Dialektik materializm

Dialektik materializm — materializmə və Hegel dialektikasının materialist anlayışına əsaslanan fəlsəfi cərəyan. Bu istiqamətin əsas ideyaları bunlardır: maddi (obyektiv) aləmin ilkinliyi; idealın (subyektiv, düşünülə bilən) ikinci dərəcəli olması; hərtərəfli əlaqə və müxtəlif sistemlərin daxili hərəkət və inkişaf mexanizmləri əsasında daimi hərəkəti; qaçılmaz ziddiyyətlərin daim aradan qaldırılması. Bu doktrina Lenin və digər marksist filosoflar tərəfindən hazırlanmış K. Marks və F. Engelsin ideyalarına əsaslanır.

Engels bu sistemi dünyagörüşü adlandırmış, onu həm idealist fəlsəfəyə, həm də əvvəlki bütün materialist fəlsəfəyə qarşı qoymuşdur. Bu dünyagörüşü ayrı-ayrı elmlər üzərində "elmlərin elmi" iddiasındadır və praktik problemlərdən ayrı mövcud olan hər hansı fəlsəfi təlimləri inkar edir.

SSRİ-də bu konsepsiya marksizmin nəzəri aspektini ifadə edirdi və 1930–80-ci illərdə Sov.İKP tərəfindən sovet fəlsəfəsinin rəsmi adı kimi istifadə edilmişdir.

Diamat – Qərbdə, xüsusilədə Rusiyada dialektik materializmin qısaldılmış edilmiş adı. Keçmiş Sovetlər İttifaqında dialektik materializm geniş tədris edilirdi və qısaca diamat adlandırılırdı.[1]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Karl Marks (1818–1883)

Marks Georq Vilhelm Fridrix Hegelin idealist dialektikasının materialist anlayışının banisidir. Bunda o, Lüdviq Andreas Feyerbaxın fəlsəfi materializminə arxalanırdı.

K. Marks "dialektik materializm" ifadəsini işlətməmişdir. 1887-ci ildə bu termini ilk dəfə Cozef Ditsgen "Sosialistin Bilik Nəzəriyyəsi sahəsinə ekskursiyaları" əsərində işlətmişdir, lakin bu anlayış Marksizmdə yalnız Georgi Plexanovun tərəfindən istifadə edildikdən sonra nəzərəçarpacaq rol oynamağa başlamışdır. 1891-ci ildə Hegelin ölümünün 60 illiyinə həsr olunmuş. V. İ. Leninin nöqteyi-nəzərindən Cozef Ditsgen bu termindən dialektiklərin "müasir" materializmini Engelsin adlandırdığı "köhnə" mexaniki materializmdən ayırmaq üçün istifadə etmişdir.

Engels "Anti-Dürinq" əsərində yazırdı ki, "müasir" materializm "köhnə" materializmdən inkarın inkarı kimi fərqlənir, yəni materializmi əsasən idealist fəlsəfənin, təbiətşünaslığın və tarixin özünün uzunmüddətli inkişafı zamanı işlənmiş ideyalarla tamamlayır, lakin eyni zamanda onun davamlı əsasını qorumaq maddi varlığın birinciliyidir.

Engelsin nöqteyi-nəzərindən "müasir" materializm bununla da fəlsəfə olmaqdan çıxdı və dünyagörüşünə çevrildi:

hegelçilik kimi xüsusi fəlsəfi "elmlər elminə" ehtiyac duymur;

formada fəlsəfəyə qalib gəlir — elmlərdən yüksəkdə dayanır, lakin faydalı məzmunda onu qoruyur — elmi bilik üsulu kimi;

Müasir tədqiqatçı Pol Tomasın nöqteyi-nəzərindən dialektik materializm konsepsiyasının yaradılmasında əsas rol fəlsəfə ilə elmi birləşdirməyə, Marks və Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin baxışlarını birləşdirməyə çalışan Engelə məxsusdur. Tomasın fikrincə, Viktoriya dövründəki bir çoxları kimi Engels də Darvinin təbii seçmə prinsipinin təsadüfi və qeyri-teoloji xarakterini qəbul etməkdə çətinlik çəkirdi. Engels sosial və ya tarixi təkamülü bioloji təkamülün aspektlərindən biri hesab edirdi, ona görə də onun anlayışında həm sosial-tarixi, həm də bioloji dəyişikliklər eyni "dialektik qanunlara" tabe idi.

