Bulqar

Bulqar (tatar. Bolğar, Болгар) — İdil bulqarları xanlığının partaxtı. Sonra Qızıl Orda nın böyük şəhərlərindən biri. İndi Tatarıstanın Çerdaklı stansiyasından (Ulyanovsk-Ufa dəmiryolu üstündə) 100 km aralıda yerləşir^[1].

Tarixi

Tarixin uzaq keçmişində Volqa çayının yuxarılarında Volqa Bulqarıstanı yaranmışdır. Digər qismi Don – Kuban çayları arası bulqarlar isə xəzərlərin güclənən hücumları qarşısında duruş gətirməyərək Asparuxun başçılığı altında Balkanlara köç etmişdir. 660-cı ildə Asparux ordası Dunayın deltasında möhkəmləndi^[2]. Bu gün qıpçaq türklərindən olan müasir çuvaşlar türk bulqarlarının xələfləridir. Beləliklə, onların bir hissəsi Asparux xanın başçılğı altında Dunay Bolqarıstanın əsasını qoydu.

Bulqar şəhərinin coğrafi yöndən uyğun bir yerdə salınmış olması, yəni Doğu Avropanın İdil-Oka, Klyazma, Kama kimi böyük nəhrlərin kəsişdiyi yerlərdə bulunması, qurudan isə doğrudan-doğruya karvan yolu ilə Orta Asiya ilə bağlı olması Doğu Avropa, Orta və Yaxın Şərq ölkələri ilə sıx ticarət münasibətləri saxlamasına şərait yaratmışdır.

Şəhərdəki Xan camisi XIII əsrin 2-ci yarısında inşa edilmişdir. Camidə 20 sütun mövcud idi; onun qübbəsinə yaxın səmtdə 24 metr yüksəklikdə böyük bir minarə tikilmişdi. Camini sonradan tikilmiş daha 3 kiçik minarəsi vardı. Bu cami Bülər şəhərindəki Saray camisinin bənzəri idi. Məscidin Bulqar dövlətinin ana camisi olduğu qəbul edilmişdir^[3]. XIV əsrin sonlarına doğru işğalçı rusların Bulqar ölkəsinə hücumları artır. 1431-ci ildə isə knyaz Fyodor Pestriyin hücumu bu şəhərin tamam məhvinə səbəb oldu.

Volqanın yuxarılarında mövcud olan möhtəşəm Bulqar şəhərindəki məşhur Xan məscidini Puşkin görmüşdür. (O Puqaçov üsyanının tarixini yazmaq üçün 1732-ci ildə bu torpaqlara səfər etmişdir) Məscidin Puşkin kimi bir çox səyyahların hələ uzaqdan gördüyü minarəsi 1841-ci ildə uçmuşdur. Onun dağıntıları üstündə böyük kilsə tikdilər. Kilsə daha əvvəldən məscidin də sahəsini əhatə edən Spassk monastırına daxil idi^[4]. Müxtəlif Puşkinin Puqaçov üsyanının tarixi üzərində işlərkən üsyan bürüyən yerləri gözləri ilə görüb öyrənmək üçün Orenburq vilayətinə yola düşməsini, tarixi Bulqar şəhərinə gəlməsini belə göstərir: böyük bir ərazi başdan-başa xarabalıq idi. Təkcə salamat qalan minarə çox-çox uzaqdan kədərli bir nişanə tək görünürdü. Sanki bu xarabalığa belə sahib olduğunu göstərmək üçün bu qalıqların üzərində tən ortada kilsə tikilmişdi. Adlı-sanlı müsəlman nəsillərinin sərdabələri Uspenski kilsəsinə çevrildi. 1732-ci ildə tikilmişUspenski kilsəsi bu möhtəşəm viranələr fonunda edam payası kimi göyə millənirdi. Qəbiristanlıqdakı məscidin minarəsi isə günümüzədək salamat qalmaqdadır. Yeni salınan kənd 1781–1935-ci illər arası Spassk Tatarskiy, indiki adı (kilsə adı olduğuna görə Sovet illərində dəyişdirildi) 1935-ci ildən Kuybışevdir. Smolnikov kitabında məscidin şəklini vermiş, buradakı uçuq divarlar və salamat qalmış bir-iki hücrə onun bir zamankı əzəmətini çatdırmaqdadır. Ruslarla məskunlaşdırılan məntəqə 1781-ci ildə böyüyüb yeni şəhərə çevrilmişdir. Məşhur saray şairi və əyanı Derjavin vaxtilə ilk tədqiqlərini Bulqar şəhərinin tarixinə həsr etmişdir. Çox maraqlıdır ki, Şərqdə hələ XII əsrdə ixtira olunmuş tüfəng rus salnamələrində^[5] "tyufık" kimi qeyd olunmaqla 1376-cı ildə ilk dəfə olaraq adı Bulqar şəhərinin müdafiəsində çəkilir. Bir metrlik lülədən ibarət olan və daş qəlpə, qırmalarla atəş açdığı göstərilir. Bulqar şəhərinə hücum edən ruslar bu döyüşdə ilk dəfə gördükləri bu silahı "Qrom puşaxu" ifadəsiylə təsvir etmişlər. Buradan da bu yeni silah puşka adı ilə Rusa daxil oldu.

Qalereya

• 
  Qara Türbə
• 
  Şərq muzeyi
• 
  Xan muzeyi
• 
  Muzey

Həmçinin bax

• İdil bulqarları

Mənbə

• Город Болгар: Очерки истории и культуры./ Отв. ред. Г.А.Фёдоров-Давыдов. – М., "Наука", 1987. – 232с.
• Фехнер М. В. Великие Булгары. Казань. Свияжск. – М., "Искусство", 1978. – 280с. (Архитектурно-художественные памятники).

İstinadlar

1. BSE 13. c.s. 570.
2. М.И. Артамонов. История Хазар, С-Пет., 2001, с.243
3. Büyük İslam tarihi, Çağ yayınları, 9 c, İstanbul, 1992, s.327
4. Игор Смольников. Путешествие Пушкина в Оренбургский край, М-, Мысль, 1991, с. 132
5. Karamzin N. M. səh. 432

Xarici keçidlər

• Болгарский историко-архитектурный музей заповедник
• Булгар: зеленая альтернатива
• Эпиграфические памятники города Булгар