Kоmpyеn sülh sazişi (1918)

Kompyen sülh sazişi (1918)
Kompyen sülh sazişi
İmzalanma tarixi 11 noyabr 1918-ci il
İmzalanma yeri Kompyen meşəsi
Qüvvəyə minməsi dərhal
 • şərtləri I Dünya Müharibəsində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı
İmzalayanlar Antanta və Almaniya İmperiyası
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Sülh müqaviləsinin imzalanmasında müttəfiqlərin nümayəndələri. Ferdinand Foş, sağdan ikinci, Kompyen meşəsində öz ştab vaqonunun yanında

Birinci Kompyen sülh sazişi (fr. Armistice de Rethondes, 1918-ci il Kompyen sülh müqaviləsi) — I Dünya Müharibəsində hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında 1918-ci il noyabrın 11-də Kompyen şəhəri yaxınlığında Fransanın Pikardi bölgəsində Antanta və Almaniya İmperiyası arasında imzalanmış barışıq. Nəhəng münaqişənin son nəticələrini Versal sülh müqaviləsini qəbul edən Paris Sülh Konfransı yekunlaşdırdı.

Şərait

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1918-ci il noyabrın 11-də Nyu-York Tayms qəzetinin ön səhifəsi

1918-ci il sentyabrın 29-da Alman Ordusunun Ali Komandanlığı Spa şəhərində (Belçika) yerləşən baş qərargahında Kayzer II Vilhelmə və İmperator Kansleri Qraf Georq fon Qertlingə Almaniyanın hərbi vəziyyətinin ümidsiz olduğu bildirildi. General-kvartirmeyster Erix Ludendorff böyük fəlakətdən qorxaraq cəbhənin ən az 24 saat davam edəcəyinə zəmanət vermədiyini söylədi və Antantadan dərhal atəşkəs istənməsini tələb etdi. Bundan əlavə, o, ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun əsas şərtlərini (Vudro Vilsonun 14 maddəsi) qəbul etməyi və daha yaxşı sülh şərtləri ümidi ilə demokratik bir əsasda Alman İmperatorluğu hökumətini yaratmağı tövsiyə etdi. Bu addım ordunun nüfuzunu qoruyacaq və təslimçi sülhün məsuliyyətini birbaşa demokratik partiyalara və parlamentin üzərinə yükləyəcəkdi. Oktyabrın 1-də o, qərargahının zabitlərinə belə söyləmişdi: "İndi onlar bizim üçün hazırladıqları yatağa getməlidirlər".

Sentyabrın 30-da Qraf Georq fon Qertlingin hökuməti istefa verdi. Oktyabrın 3-də şahzadə Maksimilian Baden yeni kansler (hökumət başçısı) təyin edildi. Ona sülh danışıqlarına başlamaq tapşırığı verildi [1].

Oktyabrın 4-də parlamentdə çoxluq təşkil edən partiyaların, o cümlədən Sosial Demokratlar Partiyasının nümayəndələrinin daxil olduğu yeni Alman hökuməti, "14 maddə" əsasında sülh danışıqlarına başlamaq təklifi ilə, Avropadakı rəqiblərinin başı üzərindən ABŞ prezidenti Vudro Vilsona müraciət etdi. Bununla belə, ABŞ-nin ilk iki diplomatik notasının məzmunu Vilsonun "kayzerin taxtdan imtina tələbini sülhün ən vacib şərti hesab etməsini alman tərəfinə çatdıra bilmədi. Reyx dövlət xadimləri onlar üçün belə bir dəhşətli variantı nəzərdən keçirməyə hələ hazır deyildilər"[2]. Danışıqlara başlamaq üçün ilkin şərt olaraq Vilson Alman qoşunlarının bütün işğal edilmiş ərazilərdən çıxarılmasını, sualtı müharibəyə son qoyulmasını və Kayzerin hakimiyyətdən əl çəkməsini tələb etdi. Oktyabrın 23-də verilən üçüncü diplomatik notada açıq şəkildə bildirildi ki: "Əgər ABŞ hökuməti indi Almaniyanın ali rəhbərliyi və monarxik elitası ilə əlaqələr qurmalı olsa, onda Alman imperiyasının beynəlxalq öhdəlikləri qarşılığında onunla sülh danışıqlarına başlamayacaq, birbaşa kapitulyasiya tələb etməli olacaqdır"[3].

Oktyabrın 24-də Ludendorff orduya göndərdiyi əmrində Vilsonun 23 oktyabr notasını "qəbuledilməz" olaraq xarakterizə etdi və qoşunları mübarizəni davam etdirməyə çağırdı. Oktyabrın 25-də Hindenburq və Ludendorff kanslerin göstərişlərinə məhəl qoymadan Berlinə doğru yola düşdülər. Kansler kayzerdən Ludendorffun istefasını tələb etdi və oktyabrın 26-da Vilhelm Ludendorffa onun etibarını itirdiyini bildirdi. Ludendorff dərhal istefa verdi və o qəbul edildi[4].

