Cökə

Cökə
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Malvids Dəstə: Əməköməciçiçəklilər Fəsilə: Əməköməcikimilər Yarımfəsilə: Tilioideae Cins: Cökə
Beynəlxalq elmi adı
Tilia L., 1753[1][2]
Şəkil axtarışı ITIS   21535 NCBI   64580 EOL   39692789 FW   56055

Cökə (lat. Tilia) — bitkilər aləminin əməköməciçiçəklilər dəstəsinin əməköməcikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Şimal yarımkürəsinin bütün ilıq bölgələrinin gilli, sərin və nəmli torpaqlarında yetişir. Sürətlə böyüyən və 20-25 metrəyə kimi uzanan cökə ağaclarının gövdələrinin diametri 1.5 m belə ola bilər. Əvvəlcə düz olan gövdə qabığı, ağac yaşlandıqca çatlayır. Üstü tünd yaşıl yarpaqları uzun saplı, ürək formasında və kənarları da düzdür.

Yarpağın boz və ya gümüş rəngindəki alt tərəfində qılcıqlar var. İyun-avqust ayları arasında açan sarımtıl rəngli xüsusi xoş ətirli çiçəklərinin 3-5-i bir yerdə, yarpaqların orta damarına bağlı və sarılı vəziyyətdə olur. Ağacın tək toxumlu meyvəsi minik, yuvarlaq və qurudur. Cökə ağacı toxumu, gövdə çəlikləri ilə və ya boy atan köklərinin ayrılıb əkilməsi ilə çoxaldılır.

Cökənin çiçək və yarpaqlarında qlükozit, tanen, yapışqan bitki mayesi və tərkibində farnesol olan uçucu yağ mövcuddur. Xüsusilə çiçək və yarpaqları tibbi təsirlərindən ötürü istifadə edilən cökə ağacının ağ, yumşaq və homogen taxtası heykəltəraşlıq və bənzəri işlərdə, gövdə qabıqları boyaçılıq və xələt istehsalında istifadə edilməkdədir.

Tarixi

Mərkəzi Avropada əvvəllər bir çox kənddə cökə ağacı var idi. Mərkəzdə yerləşir və görüş nöqtəsi olaraq istifadə olunurdu. May ayının əvvəlində bu ağacın altında rəqs festivalları keçirildi. Bir çox vaxt burada kənd məhkəmələri yaradıldı. Beləliklə, cökə "məhkəmə ağacı" və ya "məhkəmə cökəsi" kimi də tanınır. Alman və slavyan xalqlarında cökə müqəddəs bir ağac hesab olunur.

Növləri

• Tilia americana L.
  • Tilia americana var. caroliniana (Mill.) Castigl.
  • Tilia americana f. fastigiata (Slavin) Rehder
  • Tilia americana var. heterophylla (Vent.) Loudon
  • Tilia americana var. mexicana (Schltdl.) Hardin
  • Tilia americana f. praecox (A. Braun) V. Engl.
  • Tilia americana var. vestita (A. Braun) V. Engl.
• Amur cökəsi (Tilia amurensis Rupr.)
  • Tilia amurensis var. amurensis
  • Tilia amurensis var. taquetii (C.K. Schneid.) Liou & Li
• Tilia begoniifolia Steven
• Tilia callidonta Hung T. Chang
• Tilia chinensis Maxim.
  • Tilia chinensis var. chinensis
  • Tilia chinensis var. intonsa (E.H. Wilson) Y.C. Hsu & R.Zhuge
  • Tilia chinensis var. investita (V. Engl.) Rehder
• Tilia chingiana Hu & W.C. Cheng
• Ürəkvari cökə (Tilia cordata Mill.)
• Tilia dasystyla Steven
• Tilia endochrysea Hand.-Mazz.
• Tilia × euchlora K.Koch
• Avropa cökəsi (Tilia × europaea L.)
• Tilia henryana Szyszyl.
• Tilia japonica (Miq.) Simonk.
• Tilia jiaodongensis S.B. Liang
• Tilia kueichouensis Hu
• Tilia ledebourii Borbás
• Tilia leptophylla (Vent.) Small
• Tilia likiangensis Hung T. Chang
• Tilia mandshurica Rupr. & Maxim.
  • Tilia mandshurica var. mandshurica
  • Tilia mandshurica var. megaphylla (Nakai) Liou et Li
  • Tilia mandshurica var. ovalis (Nakai) Liou & Li
• Tilia membranacea Hung T. Chang
• Tilia miqueliana Maxim.
• Tilia mongolica Maxim.
• Tilia nobilis Rehder & E.H. Wilson
• Tilia oliveri Szyszyl.
  • Tilia oliveri var. cinerascens Rehder & E.H. Wilson
  • Tilia oliveri var. oliveri
• Tilia paucicostata Maxim.
  • Tilia paucicostata var. dictyoneura (V. Engl. ex C.K. Schneid.) Hung T. Chang & E.W. Miao
  • Tilia paucicostata var. paucicostata
  • Tilia paucicostata var. yunnanensis Diels
• Enliyarpaq cökə (Tilia platyphyllos Scop.)
  • Tilia platyphyllos subsp. cordifolia (Besser) C.K.Schneid.
  • Tilia platyphyllos subsp. pseudorubra C.K.Schneid.
• Tilia rubra DC.
  • Tilia rubra subsp. caucasica (Rupr.) V.Engl.
• Tilia taishanensis S.B. Liang
• Tüklü cökə (Tilia tomentosa Moench)
• Tilia tuan Szyszyl.
  • Tilia tuan var. chenmoui (W.C. Cheng) Y. Tang
  • Tilia tuan var. chinensis (Szyszyl.) Rehder & E.H. Wilson
  • Tilia tuan var. tuan

İstinadlar

1. Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 230. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
2. Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 514.

Həmçinin bax