Q. V. Plexanov rus ədəbiyyatına "dialektik materializm" terminini daxil etmişdir. Lenin bu termindən fəal şəkildə istifadə edir, dialektik materializmi "marksizmin fəlsəfəsi" adlandırır və bu termini Engesə aid edirdi.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ленин, В. И. Конспект "Науки логики". Учение о понятии // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 29.
  • Ленин, В. И. Материализм и эмпириокритицизм // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 18.
  • Ленин, В. И. Марксизм и ревизионизм // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 17.
  • Ленин, В. И. Рецензия. Karl Kautsky. Bernstein und das sozialdemokratische Programm. Eine Antikritik // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 23.
  • Ленин, В. И. Философские тетради // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 29.
  • Ленин, В. И. Фридрих Энгельс // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 2.
  • Ленин, В. И. Что делать? // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 6.
  • Ленин, В. И. Что такое "друзья народа" и как они воюют против социал-демократов? // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 1.
  • Ленин, В. И. Экономическое содержание народничества и критика его в книге г. Струве // Полное собрание сочинений : в 55 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 5-е изд. — М. : Политиздат, 1965–75. — Т. 1.
  • Маркс, К. Капитал : Критика политической экономии // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 23 ; Т. 24.
  • Маркс, К. К критике гегелевской философии права // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 1.
  • Маркс, К. К критике политической экономии // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 13.
  • Маркс К., Энгельс Ф. Манифест Коммунистической партии // Сочинения : в 50 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 4.
  • Маркс, К. Морализирующая критика и критизирующая мораль : К истории немецкой культуры : Против Карла Гейнцена // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 4.
  • Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Сочинения : в 50 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 3.
  • Маркс, К. Нищета философии : Ответ на "Философию нищеты" г-на Прудона // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 4.
  • Маркс К., Энгельс Ф., Ленин В. И. О диалектическом и историческом материализме : Сборник. — М. : Политиздат, 1984. — 636 с.
  • Маркс К., Энгельс Ф. Святое семейство, или Критика критической критики : Против Бруно Бауэра и компании // Сочинения : в 50 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 2.
  • Маркс, К. Тезисы о Фейербахе // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 3.
  • Маркс, К. Циркуляр против Криге // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 4.
  • Энгельс, Ф. Анти-Дюринг // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 20.
  • Энгельс, Ф. Диалектика природы // Сочинения : в 50 т. / Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 20.
  • Энгельс, Ф. Истинные социалисты // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 3.
  • Энгельс, Ф. Принципы коммунизма // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 4.
  • Энгельс, Ф. Шеллинг и откровение // Из ранних произведений / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Маркса-Энгельса-Ленина-Сталина при ЦК КПСС. — М. : Политиздат, 1956.
  • Энгельс, Ф. Шеллинг о Гегеле // Из ранних произведений / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Маркса-Энгельса-Ленина-Сталина при ЦК КПСС. — М. : Политиздат, 1956.
  • Энгельс, Ф. Шеллинг — философ во Христе // Из ранних произведений / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Маркса-Энгельса-Ленина-Сталина при ЦК КПСС. — М. : Политиздат, 1956.
  • Энгельс, Ф. Эльберфельдские речи // Сочинения : в 50 т. / К. Маркс, Ф. Энгельс ; Институт Марксизма-Ленинизма при ЦК КПСС. — 2-е изд. — М. : Политиздат, 1955–81. — Т. 2.
  1. ↑ Adilə Nəzərova. "Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti", Bakı, Elm və təhsil, 2014