Bu arada oktyabrın 30-da Türkiyə Mudros müqaviləsinə imza ataraq təslim oldu. Noyabrın 3-də Almaniyanın son müttəfiqi — Avstriya-Macarıstan kapitulyasiya etdi.

Noyabrın 4-də Kieldə üsyan baş qaldırdı. Ölkədə noyabr inqilabı başladı.

Noyabrın 5-də alman cəbhəsi yarıldı və ertəsi gün alman qoşunlarının ümumi geri çəkilməsi başladı. Müttəfiqlər atəşkəs danışıqlarına başlamağa razılıq verdilər, lakin reparatsiya tələblərini irəli sürdülər. Noyabrın 6-da Berlində Vilsonun son notası alındı. Elə həmin gün Alman nümayəndə heyəti Fransaya yola düşdü. Nümayəndə heyətinə Mattias Erzberger, Qraf Alfred von Oberndorff, general-mayor Detlof von Vinterfeldt və kapitan Ernst Vanzelov daxil idi.

Noyabrın 8-də Alman nümayəndə heyəti danışıqlar aparmaq üçün Paris yaxınlığındakı Kompyen meşəsinə gəldi (əslində Almaniyanın kapitulyasiya şərtlərinin razılaşdırılması). Noyabrın 9-da Maksimilian Baden ölkədə hakimiyyəti qorumağın və nizam-intizamın təminatının mümkünsüz olduğunu anlayaraq, ən qısa müddətdə hakimiyyətin sosial demokratlara verilməsini qəbul etdi və könüllü olaraq Kayzerin Prussiya və imperator taxtlarından imtina etdiyini elan etdi. O, səlahiyyətlərini Sosial Demokratlar Partiyasının lideri Fridrix Ebertə verdi. Bundan sonra Baden hökumətindəki dövlət katibi Filip Şeydeman monarxiyanın süqut etdiyini bildirdi və Almaniyanı respublika elan etdi. Noyabrın 10-da axşam Spa şəhərində (Belçika) yerləşən baş qərargahda olan kayzer, noyabrın 28-də hər iki taxtdan imtina etdiyi Niderlanda yola düşdü.

Müttəfiqlər və Almaniya arasında barışıq sazişi noyabrın 11-də səhər 05:12–05:20 arasında Kompyen meşəsində marşal Ferdinand Foşun ştab-vaqonunda imzalandı.

Barışıq sazişi səhər saat 11-də qüvvəyə mindi ("on birinci ayın on birinci gününün onbirinci saatında"). Bu hadisənin şərəfinə 101 artilleriya atəşi açıldı — bunlar I Dünya Müharibəsinin sonuncu atışları oldu.

Şərtləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Barışığın əsas şərtləri:

  • Barışığın imzalanmasından sonra altı saat ərzində hərbi əməliyyatların dayandırılması; yəni noyabrın 11-i günorta saat 11-də.
  • Bütün Alman qoşunlarının Fransa, Belçika, Lüksemburq və Elzas-Lotaringiyadan təxliyə edilməsinin 15 günlük bir müddətdə dərhal başlaması və tamamlanması.
  • Bunun ardınca — Reynin qərb sahilindəki ərazidən bütün Alman qoşunlarının 17 gün ərzində, həmçinin Reynin sağ sahilindəki körpülərdən 30 km radiusda Mains, Koblens və Köln şəhərlərindən müttəfiqlərin və ABŞ-nin qoşunları tərəfindən bu ərazilərin sonrakı işğalı ilə təxliyəsi.
  • Şərq Cəbhəsindəki bütün alman qoşunlarının Alman ərazisinə, 1914-cü il avqustun 1-də olduğu yerlərə geri çəkilməli (Təxliyə Antanta bu ərazilər üçün uyğun siyasi şərtlərin yarandığını düşündükdə həyata keçirilməli idi).
  • Rusiya ilə Brest sülh müqaviləsinin və Rumıniya ilə Buxarest sülh müqaviləsinin ləğvi.
  • Almaniyanın dəniz blokadasının ingilis donanması tərəfindən saxlanılması.
  • Alman Dəniz Qüvvələrinin bütün sualtı gəmilərinin və digər müasir gəmilərinin girov götürülməsi.
  • 5000 top, 25 000 pulemyot, 3000 minaatan, 1700 təyyarə, 5000 lokomotiv və 150 000 vaqonun yaxşı işlək vəziyyətdə təhvil verilməsi.

Sonrakı hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
ABŞ-nin 7-ci diviziyasının tərkibindəki 64-cü alayın əsgərləri barışıq sazişini sevinclə qarşılayırlar.

