Birəli

Kənd
Birəli
39°49′30″ şm. e. 44°59′00″ ş. u.^HGYO
Ölkə	Ermənistan
Region	Vedibasar mahalı
Rayon	Vedi rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	1873
Sahəsi	17,67 km²
Mərkəzin hündürlüyü	1.800 m
Saat qurşağı	UTC+4
Əhalisi
Əhalisi	204 nəf. (2011)[1]
Rəsmi dili	erməni dili
Xəritəni göstər/gizlə Birəli
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Birəli — İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında, indiki Vedi (Ararat) rayonunda kənd.^[2][3]

Tarixi

Kəndin başqa adı Pirli olmuşdur^[4]. Rayon mərkəzindən 32 km məsafədə, Xaçdağının ətəyində yerləşir. 1590-cı il tarixli "İrəvan əyalətinin müfessəl dəftəri"ndə Pirilər formasında^[5], 1728-ci ildə tərtib edilmiş "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" ndə Yuxarı Pirli^[6], Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Birəli kimi^[7] qeyd edilmişdir.

Toponimi

Birəli toponimi Pirilər toponiminin dəyişdirilmiş formasıdır. Kəndin qədim, ilkin adlarına (Pirilər, Pirli) istinad edib bu qənaətə gəlirik ki, toponim pirilər//pirli etnonimi əsasında forlmalaşmışdır. Etnotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir. Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 3. VII.1968-ci il fərmanı ilə kəndin adı dəyişdirilib Lancar qoyulmuşdur. XIX əsrdə Batum əyalətinin Artvin dairəsində Brili, həmin əyalətin Batum dairəsində Brili, Tiflis quberniyasının Qori qəzasında Brili, Kutais quberniyasının Raçin qəzasında Brili, Şimali Qafqazda Vladiqafqaz əyalətində Bira-Jenq, Baki quberniyasının Cavad qəzasında Bir-Alambek, Ter əyalətində Bir Ağqan, Zəngəzur qəzasında Birulu toponimləri^[8][9] ilə mənşəcə eynidir. Bu toponimlərin bə'ziləri Altay-türk dilərində birə "kiçik çay"^[10][11] sözündəndir. Məsələn, Amur çayının Böyük Birə və Kiçik Birə qolları vardır (yenə orada). Naxçıvanda (Şərur rayonunda) bir çay Birəliçay adlanır, lakin XIX əsrdə İrəvan quberniyasında Aşağı Pirili və Yuxarı Pirili, hazırda Azərbaycanda Böyük Pirəli və Kiçik Pirəli (Qəbələ rayonu) kənd adları, ehtimal ki, tayfa adından ibarətdir. 1593-cü ilə aid mənbədə "Gəncə sancağının Ahiştabad aranında" (yə'ni qışlağında) Peyrəlu tayfasının yaşaması qeyd olunmuşdur^[12]

Əhalisi

1948-ci ildə kəndin əhalisi Azərbaycana köçürülmüş və ermənilər yerləşdirilmişdir.^[13]

İstinadlar

1. Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքները (erm.).
2. İbrahim Bayramov, "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri" Arxivləşdirilib 2015-07-21 at the Wayback Machine, Bakı, "Elm", 2002. ISBN 5-8066-1452-2
3. Пагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказа. Тифлис, 1913. .
4. erm. Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831–1931) Arxivləşdirilib 2020-09-24 at the Wayback Machine. Հեղինակ: Զավեն Կորկոտյան. Յերեվան: Մելքոնյան ֆոնդի հրատ, 1932.; rus. Население Советской Армении за последние сто лет (1831–1931). Автор: Завен Коркотян. Ереван: Издательство "Мелконян фонд", 1932.; azərb. Son yüzildə Sovet Ermənistanının əhalisi (1831–1931). Müəllif: Zaven Korkotyan. İrəvan: "Melkonyan fond" nəşriyyatı, 1932. s.84
5. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z. Bünyatov və H. Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, "Elm", 1996. s.173
6. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z. Bünyatov və H. Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, "Elm", 1996. s.107
7. Пагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карт Кавказского края, Тифлис, Типография К.П.Казловского, 1913. s.39
8. Hüsеynzadə M. Qaramanlı tayfasının Anadoluya gəldiyi yollar. “Azərbaycan SSR ЕA Xəbərləri”, 1968, № 3. .
9. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. Том I-IV. .
10. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. М., 1984. .
11. Гурко-Кряжин В. Армянский вопрос. Баку, 1990. .
12. Kirzioqlu F. 1593 ylde Osmanli vilaget tahrir defterlerende Gence-Karabag sancak lari; “ulus” ve “oymakleri”. Sevic matbaasi. Ankara, 1979. .
13. Будагов, Б. Ә.; Гејбуллајев, Г. Ә. Бирәли // Ермәнистанда Азәрбајҹан мәншәли топонимләрин изаһлы лүғәти. Бакы: Оғуз ели. 1998. 452 с.