh. 45. ISBN 0 521 80335 7.
  5. ↑ Michael Prawdin. Monqol İmperiyası / The Mongol Empire. New York. 2006. səh. 262. ISBN 9781315133201.
  6. ↑ Orta əsrlərdə Cənub-Şərqi Avropa, 500–1250 / Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge University Press. İyun 2012. ISBN 9780511815638.
  7. ↑ Michael Prawdin. Monqol İmperiyası / The Mongol Empire. New York. 2006. səh. 268. ISBN 9781315133201.
  8. ↑ Henry Howorth. Monqolların tarixi / History of the Mongols. London: Longmans Green, and Go. 1880. səh. 268.
  9. ↑ Albericus Trium Fontium. Monumenta Germanie historica. 1925. səh. 943.
  10. ↑ René Grousset. Çöllər İmperiyası: Orta Asiya Tarixi / The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. 1939 (1970). səh. 596. ISBN 0813513049.
  11. ↑ Jack Weatherford. Çingiz xan və müasir dünyanın qurulması / Genghis Khan and the Making of the Modern World. Crown and Three Rivers Press. 2004. səh. 109. ISBN 0-609-80964-4.
  12. ↑ Stefan Kamola. Rashīd al-Dīn and the making of history in Mongol Iran. University of Washington. 2013.
  13. ↑ David Morgan. Monqollar / The Mongols. 15 yanvar 1991. səh. 224. ISBN 0631175636.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]