Barışığın müddəti 36 gün müəyyən edildi. Bu müddət ərzində Almaniya ilkin sülh müqaviləsini imzalamaq istəyi ilə ən azı beş dəfə Antanta qüvvələrinin komandanlığına müraciət ünvanladı. Lakin onlar hər dəfə müraciətinə rədd cavabı alırdı. Qeyri-rəsmi olaraq müttəfiqlər ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun gəlişini gözlədiklərini səbəb olaraq bildirirdilər. Vilson həqiqətən Parisə yalnız dekabrın 13-də gəldi, ancaq gecikmənin əsl səbəbi, qaliblərin sülh şərtləri ilə bir-birləri arasında razılığa gələ bilməmələri idi.[5]

Eyni zamanda 1918-ci ilin dekabrına qədər Alman Baş Komandanlığı bütün ordunu Reynin arxasına geri çəkdi. Heç bir Alman hərbi hissəsi əsir düşmədi. Düzdür, ordu ölkədə baş verən inqilabi hadisələrin bölücü təsiri altında idi. İnqilabı yatırtmaq üçün hərbi qüvvələr hazırlayarkən (qoşunlar və müxtəlif növ könüllü birləşmələr), alman hökuməti eyni zamanda inqilabın başlaması üzərində spekuliyasiya edir, Antanta ölkələrini "Bolşevik təhdidi" və inqilabi hərəkatın onlara da keçə biləcəyi ilə şantaj edirdi. Almaniya Kompyen sülh müqaviləsinin şərtlərinin sabotajına başlamışdı: fransız əsirlərin sərbəst buraxılmasını və vətənlərinə göndərilməsini təxirə salır, ələ keçirilən zəngin qənimətləri qaytarmır, sualtı gəmilərin və zirehli kreyserlərin təhvil verilməsini ləngidir (eyni zamanda Almaniyada yeni sualtı gəmilərin istehsalı davam edirdi), lokomotiv və vaqonların təhvil verilməsi qrafikini pozurdu[5].

Barışıq müqaviləsinin müddətinin sona çatması ilə əlaqədar Antanta Alman Baş Komandanlığından onun müddətinin uzadılması üçün nümayəndə heyətinin göndərilməsini tələb etdi. Alman nümayəndə heyəti ilə ilk müşavirədə Baş Qərargah rəisi Hidenburq barışıq müqaviləsinin müddətinin uzadılması zamanı bəzi şərtlərin dəyişdirilməsinə çalışmağı təklif etdi: Reynin sağ sahilində demilitarizasiya zonasının yaradılması tələbinin ləğvi; Sərhədin Reyn çayı boyunca olması və Almaniya ilə işğal olunmuş bölgələr arasında əlaqə azadlığının qorunması; müttəfiqlərin işğalçı ordusunun sayının azaldılması və blokadanın qaldırılması[5].

Alman nümayəndə heyətinin marşal Foş ilə danışıqları 12–13 dekabr tarixlərində Trierdə baş tutdu. Alman nümayəndə heyətinin rəhbəri Mattias Erzberger Almaniyada inqilab təhlükəsinə işarə edərək, ordunun və ölkənin təhlükəli çaxnaşma vəziyyətində olduğunu və hərbi çevrilişin mümkün ola biləcəyini söylədi. Foş bunu nəzərə aldı. Barışıq daha bir ay, 1919-cu il yanvarın 13-nə qədər uzadıldı. Yeni bir zəmanət olaraq, müttəfiqlər Reynin sağ sahilində, Köln körpüsünün şimalında və Hollandiya sərhəddində neytral zonanı işğal etmək hüququnu özlərində saxladılar. Müttəfiqlər həmçinin Almaniyadan Dansiq və Visladan maneəsiz keçmək zəmanəti də aldılar. Dansinqə Fransada formalaşdırılmış general Yozef Hallerin komandanlığı altında Polşa ordusunu göndərmək planlaşdırılırdı. Bununla Antanta Polşa və Sovet Rusiyası arasındakı müharibə üçün plasdarm hazırlayırdı. Almaniya isə eyni zamanda, Antantadan gizlin polyaklarla danışıqlar aparırdı. Polyaklar almanlara Polşa qoşunların Varşavadan Vilnaya keçməsinə icazə verdikləri təqdirdə, Vilnanın Sovet qoşunlarından müdafiəsini təşkil etməsini təklif edirdi. Alman komandanlığı polyaklarla razılığa meyilli idi[5].

1919-cu ilin yanvarında sazişin uzadılması üçün yeni danışıqlar aparıldı. Yanvarın 14-də Kasseldə Alman hökumətinin nümayəndə heyəti Alman Baş Ali Komandanlığı ilə görüşərək, Antantayla danışıqlarda davranış istiqamətlərini müzakirə etdi. Müttəfiqlərə Qərbdəki güzəştlərin qarşılığında bolşeviklərə qarşı ortaq bir cəbhə təklif etmək qərarına gəldilər. Hətta əgər güzəştlər olardısa üsyançı-spartakistlər tərəfindən Berlin tutulacağı təqdirdə, Antanta qoşunlarının paytaxta girməsinə razılıq vermək təklif olunacaqdı[5].

