Dilin ucunda

"Dilin ucunda" — hər hansı tanınmış sözü xatırlaya bilməməkdir, unudulmuş söz haqqında müəyyən miqdarda məlumat yaddaşda yaranır. Unudulmuş sözün elə indi tapılacağı hissi var və onu xatırlamaq çox asandır, amma buna baxmayaraq xatırlanmır. Bu vəziyyət ağrılı və hətta obsesif ola bilər. Bu fenomen oklyuziyanın bir formasıdır və tanış sözü xatırlaya bilməməsi səbəbindən güclü frustrasiya hissi ilə müşayiət olunur.[1]

İngilisdilli elmi ədəbiyyatda bu hal "TOT-phenomenon" və ya "TOT-state" terminləri ilə xatırlanır (ing. tip-of-the-tongue "dilin ucunda fırlanır").[2]

Bu fenomen ilk dəfə 1890-cı ildə Vilyam Ceyms tərəfindən "Psixologiyanın prinsipləri " adlı fundamental əsərdə təsvir edilmişdir.

Fransız psixoterapevti Emil Kue bu problemi özünü hipnoz fenomeni və həddindən artıq iradi səyin bəzən məqsədə çatmaq yolunda əngəl törədə biləcəyi fikri ilə əlaqədar olduğunu qeyd etmişdir.[3]

Bu fenomenin ilk eksperimental tədqiqi Harvard tədqiqatçıları Rocer Broun və David MakNeyl tərəfindən aparılmışdır. Tədqiqatın nəticələri 1966-cı ildə "Verbal Learning and Verbal Behavior" jurnalında dərc edilmişdir. Broun və MakNeyl unudulmuş sözün "hal-hazırda" xatırlanacağı hissinin illüziya, yoxsa reallıq olduğunu öyrənmək istəyirdilər. Təcrübə iştirakçılarına nadir sözlərin tərifləri oxundu, sonra onların hansı sözü nəzərdə tutduqları soruşuldu. Bu zaman iştirakçı cavabın "dilin ucunda fırlandığını" hiss etdiyi anlar barədə tədqiqatçılara hesabat verməli idi. Bu halda ondan unudulmuş sözlə bağlı xatırlaya biləcəyi hər şeyi sadalamağı xahiş etdilər. Broun və MakNeyl müəyyən etdilər ki, bir çox hallarda iştirakçılar unudulmuş sözün ilk hərfini, hecaların sayını, heca modelini və ya sözdəki bəzi hərflərin sıra nömrəsini düzgün adlandıra bilirlər. Bəzən eyni mənalı və ya oxşar səsli sözləri də xatırlayırdılar. Beləliklə, unudulmuş "dilin ucunda fırlanan" sözünün həqiqətən də reallığa uyğun gəldiyi sübut edilmişdir.[4]

Fenomenin səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu fenomenin tədqiqatçılarından biri Bennet Şvartz yazır: "Mənim kitabım müasir koqnitiv psixoloqların "dilin ucunda" fenomeni haqqında bildiklərindən bəhs edir, lakin onlar az şey bilirlər və buna görə də kitabım çox nazikdir". Bu fenomen olduqca nadirdir və süni şəkildə induksiya edilə bilməz, buna görə də eksperimental şəraitdə onu öyrənmək çətindir. Hazırda bu fenomenin yaddaş pozğunluğu və ya nitq pozğunluğu olduğu belə məlum deyil.[1] Bu fenomenin ümumiyyətlə səbəbləri hazırda məlum deyil, lakin tanış sözləri unutma problemini izah etmək üçün istifadə edilə bilən bir neçə fərziyyə var, məsələn:

  1. Əgər əvvəllər ağlınıza gələn başqa bir söz istədiyiniz sözün yaddaşdan çıxarılmasına mane olarsa, bu cür unutmanın baş verdiyini nəzərdə tutan "bloklama fərziyyəsi".
  2. Sözün unudulmasını istədiyiniz sözün fonoloji ifadəsinin məna və ya səs baxımından oxşar olan digər sözlərə nisbətən daha az aktivləşmə alması ilə izah edən "natamam aktivləşmə fərziyyəsi".[2]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Schwartz, 2001
  2. ↑ 1 2 Корниевская, 2012
  3. ↑ Coué, 1926
  4. ↑ Brown, McNeill, 1966

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Мокиенко В. М., Никитина Т. Г. В. М. Мокиенко, Т. Г. Никитина. Вертеться на кончике языка // Большой словарь русских поговорок. — М: Олма Медиа Групп. 2007.. Москва: Олма Медиа Групп. 2007.
  • Зинченко В. П., Мещеряков Б. Г. Большой психологический словарь. Москва: АСТ. 2008.
  • Tip of the Tongue Phenomenon. 1966. (#accessdate_missing_url)
  • Brown A. S. A review of the tip-of-the-tongue experience. 1991.
  • James W. The Principles of psychology.
  • Фрейд З. Психопатология обыденной жизни // Фрейд З. Психология бессознательного. — Москва: Просвещение, 1990. — ISBN 5-09-003787-6.
  • Coué É. La Maîtrise de soi-même par l’autosuggestion consciente (fr.). 1926.
  • Brown R. & McNeill D. The "tip of the tongue" phenomenon. 1966.
  • Корниевская С. И. Экспериментальные исследования стратегии лексического поиска при продуцировании речи в ситуации учебного двуязычия: результаты эксперимента. Тверь: Тверской государственный университет. 2012. (#accessdate_missing_url) (недоступная ссылка)
  • Schwartz B. L. Tip-of-the-tongue States: Phenomenology, Mechanism, and Lexical Retrieval. Psychology Press. 2001.
  • Abrams L. Tip-of-the-Tongue States Yield Language Insights / Lise Abrams. 2008. (#accessdate_missing_url)
  • Хильда Истбю, Ильва Истбю. Это мой конек. Наука запоминания и забывания. М.: Альпина нон-фикшн. 2020.