Elm və texnologiya tədqiqatları

Elm muzeyində rabitə artefaktı (Rugby antenna tənzimləmə induktoru), London, Böyük Britaniya

Elm və texnologiya tədqiqatları (ing. Science and Technology Studies – STS) — elm, texnologiya və cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı təsirləri tədqiq edən multidissiplinar bir sahədir. Bu sahə elmi və texnoloji inkişafların yalnız texniki tərəflərini deyil, həm də onların sosial, mədəni və siyasi nəticələrini araşdırır. Elm və texnologiya tədqiqatları elmin və texnologiyanın təkcə insan həyatı üzərində necə təsir göstərdiyini deyil, eyni zamanda bu inkişafların necə meydana gəldiyini, necə idarə olunduğunu və cəmiyyətlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu öyrənir.^[1]

Əsas məqsədləri

Elmi və texnoloji biliklərin sosial konstruksiyası

Bu sahə elm və texnologiyanın sosial proseslər nəticəsində meydana gəldiyini vurğulayır. Elm adamlarının və mühəndislərin hansı bilikləri qəbul etdikləri, hansı texnologiyaların inkişaf etdirildiyi və bunun arxasındakı siyasi və mədəni amillər tədqiq olunur. Bu yanaşma elmin və texnologiyanın obyektiv və dəyişməz olmadığına, əksinə sosial kontekstdə formalaşdığına işarə edir.^[2]

Texnologiyanın cəmiyyətə təsiri

Texnologiyanın cəmiyyət üzərində yaratdığı dəyişikliklər tədqiq edilir. Bu dəyişikliklər iqtisadi, sosial və mədəni aspektlərdə özünü göstərə bilər. Məsələn, internetin yayılması iş dünyasından tutmuş təhsilə qədər bir çox sahədə dərin dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.^[3]

Elmin siyasəti və idarə edilməsi

Elm və texnologiyanın siyasətə təsiri və dövlətlər tərəfindən necə tənzimləndiyi tədqiq olunur. Bu, elmin maliyyələşdirilməsi, elmi tədqiqatların istiqamətləndirilməsi və texnoloji yeniliklərin cəmiyyətə yayılması kimi mövzuları əhatə edir.

İnnovasiya və texnologiya inkişafı

Texnologiyanın necə inkişaf etdirildiyi və bu prosesin arxasında duran amillər araşdırılır. Texnoloji innovasiya yalnız texniki tərəqqi ilə deyil, həm də iqtisadi, sosial və mədəni dəyişikliklərlə əlaqələndirilir.^[4]

STS-in əsas yanaşmaları

1. Sosial texniki sistemlər (ing. Socio-Technical Systems) — yanaşma texnologiyanın sosial, iqtisadi və siyasi mühitlə birgə tədqiq olunmasını vurğulayır. Texnologiya yalnız fiziki bir obyekt və ya sistem deyil, həm də sosial olaraq formalaşan və sosial təsirlər yaradan bir sistemdir. Məsələn, avtomobillər təkcə nəqliyyat vasitəsi kimi deyil, həm də şəhər planlaması, ətraf mühitə təsir və sosial hərəkətlilik kontekstində öyrənilir.
2. Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ing. Actor-Network Theory – ANT) — elmi və texnoloji biliklərin həm insan (aktorlar), həm də qeyri-insan (obyektlər) elementlərinin birgə fəaliyyəti nəticəsində formalaşdığını izah edir. Burada əsas vurğu texnologiya və elmi biliklərin yalnız fərdlər və təşkilatlar tərəfindən deyil, obyektlər və alətlər tərəfindən də formalaşdığı üzərindədir.
3. Elmin sosial konstruksiyası (ing. Social Construction of Science) — nəzəriyyə elmin obyektiv və dəyişməz bir quruluş olmadığını, əksinə, sosial və mədəni təsirlər altında formalaşdığını vurğulayır. Elm adamlarının əldə etdiyi nəticələr cəmiyyətdəki dəyərlərdən, inanclardan və ictimai gözləntilərdən təsirlənir. Məsələn, müəyyən bir tibbi müalicənin hansı dərəcədə qəbul edildiyi sosial və mədəni amillərlə sıx bağlı ola bilər.^[5]

