Hesablaşma riski

Hesablaşma riski (ing. settlement risk) — maliyyə əməliyyatlarının icrası zamanı tərəflərdən birinin öhdəliklərini yerinə yetirməməsi nəticəsində digər tərəfin maliyyə itkisi ilə üzləşmə ehtimalını ifadə edir. Bu risk adətən qiymətli kağızlar, valyuta mübadiləsi və digər maliyyə əməliyyatlarının hesablaşması prosesində yaranır.^[1]

Hesablaşma riskinin təzahürü bir, bir neçə və ya bir çox kredit təşkilatının hərəkəti və ya hərəkətsizliyi ilə bağlı xoşagəlməz hadisələrin baş verməsi və hesablaşma sisteminin işinin təşkili və saxlanmasında çatışmazlıqlar nəticəsində mümkündür.

Hesablaşma riski xüsusilə beynəlxalq maliyyə bazarlarında kritik rol oynayır.^[2] Maliyyə əməliyyatlarının böyük həcmdə və müxtəlif vaxt zonalarında aparıldığı müasir dünyada bu risklərin effektiv idarə olunması, maliyyə sisteminin davamlılığını və tərəflər arasında etibarı təmin edir. Bu risklərin nəzarət altında saxlanılmaması, bazar iştirakçıları üçün ciddi maliyyə itkilərinə və bazar sabitliyinin pozulmasına səbəb ola bilər.

Tarixi

Herstatt-Bank-ın müflisləşməsi indiyə qədər yeganə hal idi ki,^[3] bir maliyyə institutunun problemləri dünyada ödəniş sistemlərinin fəaliyyəti üçün belə geniş nəticələrə səbəb olub. Amma buna bənzər hallar vaxtaşırı baş verir. 1990-cı illərdə bir sıra uğursuzluqlar baş verdi, lakin onlar miqyasına görə müqayisə olunmayacaq dərəcədə kiçik idi. Xüsusilə, 1990-cı ilin fevralında Drexel Burnham Lambert Group-un törəmə şirkəti olan Drexel Burnham Lambert Trading-in iflası forex və qızıl bazarlarında defolt zəncirinə səbəb oldu. 1991-ci ilin iyulunda BCCI-nin ləğvi yapon və britaniyalı kontragentlər üçün valyuta bazarında itkilərə səbəb oldu. 1995-ci ilin fevralında Baring Brothers bankının iflası Avropanın klirinq sistemlərində fasilələrə səbəb oldu.^[4]

Hesablaşma riskinin növləri

1. Kreditlə əlaqəli hesablaşma riski — tərəflərdən birinin maliyyə vəziyyətinin zəif olması səbəbindən öhdəliklərini yerinə yetirməməsi.
2. Likvidliklə əlaqəli hesablaşma riski — ödənişlərin vaxtında həyata keçirilməməsi səbəbindən digər tərəfin qısamüddətli likvidlik problemləri ilə üzləşməsi.
3. Operativ hesablaşma riski — hesablaşma zamanı texniki problemlər, əməliyyat səhvləri və ya məlumat ötürülməsində gecikmələr səbəbindən baş verən risk.^[5]

Xüsusiyyətləri

Tərəflərdən biri müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq ödənişi vaxtında həyata keçirmədikdə yaranır. Müxtəlif vaxt zonalarında fəaliyyət göstərən bazarlarda valyuta əməliyyatları zamanı bir tərəfin ödəniş etdiyi halda digər tərəfin ödənişi etməməsi.^[6] Əməliyyatlarda vasitəçi banklar və ya klirinq mərkəzləri iştirak etdikdə, bu vasitəçilərin öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsi əlavə risk yarada bilər.

Hesablaşma riskinin nümunələri

Valyuta mübadiləsi

Banklar arasında valyuta əməliyyatı zamanı bir tərəf ödənişi həyata keçirir, lakin qarşı tərəf valyutanı təqdim etmir. Bu, adətən "Herstatt riski" kimi tanınır.^[7]

Qiymətli kağızlar

Səhmlər və ya istiqrazlar üzrə alqı-satqı əməliyyatında satıcı qiymətli kağızları təqdim etmir və ya alıcı ödənişi həyata keçirmir.

İstinadlar

1. European Securities and Markets Authority
2. "О системном риске расчетной системы" (rus). Письмо Центрального банка Российской Федерации от 03 Мая 2011 г. N 67-Т. 2012-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-10.
3. What is Herstatt risk? Definition (BusinessDictionary.com).
4. Рустамов А. Херштаттский риск (PDF) (Валютный спекулянт). 2003.
5. Overview of Settlement Risks across Europe (26 countries)
6. Bank for International Settlements: Committee on Payment and Settlement Systems Forum for central banks to monitor and analyse developments in domestic payment, settlement and clearing systems as well as in cross-border and multicurrency settlement schemes. Excellent publications and research showing various forms of settlement risk and mitigation strategies.
7. Расчетный риск // Финансовый словарь Финам.