Atəşkəsin müddətinin uzadılması ilə bağlı aparılan danışıqlar zamanı marşal Foş Almaniyadan 58 min kənd təsərrüfatı texnikasını təzminat kimi verilməlməsi gecikdirilən lokomotiv və vaqonların əvəzinə cərimə kimi tələb etdi. Marşal Almaniyada olan rus əsirlərin də müttəfiq komissiyanın nəzarəti altına verilməsində israr edirdi. O, həmçinin Almaniyanın Şimali Fransa və Belçikadan qənimət kimi apardığı bütün əmlakın dərhal qaytarılması barədə tələb də irəli sürdü. Foş alman ticarəti gəmilərinin Almaniyaya və digər Avropa ölkələrinə qida təchizatı üçün Antantaya verilməsini də istəyirdi.

Mütəffiqlərin təzyiqə cavab olaraq, Erzberqer yenidən inqilab təhdidi ilə Antantanı şantaj etməyə başladı. Eyni zamanda inqilabi hərəkatı yatırmaq üçün Berlinə qoşunlar yeridildi və Karl Libknext ilə Roza Lüksemburq tutularaq öldürüldü. Bu xəbər Erzberqerin xatirələrində yazdığı kimi, "iştirak edənlərin hamısında dərin təəssürat yaratdı. Dərhal bildirdim ki, 1919-cu il martın 1-dən əvvəl kənd təsərrüfatı texnkasının verilməsi mümkün deyildir: Bu alman kənd təsərrüfatını məhv edər və gələcək məhsul yığımını imkansız edər". Foş kənd təsərrüfatı texnikalarının verilməsi tələblərini yumuşaltdı. Yanvarın 16-da barışıq daha bir ay, fevralın 17-nə qədər uzadıldı. Alman nümayəndə heyəti Almaniyanı ərzaqla təmin etmək üçün bütün ticarət donanmasını müttəfiqlərin ixtiyarına verməyə razılıq verdi. Eyni zamanda, alman nümayəndə heyəti gəmilərin alman heyətinin dəyişdirılməsinə də etiraz etmədi[5].

Yanvarın 18-də Paris Sülh Konfransı fəaliyyətə başladı, onun gedişi ərzində Antanta və Almaniya arasında Versal sülh müqaviləsi imzalandı.

Sülh müqaviləsi fevral ayında növbəti vaxt uzatma tarixinə yaxınlaşdıqda, marşal Foş Almaniyaya yeni şərtlər qoymağa çalışdı. Fevralın 12-də, qarşılıqlı müzakirələrdən sonra, Antanta Ali Şurası, heç bir ciddi dəyişiklik etmədən barışığın qeyri-müəyyən müddətə uzadılmasına qərar verdi.

Bayram kimi qeyd edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
2018-ci il noyabrın 11-də Parisdə barışıq sazişinin 100 illiyinin qeyd edilməsi.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Czernin, Ferdinand. Versailles, 1919. — New York City: Putnam, 1964.
  • Haffner, Sebastian. Die deutsche Revolution 1918/19. — Kindler, 2002.
  • Best, Nicholas (2009). The Greatest Day in History: How, on the Eleventh Hour of the Eleventh Day of the Eleventh Month, the First World War Finally Came to an End. New York City: PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-772-0. OCLC 191926322.
  • Brook-Shepherd, Gordon (1981). November 1918: the last act of the Great War. Collins. ISBN 978-0-00-216558-7. OCLC 8387384.
  • Halperin, S. William (March 1971). "Anatomy of an Armistice". The Journal of Modern History. 43 (1): 107–112. doi:10.1086/240590. ISSN 0022–2801. OCLC 263589299.
  • Kennedy, Kate, and Trudi Tate, eds. The Silent Morning: Culture and Memory After the Armistice (2013); 14 essays by scholars regarding literature, music, art history and military history table of contents
  • Lowry, Bullitt, Armistice, 1918 (Kent State University Press, 1996) 245pp
  • Weintraub, Stanley. A stillness heard round the world: the end of the Great War (1987)

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Czernin, 1964
  2. ↑ Czernin, 1964. səh. 7
  3. ↑ Czernin, 1964. səh. 9
  4. ↑ Czernin, 2002. səh. 51
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Потёмкин В. П. История дипломатии. Том 3: Дипломатия в период подготовки Второй мировой войны (1919–1939 гг.). ОГИЗ, Государственное издательство политической литературы. М. — 1945 — Л., 884 с.