Əhəmiyyəti

1. Sosial və texnoloji dəyişiklikləri anlamaq — elm və texnologiya tədqiqatları cəmiyyətin texnoloji yeniliklər qarşısında necə dəyişdiyini, bu dəyişikliklərin ictimai təsirlərini anlamağa kömək edir. Məsələn, süni intellektin iş həyatına təsiri və onun gətirdiyi etik suallar bu sahədə əhəmiyyətli tədqiqat mövzusudur.
2. Daha yaxşı qərar qəbul etmə — elm və texnologiyanın idarə olunması və siyasətə təsiri üzərində aparılan tədqiqatlar qərar qəbul edənlər üçün vacib məlumatlar təqdim edir. Bu, elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi və texnoloji yeniliklərin tənzimlənməsi proseslərini daha effektiv edir.
3. Etik və sosial məsuliyyət — elm və texnologiya tədqiqatları texnoloji inkişafların sosial və etik nəticələrini dəyərləndirir. Məsələn, genetik mühəndisliyin etik problemləri və ya böyük məlumatların (big data) şəxsi həyat üzərindəki təsirləri bu mövzuda aparılan tədqiqatların nümunələridir.
4. Texnologiya və infrastrukturun inkişafı — STS, texnologiyanın cəmiyyətdə mövcud infrastrukturlara necə təsir etdiyini araşdırır. Məsələn, smart şəhərlər (smart cities) və onların infrastrukturunun necə inkişaf etdiyini və bu inkişafların hansı sosial nəticələr doğuracağını tədqiq edir.

Tədqiqat mövzuları

• Süni intellekt və avtomatlaşdırma — süni intellektin iş gücünə, insan haqlarına və etik standartlara təsiri tədqiq olunur.
• İqlim dəyişiklikləri və texnoloji həllə — iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün texnologiyaların inkişafı və bu texnologiyaların cəmiyyətə və siyasətə təsirləri araşdırılır.
• Səhiyyədə texnoloji yeniliklər — tibbi texnologiyaların, məsələn, genetik tədqiqatların və biotexnologiyaların sağlamlıq və cəmiyyət üzərindəki təsirləri tədqiq olunur.
• Məlumat cəmiyyəti və rəqəmsallaşma — rəqəmsal texnologiyalar və məlumat bazalarının (big data) sosial, iqtisadi və mədəni təsirləri araşdırılır.^[6]

Elm və texnologiya tədqiqatları cəmiyyətin və texnologiyanın bir-birinə təsirini və bu qarşılıqlı əlaqələrin sosial, mədəni və etik nəticələrini dərin şəkildə araşdırır. Bu sahə yalnız elmi və texnoloji irəliləyişləri anlamağa deyil, həm də onların cəmiyyətə necə inteqrasiya edildiyini və bu inteqrasiyanın hansı nəticələr doğurduğunu öyrənməyə kömək edir.^[7]

İstinadlar

1. Hackett, Edward J.; Clarke, Adele E.; Amsterdamska, Olga; Lynch, Michael E.; Wajcman, Judy; Sismondo, Sergio; Bijker, Wiebe E.; Turner, Stephen; Thorpe, Charles; Latour, Bruno. The Handbook of Science and Technology Studies. Cambridge, MA: MIT Press. 2007. səh. 1. ISBN 9780262274685.
2. The STS Wiki Arxiv surəti 30 oktyabr 2018 tarixindən Wayback Machine saytında.
3. Wajcman, Judy. "Feminist Theories of Technology". Handbook of Science and Technology Studies. SAGE Publications Inc. 1995: 189–204. doi:10.4135/9781412990127.n9. ISBN 9780761924982.
4. Gorman, Michael; Hertz, Michael; Louis, Garrick; Magpili, Luna; Mauss, Mark; Mehalik, Matthew; Tuttle, J.B. "Integrating Ethics & Engineering: A Graduate Option in Systems Engineering, Ethics, and Technology Studies". Journal of Engineering Education (ingilis). 89 (4). October 2000: 461–469. doi:10.1002/j.2168-9830.2000.tb00552.x. 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
5. Woolgar, Steve. "The turn to technology in social studies of science". Science, Technology, & Human Values. 16 (1). January 1991: 20–50. doi:10.1177/016224399101600102. JSTOR 690038.
6. Pinch, Trevor J.; Bijker, Wiebe E. "The social construction of facts and artefacts: or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other". Social Studies of Science. 14 (3). August 1984: 399–441. doi:10.1177/030631284014003004. JSTOR 285355. See also: Bijker, Wiebe E.; Hughes, Thomas Parke; Pinch, Trevor J., redaktorlar The social construction of technological systems: new directions in the sociology and history of technology (Anniversary). Cambridge, MA: MIT Press. 2012 [1987]. ISBN 9780262517607. OCLC 759491749.
7. MacKenzie, Donald A.; Wajcman, Judy, redaktorlar The social shaping of technology (2nd). Buckingham: Open University Press. 1999 [1985]. ISBN 0335199143. OCLC 39713267.